Lesbók Morgunblaðsins - 18.11.1973, Blaðsíða 5

• •

Eftir Matthías Johannessen . •'V
Það var einkennilegt að hlusta
á frásögn hennar. Ég hafði haldið,
að hún væri milli sextugs og sjö-
tugs, en hún sagðist vera fædd
1896, sem sagt: 77 ára gömul. Hún
er gráhærð, breiðleit með lítil hlý-
leg augu, sem geta skotið neist-
um, þegar henni er mikið niðri
fyrir. Hún er ótrúlega ungleg,
samt þjáist hún af hjartasjúk-
dómi og verður að hafa nítro-
glysserin-töflur við höndina, ef
með þarf.
Við bjuggum um tveggja
mánaða skeið i sama húsi og þessi
þýzka kona. Fyrst vakti hún at-
hygli mína vegna þess hve góð og
nærgætin hún var við ungan son
okkar. En síðan tók hún að spjalla
við okkur á förnum vegi og þá
fundum við, hvað hún var
skemmtileg og ræðin. Hún er ekki
aðeins ungleg í útliti, heldur
einnig og ekki síður ung í anda,
eins og sagt er. Mér fannst hún
alltaf vera reiðubúin að veita okk-
ur af hlýju hjarta síns, og hún
brosti, þegar þvi varð við komið.
Það var óvenjulega auðvelt að
tala við hana og vera eðlilegur í
návist hennar. Mér hefur sjaldan
veitzt eins auðvelt að umgangast
útiending. En hún hafði hlotið
mikla sól um ævina þrátt fyrir
marga erfiða og dimma daga og
nú varpar húnsjálf birtu inn í lif
annarra. Eg gerði mér í fyrstu
ekki ljóst, hvaðan þessi birta kom,
en skildi það þeim mun betur
síðar, þegar hún dag einn sagði
við mig þessar setningar: „Maður
er hálf einmana. Unglingarnir
eru ekki alltaf nærgætnir. Þegar
maðurinn minn dó, slokknaði á
sólinni. Hann flutti birtu ogyl inn
i lif mitt. Hjónaband okkar var
óvenju gott. Hann var alltaf í
góðu skapi, hann var bjartsýnn
maður. Hann var sólarmanneskja.
Við vorum gift í 43 ár og fórum
aldrei hvort frá öðru. Ég elska
fjöllin, hann vildi helzt vera í
námunda við sjó. Ég sé eftir að
hafa aldrei farið með honum til
Spánar. En hann lét alltaf eftir
mér að fara í sumarfrí til
Bæjern."
Slík eftirmæli hafði ég aldrei
áður heyrt, en þessi orð vörpuðu
ljósi á margt, sem ég skildi ekki
áður. Nú var hún að endurgjalda
þessa sól, meðanlffið entisthenni.
Þannig varð þessi kona ávöxtur
sólríks sumars. En hún hafði
einnig orðið að þola næturfrost,
eða hvað á ég að segja: að maður-
inn hafi verið sumarið í lífi henn-
ar; að styrjöldin hafi verið élið
sem birti upp um síðir; að dauði
manns hennar hafi verið haustið;
að hún hafi sjálf verið endurskin
þessa sumars og þessarar sólar f
lífi hennar? Kannski er þó betra
að segja ekkert slfkt og lýsa henni
aðeins með þessari setningu
hennar sjálfrar: „Ég þoli ekki,
þegar hann er hryggur og græt-
ur,“ sagði hún eitt sinn um son
okkar, þegar frú í næsta nágrenni
hafði slegið hann utan undir. Þá
hafði henni ekki likað. Hún er
stolt fyrir hönd lands síns og þjóð-
ar, en finnst nú flestu fara aftur.
Eg spurði hana eitt sinn um Pól-
land. „Mér hefur aldrei geðjast að
Pólverjum," svaraði hún. En svo
bætti hún við (og engu líkara en
hún áttaði sig við nánari umhugs-
un); „En maður getur aldrei sagt
að manni líki ekki við heila þjóð.
Engin þjóð er slæm. En þeir tóku
borgina, Danzig, sem við bjuggum
f.“ Hún sagði að Þjóðverjar og
Norðurlandabúar væru líkir. Og
það þótti henni meðmæli með
Norðurlandabúum. Eitt sinn töl-
uðum við um Ruhr-hérað og
minntumst á litla námuborg:
„Það er ljót borg,“ sagði hún, „en
gamli hlutinn í Dtisseldorf er fal-
legur." Og þegar ég spurði hana
um Worms sagði hún: „Það er
gömul borg.“ Þau meðmæli
nægðu.
Einn daginn bauð hún okkur I
kaffi. Hún býr i fallegri íbúð og
mjög vistlegri. Það er heimilislegt
hjá henni. í borðstofunni er stórt
málverk af Staffelsee i Bæjern.
„Þetta getur ekki verið eftir
neinn þekktan málara," sagði
SWari sagan birtist f mesta blaðí.
hún. „Það getur ekki verið neins
virði.“ 1 borðstofunni eru vegg-
skildir, en ekki mikið af gömlum
munum, og í setustofunni sjón-
varp og lítill bókaskápur. Þar eru
bækur eftir Hamsun, sem hún
hefur lesið spjaldanna milli og
segir, að hann sé góður höfundur.
Það er eins og timinn hafi numið
staðar i bókaskápnum hennar.
„Við urðum að flýja frá öllu og
skilja það eftir í Danzig," sagði
hún án beizkju eða ásökunar. „Ein
Danzig var yndisleg borg,“ bætti
hún við. „Nú er hún í Póllandi
eins og margt annað."
Hún sýndi okkur myndir af f jöl-
skyidu sinni. „Þetta er maðurinn
minn,“ sagði hún og benti á mynd
af gráhærðum manni, sem virtist
eitthvað veikur af myndinni að
dæma, enda var hún fljót að bæta
við: „Þetta er ekki góð mynd af
honum," sagði hún afsakandi, „ég
ætla að ná í aðra.“ Hún fór inn í
svefnherbergið og sótti góða
mynd af manninum sínum. Það
var litmynd. Hún sýndi okkur
mynd af börnunum í fjölskyld-
unni: „Hann er ágætur, en hann
hefur of hátt kaup, 1800 mörk á
mánuði, og samt er hann enn í
skóla,“ sagði hún um einn frænda
sinn. „Ég vona bara hann haldi
áfram að læra,“ bætti hún við.
„Þetta er stjúpsonur minn og
kona hans og börn þeirra og
barnabörn. Ég er langamma."
Og hún hló eins og með sjálf ri sér.
„Þetta er móðir mín, mjög
gömul mynd. Ég varð að skilja allt
eftir í Danzig, einnig myndir ...
Og þetta er mynd af föður okkar.
(Mynd af glæsilegum manni á
miðjum aldri með yfirskegg og
stóran vindil.) Frændfólk okkar
gaf mér þessar myndir, því ég átti
engar.“
Hún benti brosandi á mynd af
ungum pilti og sagði: „Hann er
allur í okkar ætt. Hann er uppá-
haldið mitt. Og þessi þriggja ára
telpa er dóttir bróðursonar míns.
Hún er bara of eigingjörn.“
Og Ioks: „Þetta er bróðir minn.
Hann var í nazistaflokknum, eins
og flestir aðrir i þá daga“ — en
hún tók skýrt fram, að enginn í
fjölskyldu hennar hefði verið í
SS-sveitunum, eins og það væri
sáluhjálparatriði. „Honum tókst
að flýja frá Danzig einsog okkur
hinum. En þegar hann var kom-
inn til ThUringen, tóku Banda-
ríkjamenn hann höndum og
fluttu í fangabúðir. Sonur hans
sá ungur föður sinn fluttan fanga
i burtu á vöruflutningabíl, en
þorði ekki að kalla á hann. Hélt
hann yrði einnig fluttur burt, ef
hann ávarpaði föður sinn. Þeir
fóru mjög illa með fangana, alveg
hræðilega. Og þegar bróður mfn-
um var sleppt úr haldi eftir 3 ár
var hann orðinn hjartveikur.
Rúmum 10 árum síðar lá konan
hans banaleguna, hún var með
lungnakrabba. Hann þurfti að
fara til Frankfurt: „Ég ætla að
leggja af stað snemma í fyrramál-
ið,“ sagði hann. En hann fór ekki
lengra. Hann komst í skyrtuna
sfna og gat hneppt hnappinum á
erminni, svo hneig hann niður
örendur. Hjartaslag. Nei, Banda-
ríkjamenn voru ekki betri en
aðrir í stríðinu." Og hún hristi
höfuðið til áherzlu. „Þeir fóru illa
að ráði sínu fyrst eftir stríð. Fólk
reyndi að koma pökkum með
sígarettum og matvælum til fang-
anna. Pakkarnir voru skildir eftir
sem næst fangabúðagirðingunum,
svo að þeir gætu teygt sig f þá. En
þegar fangaverðirnirtóku eftir að
þeir voru að læðast í pakkana,
skutu þeir fangana eins og héra“
— og hún lagði áherzlu á sfðustu
orðin.
Það var einkennilegt að heyra
þessa konu komast svo að orði.
Ekkert sýndi mér betur inn í hug-
skot hennar en þessi setning.
Ég sagði henni frá myndum,
sem ég hafði séð á járnbrautar-
stöðvum, lögreglustöðvum og í
ráðhúsinu í litla bænum hennar:
þær voru á spjöldum með rauða-
kross merki og undir hverri mynd
var sagt frá örlögum viðkomandi
persónu. Myndirnar voru af ungu
fólki, sem vissi hvorki um ætt
sína né uppruna, en reyndi að
komast í samband við einhvern úr
fjölskyldunni sinni, aldarfjórð-
ungi eftir lok styrjaldarinnar.
Þessar myndir og textinn voru
hastarleg áminning um hörmuleg
örlög stríðskynslóðarinnar. Hún
hlustaði á frásögn mfna og gerði
athugasemdir, sagði t.a.m. að
þetta eða hitt væri ekki einsdæmi,
að svona dæmi væru fiölmörg. að
þessi styrjaldarsár væru ýmist
ógróin eða hryllileg ör. Ég sagði
henni frá ungri stúlku, „sem að
sögn heitir Doris Heine, fædd 1. 8.
’42. Augun ljós, hár brúnt. Hún
man að hún var á skipi, hún er
e.t.v. frá Danzig eða Austur-Prúss
landi.
Annað dæmi: Mynd af ungum
pilti, ekki vitað um nafn hans, en
fornafnið er Willi. „Kom
1945—’46 með flóttamönnum frá
Austur-Prússlandi eða Pommern.
Hann man eftir systrum sínum,
Gunther og Elisabeth og einnig
eftir nöfnunum Tonelly og
Gruschinsky.”
Einn eitt dæmi: Mynd af ungri
stúlku. „Nafn óþekkt. Fornafn
e.t.v. Larissa. Augu dökk, hár
dökkbrúnt. Var sett f fóstur hjá
Ostromow-fjölskyldunni í Wilna
tveggja ára. Faðir hennar sagður
eðlisfræðiprófessor þar I borg og
móðirin líklega á vegum þýzka
hersins.”
Og enn rifjaði ég upp nokkur
dæmi: ... nafn óþekkt... fannst í
Schöneicke við Berlín, á barna-
heimili þar ... nafn óþekkt ...
Stolp ... í Fbmmern ... gráblá
augu ... líklega fædd ’42 ... man
eftir að hún skildist við móður
sína og systur i Bronberg, Vestur-
Prússlandi ... hún hefur líklega
verið tekin af hermönnum ...
augu ... hár ... man að iiann var
á flótta í hestvagni með móður
sinni og ömmu ... man eftir
„Systur” og barnahópi...
Þessi upprifjun vakti minning-
ar með gömlu konunni. Hún sagði
mér margt úr striðinu og auð-
heyrt að henni fannst ekki ástæða
til að það lægi f þagnargildi fyrst
einhver hefði tíma til að hlusta.
En eftirminnilegust þótti mérfrá-
sögn hennar af þvf, hvernig um-
horfs var í Danzig síðustu dagana,
áður en þau hjón flýðu til Berlín-
ar: Pólverjar skutu af sjó og Þjóð-
verjar af landi — eða var það
öfugt, ég man það ekki — og báðir
úr lofti. Ungir drengir innan við
tvitugt voru hengdir í næstu
trjám og látnir hanga þar öðrum
til viðvörunar vegna þess þeir
höfðu svikið foringjann og föður
landið, neitað að taka þátt í bar-
dögum og reynt að flýja, eins og
stóð á einhvers konar áróðurs-
spjöldum við trén. „Okkur tókst
að flýja með flugvél, sem fór yfir
Bornholm til Berlínar, en þaðan
komumst við hingað. Við tókum
tengdadóttur okkar með og 6
mánaða gamlan sonarson. Það var
gott að tengdadóttir okkar komst
undan. Hún var 26 ára gömul,
þegar Rússar komu nokkru siðar.
Þá sagði einn þeirra við föður
hennar: „Við viljum vodka.” „En
ég á ekkert vodka til,“ sagði faðir
hennar. Þá skutu þeir hann til
bana að konu hans og börnum
ásjáandi...”
Hún þagnaði, bætti svo við: „Ég
ætla að skreppa fram og sækja
meira kaffi. Og má ekki bjóða
yður dálítið sherry?”
©