Lesbók Morgunblaðsins - 26.01.1975, Qupperneq 3

fjórar persónur og allt sem hún þafnast er aöfengið. Og
hver eru svo áhrif „hagræðingarinnar“ á þetta fólk? Til
þess að fá svar við þeirri spurningu verðum við aftur að
snúa okkur til þjóðfélagsvisindanna. I þetta sinn er
líklegast bezt að leita á náðir mannfræðinga.
í lok nitjándu aldar, sjáum við hinn amríska karlmann
á lokaskeiði hnignunarinnar. Þó var þá enn verið skiptast
á verðmætum innan fjölskyldunnar. „Hagræðingin"
hafði ekki náð hámarki sinu. Eins og við sáum á dæminu
hér á undan í leikritinu um hr. Day, þá eimdi enn dálítið
eftir af gamla harðstjóranum. Látum okkur lita ögn
nánar á þær skyldur, bæði fjárhagslegar og aðrar, sem
enn hvíldu á fjölskylduföðurnum í þá daga. Þannig
sjáum við bezt þær breytingar, sem á hafa orðið.
Það var í hans verkahring að afla peninga, til þess að
framfleyta fjölskyldunni. Tekjurnar urðu stöðugt að fara
vaxandi, svo hann gæti staðið straum af menntun barn-
anna. I Amriku erfðu börnin ekki hluta af jörðinni, en í
þess stað fluttu þau eitthvað í burtu og stofnuðu eigið
heimili. Ef heppnin var með, hrökk pabbinn þó hæfilega
snemma upp af og börnin erfðu svolítið af peningum. Og
auðvitað erfði ekkjan líka sitt. Um slikan föður var sagt:
„Já, mikið var hann alltaf duglegur að skaffa."
Eitt af þvi sem lagði stein í götu hins amríska föður var,
að hann einn var ábyrgur fyrir fjárhagslegri afkomu
fjölskyldunnar. Hann var eins og skipstjóri á litlum bát
úti á rúmsjó í ótryggðu veðri og hann ætlaðist til þess á
áhöfnin hegðaði sér skikkanlega. Mannfræðingurinn
Conrad Arensberg bendir á, að þessu hafi verið öðruvísi
farið í flestum löndum Evrópu. Þar var viðast hvar meiri
samvinna innan ættarinnar. Á hinn bóginn var amríski
faðirinn hvorki studdur né heftur af gagnkvæmum skyld-
um innan ættarinn'ar. Hann varð að komast af upp á eigin
spýtur. Þetta var að sumu leyti einmana stríð, en í
staðinn naut hann þjónustu og stuðnings konunnar og
virðingar barnanna. Sonum sinum innrætti hann karl-
mennskulund og hagnýta þekkingu. En umfram allt
krafðist hann hlýðni. Væru börnin ódæl eða sýndu virð-
ingarleysi, þá hlutu þau hirtingu og stundum var þeim
refsað likamlega, jafnvel þótt báðum aðiljum væri það
óljúft. „Þau láta sér þetta þá að kenningu að verða,“ var
sagt.
Það fyrsta sem vert er að athuga i sambandi við
föðurinn á þessu timabili er, að þó hann .virðist sitja í
hægu sessi, þá er hann þegar búinn að gefa höggstað á sér
hvað varðar „hagræðingu". Hann er búinn að brjóta allar
brýr að baki sér gagnvart ætt sinni. Hann trúir á auð-
valds hagkerfið og lýðræði. En fyrst og fremst trúir hann
á það hagnýta, vélvæðinguna og vísindin. Fyrstu kven-
réttindakonurnar eru þegar farnar að ráðast til atlögu.
Þær heimta kosningarétt og beita fyrir sig sömu rök-
semdarfærslunni og notuð var f Þrælastriðinu.
Annað sem vert er að gefa gaum, er breytingin innan
fjölskyldunnar. Um þetta fjallar einmitt gamanleikurinn
„Lif með pabba". Á einum stað er faðirinn að skýra fyrir
syni sínum ýmislegt varðandi baráttú kynjana.
Faðirinn: (við son sinn Clarence) Ef maður heldur að
eitthvað sé rangt, þá á hann ekki að framkvæma það.
Haldi hann á hinn bóginn að eitthvað sé rétt, þá á hann að
láta til skarar skríða. Þetta á ekkert skylt við það, hvort
hann elskar konuna sína eða ekki.
Sonurinn: Hver hefur sagt það?
Faðirinn: Þær.
Sonurinn: Þær hverjar?
Faðirinn: Konur... Þær komast i uppnám og svo reyna
þær að koma þér í uppnám líka. Ef hægt er að beita
sannfærandi rökum, þá heldur maður sínu. En nái þær
smá tangarhaldi á þér, þá snúast samræðurnar strax yfir í
það, hvort þú elskir þær eða ekki. Ég segi það satt, að
ekki veit ég hvernig þær fara að því... Ekki láta þær
komast upp með það, Clarence, alls ekki.
Þetta efni er auðvitaó eldra en jafnvel Shakespeare,
en það vakti sérstaka kátínu árið 1939. Þá sat í leikhúsinu
kynslóð, sem vissi upp á hár það sem hr. Day var rétt
farinn að renna grun í. Samningurinn milli manns og
konu hafði breytt um innihald. í stað þess að skiptast á
peningum og þjónustu, var farið að skiptast á ást og
skilningi. Þessi breyting hafði átt sér langan aðdraganda.
Jane Austen hafði t.d. skrifað um hana einni öld fyrr. En
menn fóru ekki að veita henni verulega athygli, fyrr en á
öðrum tug þessarar aldar. Það var þá sem félagsfræðing-
urinn Ernest Burgess hélt því fram, að amrísk hjónabönd
væru æ meir farin að byggjast á þörf fyrir félagsskap.
Þegar þannig er komið, getur hæfileikinn til þess að
umgangast hvert annað, orðið þýðingarmeiri en það að
afla peninga eða annast um heimilið.
Nú, en úr þvi að fjölskyldur hafa breytzt svo, að ekki er
lengur um það að ræða að hafa býtti á skyldum, hvorki
milli kynja né kynslóða, þá er heimilið i raun og veru
ekki lengur annað en staður, þar sem fólk kýs að lifa
saman í von um að geta látið sér líða vel og ef til vill
þroskast svolítið. Faðirnn uppá gamla móðinn er þvi
orðinn úreltur. Barnauppeldið og það að koma á tilfinn-
ingalegu jafnvægi- innan heimilisins hafði móðirin að
mestu haft á sinni könnu. Seinna mun vikið að því,
hvernig hennar hlutverk hefur breytzt. Og þá er það
stóra spurningin: Hvað er eiginlega orðið af pabba?
Hvernig hefur honum tekizt að klóra sig framúr hinu
þrískipta hlutverki sinu sem yfirboðari, friðarstillir og
fyrirmynd?
Drættirnir i mynd föðurins eru vægast sagt orðnir
óskýrir. Kynslóðin, sem hló að úrræðaleysi hr. Day í lok
leikritsins, hló líka að teiknimyndafígúrunni Dagwood
Bumstead og eilifum vandræóurn hans. Hr. Day naut þó
alla vega virðingar þó ekki væri nema á yfirborðinu.
Þegar hann í byrjun leikritsins kemur nióur til morgun-
verðar, þá hafa þær í sameiningu, eiginkonan og þjón-
ustirstúlkan, séð til þess, að rjómakannan og sykurkarið
er fyrir framan diskinn hans og kaffió er rjúkandi heitt.
Það væri gaman í framhaldi af þessu að hlera samtal,
sem á sér stað við morgunverðarborðið hjá nútíma föður.
Hann er, skulum við segja, sæmilega fær lögfræðingur,
en konan hans kennir stærðfræði við menntaskóla. Það
er allt komið í hnút hjá þeim og nú sitja þau á skrifstofu
hjá f jölskylduráðgjafa.
Hann: Það sem ergir mig mest, er að þú fæst aldrei tii
þess að framkvæma hlutina eftir mínu höfði.
Hún: Samanber hvað?
Hann: Nú t.d. morgunverðurinn. Við borðum aldrei
morgunverð saman. Ég man eftir því sem strákur, hvað
var gaman við morgunverðarborðið. Þar komu allir saman
og sögðu frá því, hvað þeir ætluðu að taka sér fyrir hendur
yfir daginn. Það var yndislegt að byrja daginn á þennan
hátt.
Hún: Þú átt við að þú ætlast til, að ég fari snemma á
fætur og búi til morgunmat handa þér?
Hann: Ja, mér finnst við ekki sjá hvort annað nóg.
Þegar ég kem heim á kvöldin, þá er George búinn að
borða og kominn á kaf í eitt og annað. Þú kennir tvö
kvöld í viku og morgunverðurinn er eini tíminn, sem við
getum verið saman, fyrir utan helgar og þá er George
oftast einhvers staðar í burtu.
Hún: Ef þig langar til þess að sjá meira af George, þá
verðurðu að panta tima fyrirfram. Hann er oftast full-
bókaður þessa dagana.
Hann: Ég er einfaldiega að tala um, að við komum
saman einu sinni á dag. Það er ekki eðlilegt, að við
sjáumst svona lítið.
Hún: Þú þarft að fara snemma á fætur, svo þú náir i
lestina. George og ég... æ, sleppum þvi. Ef þér líður
eitthvað betur, þá getum við svo sem borðað morgunverð
saman, en viltu þá láta af þessum stöðugu athugasemdum
um óhreinu diskana í vaskinum. Það er eiginlega út af
því, sem morgunverðurinn fór að fara svona í taugarnar á
mér.
Hann: Þú veizt að ég hata að koma inní eldhúsið, ef allt
er þar á rúi og stúi. Afhverju þværðu ekki upp á kvöldin?
Hún: Vegna þess að ég hef nógan tíma á morgnana og
auk þess vinn ég á kvöldin. Langar þig kannski til þess að
þvo upp á kvöldin?
Hann: Nei, fjandinn hafi það. Hvað ertu eiginlega að
fara? Þú vinnur aðeins tvö kvöld í viku.
Hún: Já, en ég þarf líka að fara yfir ýmis verkefni. Auk
þess er þetta mitt eldhús.. . Á ég kannski að hætta að
vinna, viltu þaó?
Hann: Nei, nei, alls ekki. Ég vil að þú vinnir úti, það
veiztu. Þessu skýtur bara öllu svo skökku vió. (Við
fjölskylduráðgjafann) Hvað finnst þér um þetta?
Fjölskylduráðgjafinn: Eg held að þið séuð að nálgast
lausn á málinu.
Það er vert að veita því athygli, að í þessu dæmi fær
faðirinn það sem hann vill. Hann virðist aðeins bíða lægri
hlut og kannski finnst honum sjálfum hann gera það.
Hann hefur lært að smá forskot, felur ekki alltaf í sér
vinninginn. En hvaðan kemur þessum manni valdið? Er
Hvernig er með föðurhlutverkið,
hefur það eitthvað þynnst
út á síðari árum? Er blessaður
húsbóndinn ekki lengur hið
óumdeilanlega yfirvald?
Grein úr New York Times
Mágazine, eftir G. Christian Beels,
sálfræðing við
Bronx Psychiatric Center
það afleiðing af starfi hans og þeim peningum, sem hann
aflar? Nei, starfið gerir ekki annað en þreyta hann. Þaó
gleypir allan tíma hans og er eins og fleygur, sem er
rekinn milli hans og fjölskyldunnar. Hann vinnur mikið
og orkar ekki að framkvæma hluti, sem myndu gera
honum lífið bærilegra. Frekar reynir hann að strá um sig
fyrirskipunum, vegna þess að hann er þrátt fyrir allt aöal
fyrirvinnan.
Eins og David Schneider og Raymond Smith hafa bent
á, þá er ákvörðunarvaldið hjá nútíma millistéttarfjöl-
skyldu ekki einskorðað við föðurinn. Það fer oftast eftir
hæfni hvers og eins, hver hefur það á sinni hendi.
Eiginmaðurinn eða eiginkonan getur gert tilkall til þess
allt eftir því hvar hæfileikarnir liggja. Eiginmaðurinn er
kannski meira inni í bílum, en á hinn bóginn veit konan
meira um heimilistæki og hvernig á að bera sig að í
kjörbúóunum. Enn eimir þó dálítið eftir af þessum gamla
úti-inni hugsunarhætti. Hann annast um bílinn, slær
blettinn og litur eftir hríslunum. Aðvífandi fólk s.s.
sölumenn og þviumlikt, er Iíka hans deild. Hún eldar
hins vegar matinn og tekur til, en hann fer út með ruslið.
Hún er með dálítinn blómagarð og kannski radísur og
salat. Eigi aó setja upp útigrillið, þá er komið að honum
að láta hendur standa fram úr ermum o.s.frv. o.s.frv. En
þetta er ekki alltaf svona einfalt. Stundum víxlast þetta
innbyrðis, alveg eins og hitt hver á að vera með ávísana-
heftið og heimilisbókhaldið. Konan sér um það, ef hún er
hæfari til þess. Meiri háttar ákvarðanir s.s. kaup á nýju
húsi eða bíl, eru teknar á sameiginlegum fjölskyldufundi,
jafnvel þótt eiginmaðurinn sé kannski hæfari til að fara
með tölur.
Ef þarf að taka ákvarðanir varðandi hegðun barnanna í
skólanum t.d., þá lendir það á móðurinni. Hún fer á
foreldrafundi og hefur meira samband við jafnaldra
barnanna. Ef faðirinn á þar að hafa eitthvað til málanna
að leggja þá verður hann að gefa sér tima til þess að setja
sig inni hlutina, því að auðvitað er ekki hægt að taka
skynsamlegar ákvaðanir, nema þær séu byggðar á stað-
reyndum. Það verður að ræða við hlutaðeigandi aðilja.
En lífið byggist ekki alltaf á skynsemi og hvernig á að
taka ákvarðanir ef virkilega skerst í odda? Eins og þið
munið, þá fór viðtalið hér að framan fram hjá fjölskyldu-
ráðgjafa. Þetta er kannski dálftið ýkt dæmi og þó. Hversu
margir sækja ekki ráð í bækur ýmist um barnauppeldi,
kynlíf eða fjölskyldulíf almennt. Það fellur því æ meir i
hlut hátternisvísinda að leysa vandamál millistéttanna.
Og hverjar eru tillögurnar?
Svo vitnaö sé I Virginiu Satir eins frægasta sérfræðings
fjölskyldusálarfræðinnar. Hún segir: „Hver og einn verð-
ur að reyna að þroska einstaklingseðlið hjá sjálfum sér og
virða það hjá öðrum. Allan ágreining þarf að leysa á
grundvelli þess sem stenzt, en ekki sifellt vera að karpa
um það, hver kunni að hafa á réttu að standa. Það ætti að
lita á allan ágreining, sem tækifæri til þess að þroskast.“
Hér er bent á aðferð, sem hvorki byggist á aldri né
kynferði. Það var svipuð niðurstaða, sem nýjasta kven-
réttindahreyfingin, „rauðsokkurnar," komst að fyrir
nokkrum árum. Röksemdarfærslurnar voru margvislegar
en niðurstaðan var sú, að það væri í raun og veru hagnýtt
að fella niður kynhlutverkin Aðal áhrif þessarar hreyf-
ingar á millistéttarföðurinn var að læða inn hjá honum
samvizkubiti. Hann sat ef til vill heima á meðan konan
var á fundi útí bæ, en samt nagaði hann sjálfan sig í
Framhald á bls. 15
©