Lesbók Morgunblaðsins - 29.11.1980, Síða 2
1
Minnst Eggerts Stefánssonar
Úr Skáldatíma eftir Halldór Laxness
Eggert Stefánsson heföi oröiö níræður 1. desem-
ber á þessu ári. Hann var í senn heimsborgari og
kynlegur kvistur og tónlistarflutningur hans var
sér á parti. Eggert varö þjóösagnapersóna í
lifanda lífi og gengu af honum ótal sögur; sumar
þeirra tfundaöar í bókarkafla Halldórs Laxness og
erindi Magnúsar Helgasonar. Hjá Eggert var flest
„meö sínu lagi“, söngurinn, lífsstíllinn og jafnvel
útlit söngvarans.
Úr hávori Suðurhvelsins var nú komið í
vetur Norðuráltu. Bráðum komu jólin. Ég
settist upp í mínum vanastað í Lundúnum,
Hotel Russel, og var að bera mig að koma
öndinni í Ólaf Kárason Ljósvíkíng sem
fyrsta bindi hans var um það bil orðin
leturleg staðreynd. Þá kom að finna mig sá
maður landi minn sem með frægð sinni
innborinni, en viðurkenndri af kunnugum
sem ókunnugum, gerði aðra frægöarmenn
bleika og daufa: Eggert Stefánsson
saungvari.
Oft hefur mér fundist að sagnfræðingum
okkar dytti helsti fátt í hug. Tröllpíndir af
hefð hneigjast þeir mest til aö rekja sögur
eftir þjóðhetjuformúlunni. Mætti ekki lofa
garíböldum að hvíla um sinn og fá heldur
að heyra um íslenska saungvara sem lángt
umfram þjóðmærínga úr vélgeingu prent-
munstri barnaskólans eru uppmáluð dæmi
íslensks sálarlífs, vandamála íslands, og
þeirra örlaga sem tilheyra íslendíngasög-
um. Hvenær sem ég minnist á þessi
stórkostlegu óhreyfðu efni viö sagnfræö-
ínga segjast þeir aldrei hafa heyrt um neinn
frægan íslenskan saungvara. Það getur vel
verið rétt, — en hvur kannast við íslenskan
garíbalda?
Saungvarinn Eggert Stefánsson heldur
áfram að standa mér fyrir hugskotssjónum
sem ímynd hins sanna frægðarmanns sem
ekki breytist úr sól í mýraljós. Hann átti
það sammerkt við Mynheer Peeperkorn,
fræga persónu úr Töfrafjalli Thomasar
Manns, að skaparinn hafði í þeim tilgángi
sem hans alvisku einni liggur í augum uppi
léö honum gervi sem mönnum varð
starsýnt á hann hvar sem hann fór. Það
sem hann haföi umfram Mynheer Peeper-
korn var óumdeilanlegt yfirbragð tignar-
mannsins ásamt keisaralegri skaphöfn og
framgaungu sem í senn var Ijúf og náðug
viö hvern sem var. Hann var vel þriggja
álna maður, rúmir 190 cm. í margmenni
ellegar þegar hann gekk á strætum
heimsborganna sá hann útfyrir allan hóp-
inn. Þegar spurt er hvernig saung hann,
mundi ég kjósa aö lýsa fyrst meitluðum
eyrum hans með stórum eyrnasneplum
sem lágu fast uppað höfðinu laungu og
fagurformuðu; íbjúgu kónganefinu, un
naso di Borgia, sem var honum passe-par-
tout hvar sem hann fór á ítalíu og lagði
honum til grímu sem norðurlandamenn
kannast við af myndum Björnsons; svo og
smáum vellöguðum höndum hans sem
voru svo fjarri öllu gerðalagi að ekki var
ástæða til að reingja manninn þegar hann
sagðist ekki kunna á slökkvara.
Faöir hans var múrari og móðir hans
Ijósmóðir. Hann var úngur sendur utan að
©
læra saung á Norðurlöndum og meginland-
inu. Eftir það kom hann ekki til íslands
öðruvísi en gestur. En þaö er hætt viö að
maður sem ber slíka persónu fái lítinn frið
til að æfa skalann eöa sýngja upp einfalt
lag mörghundruð sinnum, vikum mánuðum
og kanski árum saman, þángaötil hann
nær því. Hvar sem hann sýndi sig stóðu
honum allar dyr á gátt líkt og fyrir galdur.
Ríkir og mikilsvirtir menn stóðu ekki aðeins
ósjálfrátt upp fyrir honum í selsköpum
heldur voru óðfúsir að efla slíkan mann til
höfðingja og gjalda honum skatt. Blaða-
mönnum þótti hann ekki fullsæmdur af
minna en heilsíðuviötali. Óperuséffar og
hljómleikahaldarar glentu upp á hann
augum þegar hann var kyntur þeim, tóku
upp samningseyðublaðið og ávísanaheftiö
oröalaust og spuröu, hvaö á ég að borga.
Það var sannarlega ekki útí loftið þegar
hann kvartaði yfir því í blöðunum að hann
hefði ekki friö fyrir saungleikahúsum sem
vildu ráöa hann til sín. Meira aö segja
Metropolitan vildi binda hann til margra
ára með stórsamningi og bauöst til að
leggja honum til m a e s t r o að hafa með
sér seint og snemma. Dætur óperuséffa
vildu eiga hann og feður þeirra gefa honum
þær. En hann brosti sínu fjarlæga upp-
hafna brosi og afþakkaði. Hann bast aldrei
neinni tónlistastofnun. Hann sté uppí
lestina London-París-Róm og var farinn.
Saungskemtanir sínar hélt hann á eigin
spýtur. Þó ótrúlegt sé kom þaö fyrir, jafnvel
í vandfýsnum stórborgum einsog París, að
saungur hans vekti málsmetandi blöð til
hrifinna dóma. Hitt var oftar að hann fékk
lofleg blaöaummæli fyrirfram í borgum sem
hann gisti á saungferöum sínum og varð
frægur á undan konsertinum. Venjulegur
blaðalesandi tók viö þessari frægð með
sjálfsagöri aðdáun útá þekju einsog þegar
menn lesa að prinsinn af Wales sé á ferð.
Eftir konsertinn var annaöhvort ekkert sagt
í blöðum ellegar smáletursgrein með nöldri
eftir tónlistarsérfræðínginn var grafin ein-
hversstaðar aftantil í þeim parti blaösins
sem einginn leiöir augum.
Hann mun í upphafi hafa verið gæddur
sagnþrúngnum tenór; og þegar ég segi
sagnþrúnginn á ég við rödd sem leitast við
aö miöla áheyrandanum andblæ af fjar-
lægu landi sem saungvarinn ann og þekkir,
landi þar sem örlög konúnganna eru
hugðnæm af sökum stórfeingleika síns. „In
fernem Land —“ þar á svanariddarinn
heima. Heilög lotníng hans fyrir þessu
örlagalandi var tempruð af karlmannlegu
stolti sem léði honum á hamíngjustundum
saungsins þesskonar vængtak úr forsal
vinda sem stundum er kallað konúnglegt í
Málverk Gunnlaugs Blöndals af Eggert Stefánssyni.
listum, „súverent", og er þá miðað við
eiginlegleika til að láta alla hlýöa sér án
þess að taka skipun frá neinum.
En það er ekki heiglum hent að sökkva
sér niður í hversdagsþrautir vinnunnar, og
síst þeim saungvara sem er hvarvetna
tekinn gildur af gervi sínu án þess hann
Ijúki munni sundur, ósjálfráður hugljúfi
allra sem koma í nánd honum — og
uppétinn af þeim. Rödd hans náði ekki
þjálfun sem hægt var að treysta, það krepti
æ meir að henni eftir því sem tímar liöu svo
iðulega var sem kæmi á manninn herfjötur
þegar hann átti að sýngja. Oft leystist þessi
fjötur ekki nema fyrir óútskýranlegt krafta-
verk, en þá gat líka komið fyrir að hann
sýngi heilt lag með þjóðhátíöarflutningi
samfara áskapaöri rétttúlkun þess lista-
manns sem valdið hefur, svo manni fannst
þeir saungvarar sem meira kunnu mættu
fara að taka saman föggur sínar. En
þessum hamingjustundum raddar hans
fækkaöi meö árunum; þó er varla sú plata
eftir hann að bjarma þeirra slái ekki fyrir í
einum og einum takti, ómótmælanlega.
Konsertar hans voru lagðir á vald guðlegri
náð einsog alt líf hans. Kunníngi hans í
Osló segir dæmi sem eftilvill ekki er
óvenjulegt um saungskemtanir hans; Hann
kemur aövífandi í borgina að sunnan, tekur
konsertsal á leigu ákveðinn dag, lætur
setja út auglýsíngar og talar við blöðin. Að
því búnu fær hann sér lánaöan reyfara að
lesa sér til dægradvalar í hótelherbergi
sínu dagana á undan saungnum. Um
æfíngar fyrir saungkvöldiö var ekki getið.
Þegar kom að auglýstri stund kjólklæddi
hann sig, síðan fór hann til og saung fyrir
húsi þar sem ekki aðrir komu en nokkrar
saungdómarahræður sendar á vettváng að
sækja efni í skyldugar tveggja-þriggja lína
mannhatursgreinar með smáletri — sem
oft heyröu undir meiðyrðalöggjöfina hefði
nokkur lesiö þær. Þegar þessi skrif komu
út var Eggert Stefánsson laungu á bak og
burt. Fljótlega eftir konsertinn kvaddi hann
á hótelinu, gerði ráðstafanir til að reyfaran-
um yrði skilað meö þakklæti og var stiginn
upp í lestina London-París-Róm sem varð
hans lest.
Þrátt fyrir saung sinn sem kanski hefði
getað oröið bestur í heimi geigaði honum
aldrei það mat á listum sem býr hjá þeim í
Ólympstindi. Þegar hann heyrði Caruso
sýngja í New York og var spurður hvernig
honum þættl sagöi hann álit sitt með
þessum orðum: „Þeir sýngja svona þessir
strákar á ítalíu“. Þegar hann gekk í
sendiherrastúku á Alþíngi íslendinga á
hátíðlegum þíngfundi, og var spurður fyrrr
hvaða útlent ríki hann væri fulltrúi á íslandi,
svaraöi hann undireins, „Ríki menníngar og
lista“, og settist þar sem honum líkaöi.
Hann saung fyrir Berlínarútvarpið hjá Hitler
sumarið 1939. Þjóðverjar eru allra manna
reikníngsglöggvastir og aö sama skapi
nákvæmir í fjárútlátum. Honum voru talin
út 40 þýsk mörk fyrir saunginn að
frádregnum skatti til Hitlers, mig minnir
fimmtán af hundraði. Það hefur þurft kjark
til að rétta Eggerti Stefánssyni upphæð af
þessu tagi. Mér hefði þótt gaman að vera
viðstaddur þá athöfn hjá þýskurum. Eggert
Stefánsson vó þessi skitnu pfennig undr-
andi í hendi sér frammi fyrir hinum þýska
gjaldkera og varð að oröi: „Und das nennt
sich Grossdeutschland!" (Og þetta kallar
sig Stórþýskaland!)
Sjónarvottur hefur sagt mér frá því er
Eggert Stefánsson sté útúr járnbrautarlest
í ítalskri stórborg. Snöfurlegir buröarkallar
biðu þar óðfúsir í vonum þess að geta
oröið sér útum nokkra aura. Þar stendur
voldugur maður hjá farteski sínu á járn-
brautarstéttinni. Hann báknar lítillega með
varinu á stafnum sínum í áttina til dótsins