Lesbók Morgunblaðsins - 23.01.1982, Side 15

Sigurður Skúlason
Nokkur aðskota-
orð í íslensku
MÓSAÍK, mynd (skreyting) sett saman úr
ýmislega litum flísum (úr steini, gleri,
brenndum leir) (OM). Rætur þessa orös
liggja til grísku og latínu. Eiginlega er þaö
komið af: opus musaicum í latínu sem
merkir: verk unniö í sambandi við mennta-
gyðjurnar í grískri goðafræði. it. mosaico,
fr. mosaique, þ. Mosaik, d. mosaik, e.
mosaic. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1885
(OH). . .
MOSKITOFLUGA, bitmýstegundir í hita-
beltinu (OM). Fyrri hluti þessa orðs er kom-
inn af orðinu mosquitó í spænsku, en það
er smækkunarmynd af orðinu mosca sem
merkir: fluga og komið er af musca í latínu.
Þ. Moskito, d. moskito, e. mosquito. Finnst
í ísl. ritmáli frá árinu 1885 (OH).
MOSKÓVÍTI, maður i eða frá Moskvu
(OM). Oröið heitir Moskvitsj á rússnesku.
Þ. Moskwiter, d. moskovit, e. Muscovite.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1584 í merking-
unni Rússi (OH).
MOSKUS, efni sem myndast í poka á kvið
moskusdýra, notað í lyf og ilmefni (OM).
Þetta orð mun vera ættað úr persnesku.
Það varð moschos í grísku og muschus í
latínu. Þ. Moschus, d. moskus, e. musk.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1878 (OH).
MÓTEL, gistihús af sérstakri tegund, eink-
um ætlað fjölskyldum (svipað sumarbú-
stað) (OM). Orðið er af amerískum uppruna
og er til orðið úr tveim fyrstu stöfunum í
motorist’s og þrem síðustu stöfunum í
hotel, en þau orð merkja: bílstjóra gistihús.
Þess eru allmörg dæmi aö orð hafi verið
mynduö úr þvílíkum skammstöfunum, sbr.
orðið loran sem ég hef áður getið um. D.
motel. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1962
(OH). Nokkrum árum áður heyrði ég það i
ísl. talmáli.
MÓTÍF, efnisatriði, minni, sú fyrirmynd sem
vakir fyrir listamanni í verki hans (OM).
Orðið er komið af motivus í miðaldalatínu
og merkir þar: hvetjandi, örvandi. Það varð
í frönsku aö motif, e. motif, þ. Motiv, d.
motiv. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1899
stafsett mótív (OH).
MÓTOR, vél, hreyfill (OM). Orðið er komiö
af motus í latínu sem er Ih. þt. af so. mo-
vere er merkir: hreyfa. Þ. Motor, d. og e.
motor. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1899
(OH). .
MOTTÓ, einkunnarorð. Orðið er ítalskt, en
komið af so. motire í miðaldalatínu sem
merkir: muna. Það orð er komið af so.
mut(t)ire í lat. sem merkir: tala hægt. Þ.
Motto, d. og e. motto. Finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1881 (OH).
MÚFFA, hólkur (venjulega úr loðskinni) til
aö stinga höndunum inn í og halda þannig
á þeim hita; pípubútur utan um tvær pípur
til að tengja þær saman (OM). Þ. Muff og
Muffe, d. muffe, e. muff. Finnst í (sl. ritmáli
frá árinu 1738 (OH).
MÚFTI, múhameöskur prestur og höfðingi
(OM). Oröiö er komiö af mufti í arabísku. E.
Mufti, d. mufti. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1827 (OH).
MÚLATTI, kynblendingur af hvítu og svörtu
foreldri. Orðiö er komið af spænska og
portúgalska orðinu mulato sem merkir:
múlasni. Þ. Mulatte, d. mulat, e. mulatto.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1795 (OH).
MÚLKT, sekt (OM). Orðiö er komið úr lat-
ínu og heitir þar bæöi multa og mulcta. E.
mulct, d. mulkt. Finnst í ísl. ritmáli frá byrj-
un 18. aldar. Um sama leyti finnst þar einn-
ig so. múlktera sem merkir: sekta (OH).
MÚMÍA, smyrðlingur, smurlingur, lík
(manns, dýrs) varið skemmdum meö
smurningu (einkum í Egiftalandi að fornu)
(OM). Oröið er komið af mumija í arabísku,
en mum merkir þar: vax sem notað var við
smurningu líksins. í miðaldalatínu varð fyrr
nefnda arabíska orðið að mumia. Þ.
Mumie, d. mumie, e. mummy. Finnst í ísl.
ritmáli frá 18. öld (OH).
MÚNDERING, búnaður, búningur. Orðið er
að venju hingað komið úr dönsku. Þar heit-
ir það mundering og merkir oft: einkenn-
isbúningur hermanna. Finnst í ísl. ritmáli
frá árinu 1836 (OH).
MÚSELMAðUR, múhameðstrúarmaður
(OM). Orðiö er ættaö úr persnesku og heit-
ir þar musliman, en það er fleirtala af ara-
bíska orðinu muslim sem merkir: sanntrú-
aður. Fr. musulman, e. Mussulman, þ.
Muselman og Musselmann, d. muselmand,
en þar er -mand hljóögervingur og -maður
í íslensku er aðeins þýðing á -mand í
dönskunni. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1756 (OH).
MÚSKAT, sérstök kryddtegund, malað
aldin múskattrés (OM). Orðið er komið af
muscatum í miðaldalatínu, en það varð
muscat í miðlágþýsku. Þ. Muskat, d. musk-
at. Finnst í ísl. fornmáli (Fr.).
MÚSKETTA, gömul byssutegund með víðu
hlaupi og tinnulás (OM). It. moschetto, fr.
mousquet, þ. Muskete, d. og e. musket.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1899 (OH).
MÚSSULÍN (músselín), sérstök dúktegund,
ofin úr fíngeröum þræði (OM). ít. musso-
lina, fr. og e. mousseline og merkir upphaf-.
lega: efni frá borginni Mosul við Tígrisfljót.
Þ. Musselin, d. musselin. Orðmyndin
músselín finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1827
(OH).
MYRRA, mirra, ilmefni (OM). Orðið er kom-
ið af myrrha í grísku, en það orð er myndað
af murr í arabísku sem merkir: beiskur. Þ.
Myrrhe, d. myrra, e. myrrh. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1540 (OH).
MUBLA (oftast í ft.), húsgagn (OM). Oröiö
er komið af meuble í frönsku, en það orð er
komið af mobile í latínu og merkir þar:
hreyfanlegt (af so. movere, hreyfa). Þ.
Möbel, d. mobel. Finnst í isl. ritmáli frá
árinu 1924 (OH), en heyrðist hér aö vanda
fyrr í talmáli.
MYNT, (málm)peningur (OM). Lat. moneta,
fornensku mynet, miðlágþýsku munte, þ.
Múnze, d. mont. Finnst í norrænu fornmáli
frá því um 1300 og í ísl. ritmáli frá árinu
1540 (OH). Orðið myntari, myntmótari
finnst í ísl. fornmáli (Fr.).
NAFTA, jarðolía (OM). Orðið er komið af
nafta í grísku, en það er komið af naptu í
assyrísku og merkir þar: steinolía. E. og þ.
Naphta, d. nafta. Finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1783 (OH).
NAFTALÍN, hvítt kristallað efni (kolvetni),
notað t.d. gegn mölflugum (OM). Þetta orð
er til orðið úr fjórum fyrstu stöfunum í nafta
+ tveim fyrstu stöfunum í orðinu alkohol +
in. E. naphtaline, þ. Naphtalin, d. naftalin.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1900, en í sam-
setta orðinu naftalínbaö frá árinu 1887
(OH).
NANKIN, sérstakt baðmullarefni, einkum
notað í vinnuföt (OM). Þetta efni er heitið
eftir kínversku borginni Nanking. Þ. Nank-
ing, d. nanking, e. nankeen. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1883 (OH).
NATRÍUM, frumefni (Na), hvítur málmur,
léttur í sér, finnst í náttúrunni aðeins í sam-
böndum (OM). Orðið er komiö af natrium i
latínu. Þ. Natrium, d. og e. natrium. Finnst
í ísl. ritmáli frá árinu 1913 (OH).
NATRÓN, samband natríums og annars
efnis. Orðið er komið af natrun í arabisku.
E. natron, þ. Natron, d. natron. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1851 (OH).
NATÚRALISMI, stefna í listum og bók-
menntum sem stefnir að eftirmyndun á
fyrirbærum náttúrunnar (smásmugulegum
lýsingum á raunveruleikanum) (OM). Oröið
er komið af naturalisme í frönsku. E. natur-
alism, þ. Naturalismus, d. naturalisme.
Finnst í ísi. ritmáli frá árinu 1930 (OH).
NASISMI, fasisk stjórnmálastefna, einkum
eins og hún birtist í Þýskalandi á valdatim-
um Hitlers (1933—45) (OM). Orðið er
skammstöfun á þýska oröinu Nationalsozi-
alismus, notaö af andstæðingum þeirrar
stefnu. Nasisti, maður sem fylgir nasisma
(OM). D. nazisme. Finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1937 (OH), en heyrðist hér aö venju
nokkru fyrr í talmáli.
NATO, Atlantshafsbandalagiö. Þetta er
ensk skammstöfun úr fyrstu bókstöfum
orðanna: North Atlantic Treaty Organizat-
ion sem merkja á íslensku: Norður-
Atlantshafsbandalag. Finnst í ísl. ritmáli
frá árinu 1957 (OH).
NEGATÍFUR, neikvæður (OM). Orðið er
komið af lo. negativus í latínu sem merkir:
neikvæður og komið er af so. negare,
neita. Þ.e. og d. negative. Finnst í isl. rit-
máli frá árinu 1868, stafsett negatívur (OH).
NEGRI, svertingi, blökkumaður (OM). Orð-
ið er komið af lo. niger, svartur, í latínu. Þ.
Neger, d. neger, e. negro. Finnst í ísl. rit-
máli frá árinu 1827 (OH).
NELLÍKA, drottningarblóm (OM). Þetta orð
heitir negelken i miðlágþýsku. Það er
smækkurnarmynd af þýska orðinu Nagel,
nagli, og stafar af því að blóm þetta líkist
nokkuð handsmíðuðum nagla. Þ. Nelke, d.
nellike. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1886
(OH).
Óvænt endalok
Það er sjaldgæft að sterkir skákmenn
meti biðstöðu algjörlega rangt, eða sjáist
yfir vinningsleið andstæðingsins stuttu eftir
bið.
í skákinni í dag lumaði hinn 18 ára gamli
stórmeistari frá Baku, Garry Kasparov,
hins vegar á svo óvæntri fléttu að and-
stæðingur hans varð aö gefast upp aðeins
sex leikjum eftir bið.
Brasilíski alþjóðameistarinn Sunye hafði
talið sig standa betur í biðstöðunni þannig
aö flétta Kasparovs hlýtur aö hafa veriö
sem köld vatnsgusa fyrir hann.
Skákin var tefld á heimsmeistaramóti
unglingasveita í Graz í Austurríki í ágúst, en
þar sigruöu Sovétmenn eftir haröa keppni
við Englendinga.
Hvítt: Sunye (Brazilíu)
Svart: Kasparov (USSR)
Tarrasch-vörn
1. Rf3 — Rf6, 2. c4 — c5, 3. Rc3 — e6, 4. e3
— Rc6, 5. d4 — d5
Þessi samloka (symmetríska) staöa býö-
ur upp á marga möguleika. Auk þeirrar
leiöar sem Sunye velur heldur hvítur hér oft
spennunni á miðboröinu og leikur 6. a3,
sem svartur svarar líklega best með 6. —
a6.
—
SKAK
______________✓
eftir MARGEIR
PÉTURSSON
6. cxd5 — exd5
Nú fær svartur stakt peö á miðborðinu
en í staðinn nokkur sóknarfæri. Slíkt hent-
ar hvössum stíl Kasparovs betur en fram-
haldið 6. — Rxd5, 7. Bd3 — cxd4, 8. exd4,
en þá situr hvítur uppi með staka peðiö.
7. Bb5
Nú er komin upp með skiptum litum
staöa úr Nimzo-indverskri vörn, sem þýðir
í raun aö hvítur teflir þá vörn með leikvinn-
ingi. í mörgum byrjunum myndi einn slíkur
aukaleikur vega þungt á metunum, en hér
má svartur þokkalega við una því baráttan
er með rólegra móti.
— Bd6, 8. dxc5 — Bxc5, 9. 0-0 — 0-0, 10.
b3 — Bg4, 11. Bb2 — Hc8
Þess má geta að Sunye hefur slæma
reynslu af þessu afbrigöi. Á heimsmeist-
aramóti unglingasveita árið áður í Mexíkó
lék Christiansen hér 11. — a6 gegn honum
og fékk unnið tafl eftir 12. Bxc6 — bxc6,
13. Hc1 — Bd6, 14. Ra4 — Hc8, 15. Dd3!?
— Bxf3, 16. gxf3 — Dd7, 17. Kg2 — Re4!
18. Hh1? — Dxh3+!
12. Hc1 — Bd6
I aukakeppni um sæti á áskorendamót-
inu 1979 lék Adorjan hér 12. — Dd6 gegn
Ribli, en leikur Kasparovs virðist eölilegri.
13. Be2 — Bb8, 14. Rb5 — Re4, 15. Rbd4
— He8,16. h3!
I fljótu bragði virðist þessi leikur bjóöa
hættunni heim á svörtu reitunum kringum
hvíta kónginn, en mun lakara var 16. a3 —
Dd6, 17. g3? — Bh3, 18. He1 — Dh6 með
hótuninni 19. — Rxf2!
— Bxf3, 17. Rxf3 — Dd6, 18. Dd3 — Rg5,
19. Hfd1!
Það er engin ástæða til að óttast fram-
haldið 19. — Rxf3+? 20. Bxf3 — Dh2+, 21.
Kf 1
— Hed8, 20. Kf1 — Re4, 21. a3 — a6, 22.
Dc2
Sunye hefur tekist að hrinda fyrstu at-
lögu svarts, en tekst ekki aö finna nægi-
lega virka leið til að fylgja þeim sigri eftir.
22. — Ba7, 23. Bd3 — Dc7, 24. He1 — Hd6,
25. b4 — He6, 26. b5?
Rangur leikur sem tekur broddinn úr
hvítu stöðunni. Mun betra var 26. a4! með
mótspili á drottningarvæng.
— axb5, 27. Bxb5 — h6, 28. Hcd1 — Hd8,
29. Db3 — Dd6, 30. a4 — Bc5! 31. He2 —
b6, 32. Kg1?
Hvitur sér ekki hvert stefnir. Best hér var
að létta á stööunni og leika 32. Bxc6 —
Dxc6, þó 33. Rd4 — Dd6, 34. Rxe6 gangi
ekki vegna 34. — Dh2!
— Re7, 33. Rd4 — Hg6, 34. Bd3 — Dd7, 35.
Kh1 — Rf5, 36. Bxe4 — dxe4, 37. Hed2 —
Rh4, 38. Re6
Á þennan leik hafði hvítur sett allt traust
sitt, enda lítur hann í fljótu bragði mjög vel
út.
— Dxd2, 39. Hxd2 — Hxd2, 40. Rf4 — Hg5,
41. Kg1
Hér fór skákin í bið og að sögn taldi
Sunye sig standa heldur betur. En Kasp-
arov hafði geymt einn ás uppi í erminni og
í raun er staða hvíts vonlaus.
— Rf3+, 42. Kf1
— Bxe3!! 43. fxe3 — Hdxg2, 44. Dc3
Auðvitað ekki 44. Rxg2 — Rd2+
— Hh2, 45. Re2 — Kh7!
En ekki strax 45. — Hgg2?, 46. Dc8+ —
Kh7, 47. Df5+
46. Dc8 — Hh1+, 47. Kf2 — Rd2 og hvítur
gafst upp.
15m