Lesbók Morgunblaðsins - 29.04.1989, Blaðsíða 2

Skáldið Lars Ahlin og Din livsfrugt
Hápunktur ævistarfs
að er óhætt að fullyrða að árið 1988 hafi
verið mikilvægt fyrir Lars Ahlin. Sú bók, sem
hann sjálfur kallar „bókmenntalega erfðaskrá
sína“, kom út rétt fyrir jólin 1987 og fékk
mjög mikla og einstaklega góða umfjöllum
langt fram á vor. í ágúst fékk hann síðan
bókmenntaverðlaun Selmu Lagerlöf-stofn-
unarinnar og þá um vorið hafði Gunnar D.
Hansson lagt fram djúpsæja doktorsritgerð
um hið mikla verk Lars Ahlins „Fromma
mord“. Það hafa reyndar verið skrifaðar
tvær doktorsritgerðir um Lars Ahlin áður,
en enginn sem hefur fjallað um Ahlin hefur
skilið hann eins vel og átt jafn gott sam-
Lars Ahlin - nýleg mynd af skáldinu.
Margir Svíar telja þetta
skáld fremra eða
jafnfætis og þekkt
nóbelsverðlaunaskáld
þeirra, en til þessa hefur
Lars Ahlin verið fremur
lítið þekktur á íslandi.
Þýðandi: Guðrún Þórarinsdóttir
Eftir HÁKAN
JANSSON
starf við hann og Gunnar D. Hansson sem
íslendingar þekkja af til vill betur vegna
sænskrar þýðingar hans á „Sólarljóðum".
Þetta hefur þannig verið mikið merkisár
fyrir Lars Ahlin. En hvers vegna hafið þið
íslendingar þá ekki heyrt meira um hann
fram að þessu? Ju, ástæðan gæti verið sú
að hann hefur verið þögull lengi eða frá
árinu 1961 til 1982, einmitt á þeim árum
sem þekking á bókmenntum grannþjóðanna
hefur aukist m.a. vegna Bókmenntaverð-
launa Norðurlandaráðs. Þungamiðja skáld-
skapar Lars Ahlins er á fimmta og sjötta
tug aldarinnar, á sama tíma og Halldór
Laxness hlýtur sína miklu viðurkenningu
og hefur það e.t.v átt þátt í að Ahlin hefur
ekki hlotið verðskuldaða athygli hérlendis.
En hver er hann þá þessi maður sem
margir Svíar myndu setja framar eða jafn-
fætis nóbelsverðlaunahöfundum eins og Pár
Lagerkvist, Eyvind Johnson og Harry Mart-
insson?
Hann fæddist 1915 í Sundsvall og var
yngsti sonur farandsala, sem átti við sívax-
andi drykkjuvandamál að stríða. Hann fékk
að kynnast því hvaða áhrif áfengið hefur á
hjónaband og fjölskyldulíf. Hann fékk oft
að fara með föður sínun í viðskiptaferðir
og stundum að hjálpa honum þegar hann
missti fótfestuna og oft að sjá hann sem
snjallan sölumann. Þessi fjölskylda, í fyrstu
smáborgaraleg, hrapar síðan æ neðar og
neðar í þjóðfélagsstigann.
Lars „flýr“ frá Sundsvall 1933 og betlar
með ljóð um atvinnuleysi að yfirskini og
tekst að komast til Stokkhólms. Þar leigir
hann sér ritvél staðráðinn í að verða rithöf-
undur, en enginn ritstjóri hefur áhuga á því
sem hann hefur að bjóða. NÚ hefst tímabil
synjana og ótryggra aðstæðna. Það líða tíu
ár þar til fyrsta bókin kemur út, — „Tább
med manifestet" (Tobbi með kommúnista-
ávarpið) 1943, en þessi frumraun hans ber
vott um mikinn þroska.
Strax í fyrstu skáldsögu hans má greina
tvær megin hugmyndir sem eiga eftir að
þróast enn meira á rithöfundarferli hans og
gera hann einstakan í Svíþjóð. Önnur er
fagurfræðileg en hin siðfræðileg, en þær
tengjast hvor annarri. Fagurfræðilega er
Ahlin gagnrýnin bæði hvað snertir hina
nýju „módemistisku" skáidsögu og hina
hefðbundnu raunsæju skáldsögu. Hann
gagnrýnir raunsæið fyrir það að laumast
að lesandanum og neyða upp á hann mynd
af veruleikanum sem hann kannski getur
ekki almennilega sætt sig við. „Módernism-
ann“ gagnrýnir hann vegna huglægni hans,
hann telur rithöfunda útlista of mikið eigin
persónuleika og gleyma lesandanum. Ahlin
leitar að nýju formi sem gefur honum mögu-
leika á að ná sambandi við lesandann, án
þess að dáleiða hann eða að yfirbuga hann
með snilld sinni. Þetta form sem hann er
að leita að er eiginlega rökrétt framhald á
siðfræðilegri hugmynd hans um bókmennt-
ir. Hann vill vera „samnefnari" og „fyrir-
bænamaður". Hann er húmanisti sem vill
beita sér fyrir því jafnrétti sem ekki er bara
pólitískt heldur byggist á fullvissunni um
það, að í því eina tilviki sem skiptir ein-
hveiju máli erum við öll eins, syndugir og
réttlátir, farísear og tollheimtumenn sem
og spámenn. Hann vill hjálpa okkur til að
gera okkur Ijóst hvað sé líkt með öllum
mönnum og að fá okkur til að skilja og finna
til samúðar með þeim sem útskúfaðir eru
úr samfélaginu. Smám saman verður æ ljós-
ara að þessi samúð á upptök sín í kristinni
trú, í lútherskri útgáfu.
Strax í fyrstu skáldsögu sinni „Tább med
manifestet" setur Ahlin fram lúth-
erska/kristna þróun sem valkost á móti
marxískri viðleitni til að bæta ytri kjör
mannsins. Marxsisma sem Ahlin fínnst
bæði kaldur og miskunnarlaus þegar í hans
nafni er kveðinn upp óvæginn dómur yfír
tötralýðnum sem af neyð (eða jafnvel „illu
innræti“) tekur ekki þátt í baráttuaðgerðum
verkamannanna. Tább heldur að hann hafi
brugðist og kemst ekki yfir hugarstríð sitt,
fyrr en hann skilur að tilgangurinn með lífi
hans er ekki að vera pólitískt meðvitaður
verkamaður, heldur einfaldlega venjulegur
maður eins og við hin — hvorki meira eða
minna.
Þó „Tább med manifestet" sé nú talin
ein af mikilvægustu bókum Ahlins, og að
henni væri strax vel tekið af nokkrum gagn-
rýnendum, varð hún enginn stórsigur fyrir
Ahlin. Sigurinn kom 'í staðinn með smá-
sagnasafninu „Inga ögon vántar mig“ (Eng-
in augu bíða mín) en í því safni er sígilt
listaverk, sagan - „Kommer hem och ár
snáll", (Kemur heim og er góður), þar sem
alkóhólisti eins og svo oft áður kemur heim
mörgum klukkustundum seinna en um var
talað og reynir að múta eiginkonunni með
ávöxtum. Sú ást sem þau þrátt fyrir allt
bera hvort til annars, hefur lokast inni í
völundarhúsi svika, lyga og glataðrar sjálfs-
virðingar og fjallar sagan um viðleitni þeirra
til að fínna aftur leiðina út til kærleikans.
Tveimur árum seinna, 1946, kemur skáld-
sagan „Om“ (Ef), sem ásamt „Bark och
löv“ (Börkur og lauf) frá 1961 eru talin
bestu dæmin um tilraunir Ahlins til að þróa
eigin fagurfræði og þannig endurnýja skáld-
söguformið. Hvað frásagnartæknina varðar,
þá verður hún að teljast mjög frumleg, jafn-
vel á alþjóðlegan mælikvarða. Hann af-
hjúpar iðulega sjónhverfíngu skáldskaparins
í þeim tilgangi að koma af stað samræðum
við lesandann og leggur jafnframt áherslu
á skyldleikann milli aðalpersónu, rithöfund-
ar og lesanda: „Bengt sem ár du som ár jag
som ár vem som helst" (Bengt sem er þú
sem er ég sem er hver sem er). í bókinni
„Bark och löv“ leiðir glíma hans við lista-
mannsvandamálið til þeirrar niðurstöðu að
allt innihaldslaust fagurfræðilegt tal um list
sé forkastanlegt og að listin fái fyrst sitt
rétta inntak í þjóðfélagslegu samhengi. Og
þar með var hann búinn í þili. Hann hafði
sagt það sem hann vildi segja og við það
var engu að bæta.
Þögn Ahlins varir í rúm tuttugu ár og
henni lýkur á þann veg að mér dettur jafn-
an í hug Þorgerður og „Sonatorrek". Endur-
koma Ahlins til skáldsögunnar verður nefni-
lega með „Hannibal segraren" (Sigurvegar-
inn Hannibal), sem kom út árið 1982 og
hann skrifaði ásamt eiginkonu sinni Gunn-
el, sem framhald af bók hennar „Hannibal
sonen“ (Sonurinn Hannibal). Hafði hún
kannski platað hann til að byija að skrifa
aftur?
Árið 1985 kemur síðan bókin „Sjátte
munnen" (Sjötti munnurinn) þar sem hann
tekur aftur upp minni sem oft kemur fyrir
í bókum hans og sem hér ber greinilega
meiri keim af sjálfsævisögu en áður. Bókin
fjallar um samband föður og sonar, þar sem
sonurinn verður að axla ábyrgðina á sífellt
drykkfelldari föður, nákvæmlega eins og
Bengt þarf að gera í „Om“ og Zacharias
verður að gera í „Stora glömskan“
(Gleymskan mikla), einnig má sjá þetta
minni með nokkrum tilbrigðum (móðir -
dóttir) í „Kanelbiten" (Kanelbitinn).
Þegar hér er komið sögu er Ahlin löngu
byijaður á því verki sem á eftir að verða
„Din livsfrukt“. Þetta er stór bók í fleiri en
einni merkingu. Þessar 611 blaðsíður inni-
halda frásögn af uppvexti og þroska eins
manns, frásagnir af mikilli ást, segir frá
þróun sænsks þjóðfélags frá framfarabjart-
sýni eftirstríðsáranna til þjóðfélags sem
hefur staðnað í spákaupmennsku og nærri
sjúklegum skattaflótta, fjallar um þróunina
í samfélaginu þar sem umönnun sjúkra og
veikburða hefur í vaxandi mæli flust inn á
stofnanir. í frásögninni af eina nána vini
aðalpersónunnar Johannesar, listamannin-
um Ósten, kemur bókin einnig inn á listina,
hlutverk hennar og skilyrði, þýðingu hennar
fyrir listamanninn sjálfan og fyrir aðra.
Johannes á með öðrum orðum fáa vini en
í þeirra stað hefur hann tækifæri til að
kynna þá rithöfunda sem hafa haft mesta
þýðingu fyrir hann sjálfan (og fyrir heims-
bókmenntimar). Um tíma í lok 6. og byijun
7. áratugarins, þegar Jóhannes nam lög við
Uppsala-háskóla, lifir hann að mestu inni-
lokaður í heimi bókanna, stúdentalífið er
honum ógeðfellt, án tengsla við venjulegt
líf samfélagsins og óábyrgt í áhugaleysi
sínu á afganginum af heiminum. Þá kýs
hann frekar að umgangast Sofokles, Shake-
speare, Dostojevski og Ibsen en aðra stúd-
enta. Stundum þróast hugleiðingar Johann-
esar um það sem hann les í smá-ritgerðir,
sú lengsta verður 15 blaðsíður og fjallar
um Nietzche. í samræmi við mannúðarlífsýn
Johannesar og jafnréttishugsjón fær
Nietzche herfilega útreið — kannski vom
það persónuleg viðbrögð Lars Ahlins gegn
hinni „ný-módernu“ Nietzche-aðdáun sem
geisaði meðal sænskra menntamanna á
sama tíma og Ahlin var að skrifa bókina.
Þessar athugasemdir í sambandi við bóka-
lestur Jóhannesar hafa þannig fleiri hlut-
verkum að gegna, bæði að hjálpa til við
gerð persónuleika Johannesar — maðurinn
er það sem hann les, og eins til að tjá álit
Ahlins á mismunandi bókmenntalegum og
heimspekilegum spurningum. Þar að auki
geta þessi atriði verið smá fróðleiksmolar
fyrir lesandann. Daninn Erik A. Nielssen
mun hafa sagt í ritgerð um skáldsögur
Ahlins að þó hann hafí aðeins lýðháskóla-
menntun sé hann nógu menntaður til þess
að vera prófessor í að minnsta kosti þremur
fræðigreinum (guðfræði, fagurfræði og bók-
menntafræði).
Hver er hann þá þessi Jóhannes? „Din
livsfrukt" er sjálfsævisaga hans. Hann fæð-
ist auðugur, er eina barnið í velefnaðri fjöl-
skyldu. Þegar hann er mjög ungur deyr
faðirinn og móðirin fær taugaáfall sem ger-
ir hana ófæra um að sýna Johannesi ástúð.
Þetta mótar að miklu leyti líf hans. Ástleys-
ið gerir hann mjög berskjaldaðan og ein-
mana. Snemma á unglingsárunum eignast
hann þó að lokum vin, Osten, og vinátta
þeirra hefur afgerandi þýðingu fyrir Johann-
es, það er mest Östen að þakka að hann
tileinkar sér sósíalíska lífsskoðun, þrátt fyr-
ir auðævi sín. Östen kemur þannig til með
að hafa mikla þýðingu fyrir innri mann
Johannesar. En á ytra borðinu verður líf
hans að mestu óbreytt. Það heldur áfram
„eins og mannlaus járnbrautarkerra sem
rennur ákveðna leið“. Samkvæmt ráðlegg-
ingu lögráðamanns síns og forstöðumanns
fjölskylduauðæfanna les hann lög við Upp-
sala-háskóla, kemur síðan aftur til heima-
bæjar síns og verður þar smám saman sér-
fræðingur í skattamálum. Á meðan hefur
auður hans vaxið úr 22 í 220 milljónir ísl.
króna. Hann fyrirlítur samt sem áður pen-
ingana eins mikið og starf sitt, en lítur á
hvort tveggja sem tæki til að leiðrétta van-
rækslu sænsku (sósíaldemókratísku) ríkis-
stjómarinnar að því er varðar aðstoð við
þróunarlöndin. Hann ráðgerir að gefa allan
auð sinn á kerfisbundinn hátt til hjálpar-
starfsemi í Afríku. í heimabæ sínum hittir
hann einnig Lisbet og fær að lokum eftir
hikandi byijun að kynnast ástinni. Innilegri
og munaðarfullri ást sem lýst er á þann
hátt sem Ahlin einum er lagið. Ást sem í
fyrsta sinni í lífi Jóhannesar veitir honum
öryggi og allt bendir á áhyggjulausa
framtíð. Þessi bjarti heimur hrynur þegar
þau eignast vangefið bam. Þegar Lísbet
síðan verður geðveik og deyr skömmu seinna
og heilsu Jóhannesar, sem aldrei var góð,
fer alvarlega að hraka, tekur frásögnin
nýja stefnu sem minnir á grískan harmleik.
Á síðustu 50 blaðsíðunum er siðgæðiskennd
lesandans haldið í jámgreipum.
í sambandi við ást þeirra beggja, lætur
Ahlin Jóhannes á nokkuð dularfullan hátt
fjalla um „rithöfundinn frá borginni okkar“,
sem er Ahlin sjálfur, og bókin sem vísað er
til er „Fromma mord“ (1952), en í þeirri
bók lætur Ahlin í fyrsta skipti skýrt og
greinilega í ljós kristna lífsskoðun sína. Hið
kristna sjónarmið hvað kærleikann varðar
er mikilvægara hér enn nokkm sinni áður
hjá Lars Ahlin. Kannski má útskýra hinn
sorglega endi út frá þeirri staðreynd að
Jóhannes er trúleysingi gagnstætt Östen,
sem einnig túlkar skoðanir Ahlins, en hann
frelsast og snýst til kristinnar trúar fyrr í
bókinni. Margir gagnrýnendur hafa viljað
túlka bókina þannig að Johannes túlki alltaf
persónulegar skoðanir Ahlins í þeim spum-
ingum sem upp koma. Að lesa bókina á
þann hátt er varasamt, en það er trúlega
rétt hvað snertir pólitík, samfélagsmál og
bókmenntir og jafnvel oft heimspeki. En við
megum ekki gleyma því að einnig Östen
talar fyrir munn Ahlins, einkum um list og
að sjálfsögðu þegar um stöðu listarinnar er
að ræða, en ekki síst hvað varðar trúmál.
Þó Jóhannes sé hugsjónamaður með góð-
an ásetning og ágæta hæfileika getur hann
ekki komist hjá því að bíða hörmulega sið-
ferðislegan ósigur í lok bókarinnar. Ef til
vill getur þrettándi kafli í bréfi Páls til
Korintumanna varpað nokkm ljósi á þetta:
„Þótt ég talaði tungum manna og engla,
en hefði ekki kærleika, yrði ég hljómandi
málmur eða hvellandi bjalla."
Höfundur er sænskur sendikennari.
2