Lesbók Morgunblaðsins - 29.07.1989, Blaðsíða 4

Verkamenn í Gdansk
settu fram fjölmagar
kröfur, m.a. um frjáls
verkalýðsfélög,
verkfallsrétt, málfrelsi,
prentfrelsi og
útgáfufrelsi, en þótt
kröfurnar hafi að mörgu
leyti snúist um aukin
mannréttindi þá fólu þær
alls ekki í sér tilraun til
að kollvarpa
stjórnvöldum. Miklu
heldur stefndu menn að
því að uppræta spillingu
í kerfínu, munaðarlíf
valdhafa og að bæta
löggæsluna.
Eftir GUÐMUND
ÞORSTEINSSON
að er alkunna meðal samtímamanna að í
ríkjum A-Evrópu viðra menn ýmsar hugmynd-
ir sem eru í átt til aukins sjálfstæðis eða frjáls-
lyndis; m.a. tala Ungverjar um breytingar á
flokkakerfi lands síns, Eistlendingar vilja full-
veldi þjóðar sinnar og Pólveijar vilja sjálf-
stæð og viðurkennd verkalýðssamtök ásamt
fleiri umbótum. Reynar er það athyglisvert
hvernig pólskum verkamönnum tókst að
skipuleggja samtök sín þrátt fyrir alræðis-
valdið sem ekki einungis Pólland byr við,
heldur og öll A-Evrópa. Áratuga reynsla
af slæmum lífskjörum og óstjóm stjórnvalda
hefur kennt hinum pólska verkalýð að krefj-
ast réttar síns og auk þess em aðgerðir
pólskra stjómvalda undir smásjá annarra
ríkja þessa heims.
Þessi grein fjallar um hin bönnuðu verka-
lýðssamtök Samstöðu í Póllandi og þegar
fjallað er um einhvern sögulegan atburð,
samkvæmt sögulegri heimild, þá er það best
gert með því að hafa heildarsýn yfir allt tíma-
bilið sem fjallað er um, atburði þess, orsakir
og afleiðingar. En öðru máli gegnir um
samtímaatburði, því þeir atburðir eru enn
að gerast og eru enn í fullri mótun.
Undir Stjórn Kommúnista
Það er óhætt að fullyrða að lífskjör pólsku
þjóðarinnar hafi farið versnandi eftir að Sov-
étmenn komu á kommúnistastjórn í landinu
árið 1948. Versnandi lífskjör og hóflaust
arðrán Sovétstjómarinnar leiddu til verkfalla
og óeirða árið 1956. Verkamenn höfðu upp-
haflega takmarkað sig við efnahagslegar
kröfur en tóku brátt þá stefnu að krefjast
stjómmálalegra breytinga. Yfir 50 verka-
menn voru felldir af hermönnum og nokkur
hundruð manns særðust og pólsk og sovésk
stjórnvöld túlkuðu atburðina þannig að vest-
ræn öfl hefðu kynt undir lýðræðisþróun til
að grafa undan sósíalisma í landinu. Til að
afstýra frekari uppreisnum var Wladyslaw
Gomulka settur við völd með það markmið
að koma á ströngum og skipulögðum umbót-
um. í fyrstu tókst að framkvæma umbætur
í verðlagsmálum og verði á landbúnaðaraf-
urðum var haldið óbreyttu með niðurgreiðsl-
um sem síðar gerðu ríkissjóðinn stórskuidug-
an. Stjóm Gomulka var því aðeins óstjórn í
stað annarrar þrátt fyrir góðu loforðin.
í desember 1970 gerðu Pólveijar uppreisn
þgar ríkisstjórnin hækkaði verð á brýnustu
lífsþurftum og helsta bæli hinnar félagslegu
ólgu var Lenin-skipasmíðastöðin í Gdansk
og Parísarkommúnu-skipasmíðastöðin í
Gdynia. Verkamenn stofnuðu verkfallsnefnd-
ir til að geta samið við ráðamenn og mikil-
vægustu kröfur þeirra voru að fá samnings-
rétt, að verðhækkanir yrðu afturkallaðar,
laun hækkuðu og að ýmsum ráðamönnum
yrði vikið úr embætti.
Stjórnvöld brugðust hart við og beittu
hermönnum á verkamenn og um 500 manns
létust milli 14. og 19. desember 1970 og við
lá að borgarastyijöld brytist út því að verk-
föllin náðu um allt Pólland veturinn 1970-’71.
Gomulka vék úr sæti fyrir Edward Gierek
sem lofaði betri tíð eins og forveri hans hafði
gert, og hagsældin einkenndi fyrstu 5 stjórn-
arár hans. Pólska ríkisstjórnin tók lán frá
Vesturlöndum, safnaði upp 20 milljarða doll-
ara skuldum og í júní 1976 komu fram fyrstu
merki um óróa þegar stjórnin lagði fram til-
lögur um miklar hækkanir á matvöruverði.
Víða um landið fóru verkamenn í verkfall
og óeirðir brutust út, en „Vandamálið ’76“
var leyst eins og svo oft áður. Hækkanirnar
afturkallaðar að hluta; leiðtogar almennings,
ekki síst verkafólks, leiddir fyrir dómstóla
og dæmdir fyrir að „æsa til uppþota."2
barátta Verkamanna Hefst
En þeir sem stóðu saman að verkföllunum
voru bæði verkamenn og menntamenn og
þeir mynduðu með sér bandalag í september
1976, Komitet Obrony Robotników eða KOR
(Félagslega sjálfsvarnarnefndin), því þeir
áttu samleið; stjómin réðst á lýðræðisleg
réttindi verkalýðsins og menntamenn voru
sífellt að gagnrýna stjórnina. Hinir síðar-
nefndu voru oft handteknir fyrir gagnrýni
sína, en þessi hreyfing barðist fyrir almenn-
um réttindum ekki aðeins fyrir félagsmenn,
heldur alla sem þurftu á þeim að halda.3 „En
eins og gjaman vill verða þar sem félaga-
frelsi er takmarkað breyttust þessi samtök
síðar í allsheijarsamtök þeirra sem voru á
móti ríkjandi kerfi, að einhveiju eða öll leyti.“4
Efnahagur Póllands var á hraðri niðurleið
á síðari hluta áttunda áratugarins, öll fram-
leiðsla var nánast lömuð, skortur á eldsneyti
gerði verksmiðjur óstarfhæfar og tap þjóðar-
innar jafnaðist á við það sem glatast í nátt-
úmhamfömm: „En auðvitað gat enginn ...
búist við öðm en verkföllum eins og þau vom
í fortíðinni, eingöngu stjórnað innan kerfis-
ins: verkamenn myndu yfirgefa verksmiðj-
umar, jafnvel eyðileggja staðbundnar höfuð-
Andlit Samstöðu útá við:Lech Walesa.
stöðvar flokksins, en á endanum myndu þeir
treysta þessum sama flokki fyrir því verk-
efni að bæta ástandið."5
En það vom engar venjulegar aðgerðir í
vændum hjá pólskum verkamönnum, því síðla
árs 1977 tóku fyrst að myndast óopinberar
verkalýðseiningar í borgum landsins og þann
29. apríl 1978 var stofnað Fijálsa, sjálfstæða
Eystrasaltsverkalýðsfélagið með það að
markmiði að vernda mannréttindi, efnahags-
leg og lagaleg réttindi allra launþega. Meðal
stofnenda þess var Lech Walesa.
Vegna linnulausra árása lögreglunnar var
starfsemi hinna rúmlega 100 smáu verkalýð-
seininga mjög takmörkuð, KOR hóf ólöglega
útgáfu á málgagni verkamanna, Robotnik
(Verkamaðurinn) og Lech Walesa og
Ándrezej Gwiazda tókst að skipuleggja mót-
mælafundi við Lenin-skipasmíðastöðina í
Gdansk, þar sem verkamönnum var beinlínis
slátrað af hermönnum árið 1970. Fjöldi
manna var handtekinn, aðalmarkmið þeirra
var að koma á sjálfstæðum verkalýðshreyf-
ingum, hvetja verkamenn til að leggja barát-
tunni lið og hætta að sætta sig við óbreytt
ástand. I kröfum verkamanna fólst launa-
hækkun, 40 stunda vinnuvika, aukið atvinnu-
öryggi, afnám forréttinda og verkfallsréttur.6
PÓLSKA STJÓRNKERFIÐ
Eins og fyrr greinir var efnahagur Pól-
lands mjög slæmur og virtist stefna í þjóðar-
gjaldþrot, alls staðar ríkti skortur á nauð-
synjavörum, öll stjórnun var léleg, gífurlegar
skuldir söfnuðust upp og slæm veðrátta olli
uppskerubresti. Kolavinnsla og önnur fram-
leiðsla hafði nær stöðvast í landinu og ófar-
irnar má að ýmsu leyti rekja til sjálfrar ríkis-
stjórnarinnar. Hið opinbera nafn pólska
kommúnistaflokksins er Hinn pólski samein-
aði verkamannaflokkur (PZPR) og er eins
og hinn sovéski kommúnistaflokkur leiðandi
afl í öllu samfélaginu með miðstýringu að
leiðarljósi. Kerfið er marghæða, allt frá hinni
smáu flokksdeild í héraði til framkvæmda-
stjórnar flokksins (Politburo) ög ráðherr-
anna. 11 manns eru í hvorum söfnuði og af
þeim eru 5-6 manns sem sitja í báðum. Þess-
ir fáu einstaklingar sitja einir að æðstu völd-
um í landinu. Pólska ríkisstjómin er leidd
af forsætisráðherra og varaforsætisráðherr-
um og forsætisráðherrann gengur aðalritara
kommúnistaflokksins næstur að völdum. Og
það hefur komið fyrir að einn maður gegni
báðum embættum. Það er Jaruzelski hers-
höfðingi.7
Sannarlega tíðkast ekki vestrænt lýðræði
í Póllandi, ekki einu sinni í pólska þinginu,
Sejm, en þar hafa fram til þessa ekki verið
frjálsar kosningar. Fram að myndun Sam-
stöðu um haustið 1980 áttu verkamenn ekki
annarra kosta völ en að vera meðlimir í verka-
lýðsfélögum sem voru undir stjórn kommúni-
staflokksins og það líkaði þeim illa. Fysta
krafa verkfallsmanna; að fá frjáls verkalýðs-
félög, er til marks um það.
Árið 1979 jók pólska ríkisstjórnin fjár-
framlög til hervæðingar (að skipun Sovét-
manna) en yfir 5% af allri þjóðarframleiðslu
fer í að efla herinn. í júlí 1980 hækkaði verð
á kjöti um 40-60% og í kjölfar þess brutust
út verkföll í Varsjá og fleiri borgum og þús-
undir verkamanna kröfuðust tafarlausra
launahækkana. Stjórnvöld kusu að bregðast
við þessari verkfallsöldu með því að senda
fulltrúa sína til Úrsus- og Zeran-verksmiðj-
anna í Varsjá og ræða við fulltrúa verka-
manna og þar var þeim lofað að laun yrðu
hækkuð og að ýmsum verðhækkunum yrði
frestað. En þótt öll samskipti milli verk-
smiðja hafi verið bönnuð í Póllandi, þá spurð-
ust tíðindin út milli fyrirtækja í landinu (m.a.
fyrir tilstilli KOR) og allir kröfðust sömu
umbóta. Þann 14. ágúst 1980 fóru verka-
menn í Lenin-skipasmíðastöðinni í verkfall
til að fá endurráðna tvo fyrrum verkfallsleið-
toga: Onnu Walentynowicz og Lech Walesa,
4