Lesbók Morgunblaðsins - 15.09.1990, Blaðsíða 2

Nöfn Árnesinga 1703-1845 - 4. hluti
AÐEINS EINN AF HUNDRAÐI
TVÍNEFNDUR1845
Arið 1703 bar 81 íslensk kona nafn-
ið Bergljót, og þá var það algeng-
ara norðan lands og vestan en á
Suðurlandi, og var t.d. engin í
Árnessýslsu. 1801 var nafnið komið til Ár-
nesinga, en var þar lengi sjaldgæft.
Á 19. öld fækkaði íslenskum konum sem
báru Bergljótar-nsLÍn, líklega vegna mis-
skilnings, en nú hefur nafnið verið á upp-
leið um sinn, eins og það á skilið. Kannski
hafa einhveijir íslendingar tekið eftir því,
að hið virta Ög vinsæla skáld Norðmanna,
Bjömstjerne Björnson, skírði dóttur sína
þessu nafni, og svo var texti Guðmundar
skólaskálds úr Njálusyrpunni sunginn undir
þekkilegu lagi (Eg Veit að metorð og völdin
há).
Nú kemur erfitt nafn, Drysíana
(Drisjana). Mér er ekki ljóst hvaðan þetta
nafn hefur borist, finn það t.d. ekki í hópi
dýrlinga né rímnapersóna. Nafnið er hingað
komið í síðasta lagi á 17. öld, en var ein-
skorðað við landið sunnanvert. Sjö voru alls
1703, en fímm 1801, ein þeirra í Árnes-
sýslu. Um miðja 19. öld sýnist mér nafnið
deyja út hérlendis.
Eiðbjörg. Um mannsnafnið Eiður og for-
liðinn Eið- í mannanöfnum er flest í óvissu,
en þó má reyna að hafa það fyrir satt, að
þama sé fólgin merkingin „sannur" eða
„traustur".
Eiðbjörg kemur fyrir í Noregi á 14. öld,
en á íslandi sést það ekki fyrr en í manntal-
inu 1703. Þá hétu þijár konur þessu nafni
og vom vestanlands. Árið 1801 vom aðeins
tvær, önnur í Ámessýslu, hin í Barðastrand-
arsýslu. Nafnið lifði vestanlands fram undir
miðja öldina, en hverfur svo og sýnist ekki
hafa verið endurvakið.
Eyleifur er gömul samsetning = „auðnu-
leifur". Ekki er þetta dónaleg merking, því
leifurer sá sem lifir, sbr. líf (1. hljóðskipta-
röð).
Sjö menn hétu Eyleifur 1703, en fjórir
1801, þar af einn Ámesingur. Nafnið hefur
rétt aðeins lifað af til okkar daga. Ekki er
frítt við að þessu nafni sé stundum ruglað
saman við Eilífur, en í því nafni felst óskin
um langt og ríkt líf.
Freysteinn er forn norræn samsetning.
Freyr var guð árgæsku, friðar og fijósemi,
en sjálft orðið merkir „herra, sá sem ræð-
ur“, gotnesku frauja = drottinn almáttugur.
Eftir
GÍSLA JÓNSSON
Nafnið Freysteinn var á öldum áður nær
einskorðað við Skaftafells- og Árnessýslur,
og árið 1845 t.d. var það einungis að fínna
í hinni síðamefndu. Menn, sem þessu nafni
hétu, vom alltaf fáir, 4-6 í öllum aðalmann-
tölum frá 1703-1910.
Á 19. öld hefur nokkuð fjölgað, svo nafn-
ið er vel lifandi. Árið 1982 vom tveir svein-
ar skírðir Freysteinn.
Friðsemd er dæmi um þess konar kven-
heiti íslensk, er hugtök, góðrar merkingar,
em nafngerð. Um uppmna þessa nafns
skortir mig heimildir, en þegar árið 1703
var ein kona hérlendis svo nefnd: Friðsemd
Einarsdóttir, 35 ára húsfreyja í 4. hjáleigu
frá Gufunesi í Kjósarsýslu.
Nú langar mig að gera ofurlítinn. útúrd-
úr. Snemma á öldum vom latnesku hugtök-
in fídes (=trú), spes (=von) og Caritas(=
kærleikur) persónugerð. í íslensku helgi-
kvæði frá því um 1400, Heilagra meyja
drápu, em helgar meyjar, dætur Sofíu nokk-
urrar, nefndar þessum nöfnum. Og nöfnin,
ásamt hinu gríska heiti móðurinnar, bárust
út um heiminn. Öll komust þau inn í
íslensku. Sof(f)íá (=viska) var tekið upp á
15. öld. Meiri óvissa er um hin, en í síðasta
þætti Grettis sögu heitir ein helsta persónan
Spes. Hún er að vísu látin eiga heima í
Miklagarði og hefur átt fáar nöfnur á landi
hér, en Fídes („þjóðskýring" Fídís) nokkrar
og Karítas (Caritas) margar. Tvö síðast
töldu nöfnin vom líka notuð í Þýskalandi,
en á Englandi þýddu menn nöfn dætranna,
og eftir siðaskipti tóku menn þar í landi að
skíra meyböm Faith, Hope og Charity.
Ekki hefur okkur hugkvæmst að skíra meyj-
ar nöfnunum *Trú, *Von og *Kærleikur,
þegar af þeirri ástæðu, að síðasta orðið er
karlkyns.
Þetta var útúrdúr um hugtök, góðrar
merkingar, sem hafa verið nafngerð, og em
miklu fleiri dæmi um slíkt með öðmm þjóð-
um en íslendingum. En víkjum aftur að
friðsemdinni sem var orðin kvenmannsnafn
á 17. öld. , -
Á 18. öld barst nafnið til Ámesinga, og
1801 vom tvær á landinu, í Ámessýslu og
Kjósarsýslu. Við þessar slóðir var nafnið
bundið fram eftir 19. öld og var enn 1910
hvorki til norðan lands né austan. Hafði þó
Friðsemdum fjölgað í 19, og af þeim vom
níu fæddar í Ámessýslu.
Nú hefur aftur fækkað og nafnið er alls
ekki í náðinni síðustu áratugi.
Guðni er talið vera fornt tökuheiti úr
ensku, Godwine = vinur guðs. Nafnið er
talið hingað komið í gerðinni Guðini þegar
á 11. öld, en styttist brátt í Guðni og hefur
orðið algengt. Enginn var þó í Sturlungu,
en árið 1703 em 32, flestir þá í Rangár-
vallasýslu. Síðan fjölgar mönnum með þessu
nafni jafnt og þétt, ekki síst í Ámessýslu,
urðu þar til dæmis 27 árið 1855. Árið 1910
voru á öllu landinu 280, þar af 46 fæddir
Árnesingar.
Enn fjölgar Guðnum. í þjóðskrá 1982 era
þeir 771 (45. sæti karla), og í síðustu ár-
göngum em oftast 15-20 í hveijum, svo
segja má að nafnið sé í tísku.
Hilaríus er latneskt nafn, af lýsingarorðinu
hi7arís=glaður. Hilarius nefndist franskur
biskup, dó 368. Var tekinn í tölu dýrlinga,
messudagur 13. eða 14. janúar.
Nafn þetta var tekið upp á íslandi á 18.
öld. Fyrsta þekkt dæmi er Hilaríus Illugason
(1735-1802). Hann var prestssonur frá
Hmna í Ámessýslu og varð sjálfur prestur
að Mosfelli í Grímsnesi. Árið 1801 var einn
annar Hilaríus, ársgamall, í Flatey á Breiða-
fírði. Nafnið lifði svo sunnan lands og vest-
an og var um hríð nær einskorðað við ísa-
fjarðarsýslu. Árið 1910 hétu fímm íslend-
ingar Hilaríus, allir fæddir þar vestra. Nú
sýnist mér nafnið dautt hérlendis.
Húnbjörg er gömul norræn samsetning,
en mjög hefur nú farið fækkandi nöfnum
sem hefjast á forliðnum Hún-. Af tíðleika
þessara nafna fyrr á öldum verður eðlilegt
að álykta að ríún-samsvari frumgermanska
orðstofninum hún sem getur táknað hæð
eða styrkleika, sbr. þýsku hiine= risi. Vænt-
anlega er þjóðarheitið Húnar með þessa
styrkleikamerkingu. Við skulum því segja
að Húnbjörg merki „sterk björg eða bjarg-
vættur“.
Tvær Húnbjargir voru á íslandi 1703,
önnur í Barðastrandarsýslu, en hin í Gull-
bringu- og Kjós. En árið 1801 hafði nafnið
borist til Amesinga, voru þar í sýslu tvær,
og svo hélst langt fram eftir öldinni.
Húnbjargir virðast hafa orðið flestar á
íslandi um miðja 19. öld, sjö alls bæði 1845
og 1855. Nú er nafnið í nokkurri útrýming-
arhættu, enda er auðvelt að slíta í sundur
kvenheiti með forlið og segja „hún Björg“
eða „hún Gerður". Þetta geta menn ekki í
karlheitum, endalifír Húnbogi betur. Sumar
erlendar þjóðir hafa týnt háinu framan af
nöfnum sem þessum og „lagað“ þau meira
til. ítalir hafa t.d. Umberto, en það er Hún-
bjartur á tungu okkar.
Inghildur er gömul samsetning, en
kannski ekki forn. Hildur er valkyija, en
forliðurinn táknar líklega samband við guði
eða konung. Ingi er gamalt heiti konungs
oglngvieða Yngvi er guðinn Freyr. Inghild-
ur er þá „guðleg eða konungleg valkyija".
Minna má gagn gera.
Elsta dæmi þessa nafns, sem ég fínn
hérlendis, er Inghildur Jónsdóttir í Gljúfur-
holti í Ölfusi, fædd 1695. Hennar getur ekki
í manntalinu 1703.
Árið 1801 em svo tvær: Inghildur Boga-
dóttir, þrítug, húsfreyja á Stað í Hrútafírði,
og nafna hennar Þórðardóttir, sex ára, á
Vötnum í Reykjasókn í Ámessýslu. Hin eldri
hefur fallið niður í Nafnalykli séra Björns
Magnússonar.
Árið 1845 vegnaði Inghildar-naim best.
Þá vom fjórar og allar í Árnessýslu. Tíu
ámm seinna var dýrðin strax úti, aðeins ein
þeirra eftir, og ég sé engin merki nafnsins
1910 eða síðar (nema í hagyrðingsheitinu
Inghildur austan).
Jason er nafn grískrar hetju, skylt sögn
sem merkir að lækna. í biblíunni er getið
Jasons sem tók vel á móti Páli postula og
Silasi í Þessalóníku. íslendingar ortu rímur
úm Jason.
Einn var Jason á íslandi 1703 og sá í
Rangárþingi. Tæpri öld síðar var enn einn,
Jason Jónsson, 37 ára, á Bryggju í Hauka-
dalssókn í Árnessýslu. Síðan fjölgaði lítið
eitt, og 1845 em sex, helmingurinn Hún-
vetningar, en einn í Ámessýslu, Jason
Eiríksson, 7 ára, í Framnesi í Skálholts-
sókn. Árið 1910 vom aðeins þrír á landinu
öllu, einn þeirra fæddur í Ámessýslu. Nafn-
ið lifir enn, en er fátítt.
„Öndverðir skulu emir klóask“, segir
gamalt orðatiltæki. Að klóast er víst að
beita klónum, en til þess voru vargar likleg-
ir. Sá sem sýnir klær eða beitir klóm, var
nefndur klæingr, seinna klængur. Menn
fengu þetta viðurnefni óg að fornu var það
síðan gert að skímarnafni. Hrafninn heitir
öðm nafni blængur, af blár= svartur. Það
fór eitthvað svipaða leið og klængur, og
stundum slær saman heitunum Blængur og
Klængur. Bær í S^arfaðardal var ýmist
nefndur Blængshóll eða Klængshóll.
Mannsnafnið Klængur er fomt bæði í
Noregi og á íslandi. Nafnið var hreint ekki
fátítt, átta t.d. í Sturlungu og þar í miklum
höfðingjaættum.
En svo liðu langar aldir, að nafnið var
ekki í náðinni, rétt hjarði, einn í öllum aðal-
manntölum í röskar tvær aldir, 1703-1910.
Langa hríð á 19. öld varðveittu Árnesingar
þetta sögufræga nafn einir. Nafnið er enn
ákaflega fátítt, en hefur þó aðeins lifnað.
Klængur Stefánsson á Hlöðum er í hrepps-
nefnd Glæsibæjarhrepps.
María var lengi vel svo heilagt nafn í
Norður-Evrópu að minnsta kosti, að menn
skirrðust við að láta jarðneskar konur bera
það. Engin María var á íslandi 1703. Hins
vegar hétu fjórar konur Mario eða Marjo,
og vita menn ekki fyrir víst, hversu skýra
skuli.
En á 18. öld 'fékk ekkert stöðvað tilkomu
Maríu-nafns á íslandi, og 1801 voru þær
orðnar 104 á landinu öllu. Miklu var nafnið
framan af tíðara norðan lands en sunnan,
en hafði þó borist til Árnesinga, þegar hér
var komið sögu.
Nafnið María er hebreskt og kemur fyrst
fyrir í gerðinni Miriam. Um uppruna og
merkingu era deildar meiningar. Eg fylgi
skýringu Jóns Hilmars Magnússonar, rit-
stjóra á Akureyri. Hann er lærður á klass-
ískar fomtungur og kennir mér svo: „Orð-
stofninn mar-, mer-, mir- í hebresku merkir
kvöl, sársauki, en einnig kraftur og styrk-
ur.“
Framgangur nafnsins María hefur orðið
mikill á landi hér, ekki síst eftir að tvínefni
komust í tísku. Árið 1910 hétu svo 911 íslen-
skar konur (11. sæti; 2,1%). í þjóðskrá 1982
em Maríur 3028 (nr. 7). Árið 1960 vom
72 meyjar skírðar María, 97 árið 1982 og
87 árið 1985. Er nafnið í fyrsta sæti kvenna
tvö síðasttöldu árin.
Oddfríður er fom norræn samsetning.
Nafnið var ekki algengt. Forliðurinn táknar
annað tveggja; vopn eða forystu, sbr. odd-
viti. Viðliðurinn táknar ást, vináttu, vernd
og síðar gott útlit. Engin Oddfríður er nefnd
í Sturlungu, en 1703 voru 13, flestar vestan-
lands. Þessi tala hélst svipuð langt fram
eftir öldinni, en í upphafí hennar hafði nafn-
ið numið land í Árnessýslu.
Undir lok aldarinnar fjölgaði talsvert, og
voru Oddfríðar 26 árið 1910, en síðan tók
að fækka. Þó heita 23 konur Oddfríður einu
nafni eða aðalnafni í þjóðskrá 1982, en
fæstar þeirra em í Ámessýslu.
Petronella er grískrar ættar, einhvers
konar afleiðsla karlheitisins Pétur eða
Petronius. Grikkir þýddu arameska orðið
Kefas og gerðu úr því Petros á sina tungu,
það er klettur eða hella.
Þess er getið í gömlum fræðum, að Pétur
nokkur ætti prúða dóttur, þá er héti Petron-
ella. Hún þjáðist af líkþrá og var píslarvott-
ur. Menn greinir hins vegar á um hvort hún
væri dóttir Sankti-Péturs eða einhvers nafna
hans. Ýmsir vildu ekki trúa því að postulinn
hefði getið barn.
Nafnið Petronella (Petronilla) barst um
heiminn og breyttist stundum í Pernille, t.d.
með Dönum. Alla leið komst Petronella til
íslands, og þótti sumum við hæfí að Péturs-
dætur bæm þetta nafn, en fáar vom þær
og em.
Ein Petronella var á íslandi 1703 og sú
í Skaftafellssýslu. Árið 1801 var aftur ein
og nú í Ámessýslu, Petronella Jónsdóttir,
15 ára á Neistastöðum í Villingaholts-
hreppi. Síðan fjölgaði aðeins og nafnið hélst
í sýslunni, urðu fjórar þar 1855. Af níu
Petronellum á íslandi 1910 var þriðjungur-
inn fæddur í Árnessýslu.
Nafn þetta hefur átt lítilli hylli að fagna
hérlendis síðustu áratugi.
Höfundur er fyrrv. menntaskólakennari á Akur-
eyri.
Jón og Gunna