Lesbók Morgunblaðsins - 07.03.1992, Blaðsíða 7

busier.
Walter Gropius var sonur arkitekts í
Berlín og sjálfur nam hann fag föður síns.
Eftir útskrift frá skólanum í Múnchen
hélt hann til Spánar, Ítalíu og Hollands
áður en hann fór að vinna á teiknistofu
Peter Behrens í Berlín. Árið 1910 ritaði
hann bækling fyrir AEG um stöðlun fjölda-
framleiddra húsa, fagurfræði þeirra og
fjármögnun. Þar koma fyrst fram hug-
myndir um að sameina góða hönnun og
lágmarkskostnað. Það voru fyrst og fremst
verkamannabústaðir, sem Gropius hafði í
huga. Líkt og fleiri arkitektar á þessum
tíma, vann hann á mjög víðfeðmu sviði,
allt frá því að teikna veggfóður til járn-
brautarlesta.
Gropius stofnaði eigin teiknistofu árið
1911 ásamt öðrum úr Behrens-genginu,
Adolf Meyer. Fyrsta bygging þeirra var
Fagus-skóverksmiðjan í Alfeld-an-der-
Leine, sem næstum ævinlega er sýnd í
bókum um sögu og þróun byggingarlistar
sem merkur áfangi. Þar má segja að mód-
ernisminn sé kominn á fullt skrið: Hvergi
er sveigð eða bogin lína, hvergi minnsta
skreyting. Aðeins talar hlaðinn steinn, stál
og gler sínu máli. Hér er engin vísun til
klassískra fyrirmynda, svo sem súlurnar í
fyrrnefndri AEG-verksmiðju Peters Be-
hrens. Aftur á móti þykir ekki örgrannt
um að þeir Gropoius og Meyer hafi haft
hugmyndir um verksmiðjur í Ámeríku, sem
þá voru nýrisnar og þóttu svipaðar.
Annar sem oft er nefndur meðal risanna
í arkitektúr aldarinnar, Mies van der Rohe,
vann hjá Behrens frá 1908-1911 og ný-
klassískur strangleiki meistarans setur síð-
an svip sinn á margar byggingar hans.
Mies van der Rohe var síðar frægastur
fyrir skýjaklúfa sína í Ameríku - Seagr-
ams-bygginguna til dæmis - og það sem
kallað er „International Style - Hinn al-
þjóðlegi stíll - er gjarnan rakinn til hans
og Gropiusar.
Fyrri heimsstyijöldin hafði mikil áhrif
á framvinduna í Þýzkalandi og eftirleikur-
inn einnig; hvernig reynt var með Versala-
samningunum að sauma að Þjóðveijum til
að koma í veg fyrir að sagan endurtæki
sig. Allir vita hvernig það tókst. Fáum
árum síðar var Hitler kominn til valda
með ný gildi, svo bæði arkitektar og mynd-
listarmenn flýðu land.
í Rússlandi varð til stefna, sem kölluð
hefur verið Konstrúktífismi og þróaðist
þar á árunum 1913-1922, eða rétt framyf-
ir byltinguna, þegar öll framúrstefna í list-
um var barin niður. Frumheijar í rúss-
neska konstrúktífismanum vildu samt nýta
listina í þágu þjóðfélagslegra framfara
með því að samsama hana byggingarlist
og nytjalist. Stefnan byggðist á að nota
frumform og frumliti á „konstrúktífan"
hátt og hafði kannski meiri áhrif annars-
staðar í Evrópu, einkum Hollendingana,
sem stóðu að De Stijl-hreyfingunni. Stefn-
an er kennd við tímarit með þessu nafni,
sem út kom í Leiden í Hollandi 1917.
Hugmyndasmiðir voru málararnir Theo
van Doesburg og Piet Mondrian ásamt
þremur arkitektum: frægastur þeirra er
Gerrit Rietveld. Við hann er kenndur hol-
lenskur myndlistarskóli, þar sem margir
íslendingar hafa verið í framhaldsnámi.
Hugmyndafræði Se Stijl var í beinu
framhaldi af Deutscher Werkbund í Þýzka-
landi, sem fyrr er minnst á. Abstraktið
var komið til sögunnar í byggingarlist; hús
áttu að hafa hreina fleti, sem stundum
komu þó hver inní annan, en áherzlan var
á harðar línur, annaðhvort láréttar eða
lóðréttar. Þetta minnir sterklega á geó-
metríuna í myndlist, svo og myndii' Mondr-
ians. Rýmið innanhúss var einnig óhefð-
bundið; horfið var frá venjulegri herbergja-
skipan, allt skyldi flæða saman. Ákveðin
litanotkun fylgdi formúlunni; hreinir fletir
með hvítu, gráu eða svörtu og ívaf með
hreinum frumlitum, gulu, rauðu og bláu.
Þetta var samsuða úr ýmsu. Rússinn
Lissitzky hafði komið til Hollendinganna
með hugmyndir rússnesku konstrúktífist-
anna árið 1921 og einn arkitektanna, sem
stóðu að De Stijl, hafði verið vestanhafs
og hrifízt mjög af nýjum húsum eftir Frank
Lloyd Wright og áherzlum hans á hreinar
láréttar línur.
Frægasta húsið, sem byggt var strang-
lega í þessum stíl, er Schröder-húsið í
Utrecht i Hollandi. Höfundur þess er Ger-
rit Rietveld og húsið var byggt 1924.
Framhald síðar.
Gísli Sigurðsson tók saman.
Peter Behrens: AEG-túrbínuverksmiðjan í Berlín, 1909. Stíleinkenni úr smiðju Forn-Grikkja yfirfærð til vélaaldar.
Smám saman varð augljóst, að bygging-
arefni eins og járn og steinsteypa höfðu
praktískt gildi framyfir hin hefðbundnu
efni. Undir merki Art nouveau höfðu þessi
efni verið notuð til að ná fram því útliti,
sem áður hefur verið lýst. Sú tízka gufaði
upp; boðorð dagsins varð einfaldleiki og
hreinleiki á sama hátt og klassíkin hafði
áður verið andsvar við baroki og rókókóst-
íl. Hitt er svo annað mál, að mikilsverðar
og virðulegar ríkisbyggingar hingað og
þangað héldu menn áfram að byggja eftir
fyrirmyndum frá löngu liðnum tíma.
Enn komum við að Frank Lloyd Wright,
sem var ekki einungis afburðamaður í sínu
fagi sem arkitekt, heldur var hann einnig
framsýnn hugsuður. Hann gaf út svokallað
„manifesto“ eða yfirlýsingu árið 1901:
„List og handíð á vélaöld“. Þar sér hann
fyrir sér það sem síðan gerðist; tilkomu
tækninnar og það hvernig járnbraútarlest-
ir, gufuskip, bílar og fleira tæknilegs eðlis
verður sífellt fyrirferðarmeira í lífí hvers
manns. Því gerir Wright þá kröfu í bók
sinni „In the cause of Architecture“ að
litið sé á vélina sem drifkraft nútíma menn-
ingar og þarmeð hvetur hann til notkunar
á stáli og steinsteypu í samræmi við véla-
öldina.
Fútúristahreyfingin var reist á pred-
ikunum Franks Lloyd Wright og í sam-
ræmi við skoðanir hans álitu fylgismenn
hreyfingarinnar, að nýtízku kappaksturs-
bíll væri fegurri en hin vængjaða sigur-
gyðja, Níka frá Samóþrakíu (nú í Louvre).
Fútúristar komu við sögu í málaralist
uppúr aldamótunum og tóku þá sitthvað
að láni frá kúbismanum (ítalirnir Severini
og Boccione til dæmis) . Þetta var nokkuð
svo öfgafull hreyfíng, þar sem menn veg-
sömuðu fegurð hins nýja „iðnaðarstíls" á
móti „úreltri" klassík og öðru frá fyrri tím-
um.
Iðnaðarstíllinn var orðin staðreynd;
„Maschinenstil“ hét hann á þýzku og síg-
ilt dæmi um upphaf hans er AEG-túrbínu-
verksmiðjan í Berlín, teiknuð eftir fyrr-
nefndan Peter Behrens árið 1909. Þetta
hús er í laginu eins og grískt hof, en súl-
urnar úr stáli. Það er ennþá talin vera vel
heppnuð bygging og í nýlegri skoðana-
könnun meðal þýzkra listfræðinga og arki-
tekta, fékk það tilnefningar til að vera á
meðal bezt teiknuðu húsa heimsins á þess-
ari öld. Þetta var afleiðing af samtökum,
sem nefndu sig Deutscher Werkbund og
voru reist á þjóðfélagshugmyndum sósíal-
ista. Fúnksjónalismi eða notagildi átti að
vera í fyrirrúmi. Hverskonar skreyting
þótti til óþurftar. Leiðarljósið í því sem
nefnt er í bókum „iðnaðarstíll" var nota-
gildisstefna með ívafi af nýklassík. Be-
hrens varð leiðandi arkitekt þessarar
stefnu í Þýzkalandi og hafði geysileg áhrif,
ekki sízt vegna þess að þrír meðal fræg-
ustu arkitekta komandi áratuga, unnu all-
ir á yngri árum sínum á teiknistofu hans:
Grophius, Mies van der Rohe og Le Cor-
Margra hæða íbúðarhús úr steinsteypu
var fyrst byggt í París eftir teikningum
arkitektsins Perret á árunum 1902-03.
Eftir að Rómveijar byggðu Panþeon var
það í margar aldir stærsta sjálfberandi
hvolfþak í heiminum. Það var ekki fyrr
en með tilkomu steinsteypunnar á nýjan
leik, að snöggtum stærra sjálfberandi
hvolfþak var reist, þegar arkitektinn Max
Berg teiknaði og stóð fyrir byggingu á
Jahrhunderthalle í Breslau í Póllandi (nú
Wroclaw).
Brúðkaupsturninn í Darmstadt í Þýzkalandi. Arkitekt: Josep Olbricht, 1907-08.
Þetta hús er oft tekið sem dæmi um tímamót: Jugendstíllinn, sem þýzkir nefndu
svo, er að víkja fyrir hugmyndum um lireinna form.
Grophius og Meyer: Sýningarskáli Werkbund-verksmiðjunnar í Köln, 1914.
Jahrlf underthalle í Bres-
lau í PóIIandi. Arkitekt:
Berg, 1910-13. Stærsta
sjálfberandi hvolfþak eft-
ir að Rómverjar byggðu
Panþeon.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7.MARZ1992