Lesbók Morgunblaðsins - 03.10.1992, Page 10

Brot úr nafngiftasögn
ÚLFUR KRISTINN
HEIÐIMANN
Séra Stefán Stefánsson, sem þá var á Stóru-Heiði og prestur til Reynis-
þinga, taldi þessa nafngift fullkomið hneyksli, einkum nafnið Heiðnimann,
sem menn hlytu að skilja = hinn heiðni maður.
4. Fela söluna í Bandaríkjunum á hendur
takmörkuðum fjölda bandarískra fýrir-
tækja með vel þróáð dreifingarkerfi og
undir vissu eftirliti af norskri hálfu.
Kannanir og mat nefndarinnar leiddu til
þessarar niðurstöðu: Ráða verður eindregið
frá beinni sölu einstakra norskra útflutn-
ingsfyrirtækja. Sú aðferð býður heim hætt-
unni á því að útflutningsaðilamir undir-
bjóði hver annan, eins og gerst hefur með
aðrar framleiðsluvörur. Þetta gæti fljótlega
leitt til óheilbrigðrar verðlækkunarsam-
keppni. Mjög erfítt yrði líka að koma við
skilvirku gæðaeftirliti við slíkt skipulags-
leysi greinarinnar.
Salan í Noregi þarf að fara fram á veg-
um sölumiðstöðvar, sem nær til allra fram-
leiðenda. Slík sölumiðstöð þarf að hafa
nægilegt vald til þess að hafa á hverjum
tíma fullkomna stjórn á útflutningnum
bæði hvað varðar gæði og dreifingu á ein-
staka markaði. Nauðsynlegt er að sjá til
þess að vömnni sé dreift á markaðinn með
þeim hætti og hún seld við þær aðstæður
að tryggt sé að hún varðveiti upprunaleg
gæði.
Nefndin lagði því meðal annars til að
þegar yrði hafíst handa um stofnun hlutafé-
lags framleiðenda til að sjá um útflutning
frystra flaka og lagði áherslu á að slíkt
fyrirtæki yrði að hafa sjálfstætt ákvörðun-
arvald gagnvart framleiðendunum um allt
sem varðaði gæði vörunnar, verðlagningu
og aðra þætti viðskiptalegs eðlis, svo sem
um pakkningar, umbúðir, affermingar,
skipulagningu flutninga o.s.frv.
Tveggja manna nefnd, sem ferðast hafði
um Evrópu um sama leyti á vegum norska
viðskiptaráðuneytisins, komst að áþekkri
niðurstöðu, og um haustið 1946 var að
frumkvæði norsku ríkisstjómarinnar form-
lega gengið frá stofnun Norsk Frossenfísk
A/L — sem seinna fékk nafnið Frionor.
Fyrirtækið tók við starfsemi og viðskipta-
samböndum hinnar ríkisreknu Utflutnings-
nefndar.
En af samstarfí við Islendinga varð ekki.
Þvert á móti börðust Norðmenn og íslend-
ingar strax frá stríðslokum á mörkuðunum
í harðri og harðnandi samkeppni. Þótt öll
Evrópa æpti á mat fyrstu árin eftir stríðið
var físksalan ekki auðvelt starf. Hvarvetna
var skortur á hörðum gjaldeyri. Flutningar
voru erfíðir og ótryggir. Þjóðríkin lögðu
áherslu á að endurreisa eigin fískveiðar
bæði heima fyrir og á fjarlægum miðum.
Innflutningstakmarkanir, kvótar og vöru-
skiptaverslun settu svip sinn á viðskiptin.
Pólitísk sambönd voru nýtt til hins ítrasta.
íslendingar héldu stöðu sinni á breska
markaðnum, til dæmis með því að binda
sölu á síldarolíu, sem gífurleg eftirspum
var eftir, við kaup á hlutfallslegu magni
af freðfíski. Norðmenn seldu stóran hluta
sinnar framleiðslu til hemámsveldanna í
Þýskalandi, en íslendingar notfærðu sér
sambönd sín við Bandaríkin til að komast
inná þann markað líka. Rússar gerðu stóra
vöruskiptasamninga bæði við Norðmenn
og íslendinga 1946, en kipptu svo snögg-
lega að sér hendinni árið eftir og næstu
ár og birgðir hrönnuðust upp. Árið 1949
kvarta Norðmenn undan undirboðum Dana
og íslendinga í þeim tilgangi að ryðja sér
til rúms á meginlandsmörkuðunum. En
sama ár hófst Marshallhjálpin, sem lagði
nýjan gmndvöll að frelsi í utanríkisviðskipt-
um, og varð síðar kveikjan að efnahags-
samstarfí í OECD, EB og EFTA. Og þegar
fram liðu stundir varð fískiðnaðurinn æ
veigaminni þáttur í gjaldeyrisöflun Norð-
manna. Noregur varð iðnaðarríki og síðar
olíuríki. Dæmið snerist við og nú vom það
íslendingar sem æ oftar kvörtuðu undan
undirboðum Norðmanna. Iðnaðurinn og
olían vora í æ ríkara mæli látin standa
undir útgerð og fiskvinnslu, bæta upp það
sem á vantaði til að halda uppi sömu lífs-
kjömm í dreifbýli sjávarsíðunnar og þessar
tæknigreinar stóðu undir í þéttbýlinu.
Hæsta markaðsverð fyrir afurðirnar skipti
minna máli. ísland hafði þá sérstöðu að
hafa engar aðrar greinar upp á að hlaupa,
sem gátu styrkt fískiðnaðinn, og vera eina
ríkið við Norður-Atlantshaf — kannski eina
ríkið í heiminum — sem hefur tekist að
byggja upp velmegunarþjóðfélag gmnd-
vallað á fískveiðum nær einvörðungu. Því
hafa hagsmunir íslands alltaf rekist á við
hagsmuni annarra fiskveiðiþjóða, sem reka
fiskveiðar sem aukabúgrein, sport, eða
jafnvel sem hluta af varðveislu byggðar
og þjóðhátta. Og sennilega er þar að finna
aðalástæðuna fyrir því, að aldrei varð úr
því samstarfi frændþjóðanna á þessu sviði,
sem útlagastjóm Norðmanna í London var
að láta sig dreyma um á stríðsámnum —
þótt vissulega hafi þar margt fieira borið til.
Eftir GÍSLA
JÓNSSON
„Die Namenforschung ist ein schwieriges
Gebiet. Nirgends lauern wohl so viele verborgene
Fallstricke wie hier.“
Friedrich Stroh,)
„Úlfur hét paður, sonur Bjálfa og Hall-
bem, dóttur Úlfs ins óarga; hún var systir
Hallbjarnar hálftrolls í Hrafnistu, föður
Ketils hængs.“
Þannig hefst Egils saga Skallagrímsson-
ar. Hún var yndi og eftirlæti Brynjólfs
Sveinssonar menntaskólakennara sem ég
nefni í heiðurs skyni. Mátu nemendur hans
mikils dálæti það er hann hafði á sögunni.
Þótti Egla og Brynjólfur næsta óaðskiljanleg
tvennd. Þá sögðu menn í gamni sögur af
því, hversu vandlega hann hefði farið í upp-
hafssetninguna: Úlfur hét maður. Em menn
reyndar nokkuð missaga um þetta, en eng-
inn telur það hafa tekið skemmri tíma en
eina kennslustund. Sumir nefna til miklu
lengri tíma. Mun hann þá hafa gert nafn-
giftir fyrr og síðar að umtalsefni.
Svo sem sjá má af upphafí Eglu, hét
ekki aðeins afí Egils Úlfur, heldur og afí
þess Úlfs, en um nafnið segir Lind: „Myck-
et anvánt i Norge som pá Island och urgam-
malt. Báres av flera forfáder och fáder til
landnamsmán. Sá och av ett flertal diktade
personer. Áven som binamn í Norge.“21
Mikla respekt báru Evrópumenn fyrir
úlfínum, svo suður sem norður. Rómverjar
gátu ekki hugsað sér annað en stofnendur
Borgarinnar hefðu nærst á ylgjarmjólk.
Úlfur gleypa mun Aldaföður (Óðin) segir
í Völuspá, og miklu síðar kann Snorri að
segja okkur að liðsafli Óðins í Valhöll, sá
er var harla mikill, muni of lítill þykja, þeg-
ar úlfurinn kemur.
Forfeður okkar höfðu svo langt sem aug-
að eygir, miklar mætur á dýrsheitinu úlfur,
að skíra syni sína eftir, og enn í dag er
úlfurinn í heiðri hafður í nafngiftum. Þjóð-
veijum er tamt að nota nafnið Wolfgang
og segja að síðari liðurinn tákni þá eitthvað
um vopnaviðskipti eða stríð.
Dóttir Úlfs ins óarga hét Hallbera. Bera
var kvendýr bjarnarins, og ekki þótti það
dýr lakara til nafngifta manna, svo sem
heitin Bjöm, Bjami og Bersi votta, og enn
kvenheitið Birna. Um nafnliðinn hall- meira
seinna.
★
Afskaplega fínnst mér ég stundum fá-
fróður. Hvað veit ég um þjóðir þessa heims,
viðhorf þeirra og tilfinningar? Að ekki sé
nú talað um aðra heima. Og hvað veit ég
um líf og viðhorf forfeðra minna fyrir þús-
undum ára? Ósköp langar mig stundum til
að vita miklu meira um það, hvers vegna
þeir nefndu börn sín þessu nafni eða hinu.
Fyrr var hér vitnað til þýsks fræðimanns
um nafnarannsóknir. Ánnar Þjóðveiji,
nafnafræðingurinn Edward Schröder, var
vitur maður og harðsnúinn í fræðunum.
Hann sagði að nöfn manna væru, eða hefðu
verið, gagnorð, skáldleg ósk um velgengni.31
Ekki er að efa að í flestum mannanöfnum
forfeðra okkar fólst ósk um eitthvað gott.
En aftur kemur að skorti okkar á nánari
vitneskju. Sá nafnaspaki og afkastamikli
fræðimaður Assar Janzén segir: „Vi tror
oss visserligen kánna de fomgermanska
folkens psyke, kulturhistoria och mytologi
ganska vál. Men det mesta beror af slutsak-
er bakát í tiden, och ingalunda allt ár oss
uppenbart. Mángt och mycket ár omdiskut-
erat och osákert. Man kan vid namntolkn-
ingar som fotas pá sádanna gamla förhál-
landen látt ta miste.
Ánnu í vára dagar ser namntolkningar
dagen, som ár ett resultat av rent dilettan-
tiska spekultioner .. .“4)
Og svo held ég áfram að spyija, en kann
fáu að svara. Hvers vegna mátu forfeður
okkar sum dýr miklu meira til nafngifta
fólks en önnur? Hvers vegna þótti gott að
skíra Björn, Úlf, Hrút, Hjört, Gölt og Grísl
Af hveiju hét enginn *Hestur, *Jór, *Hund-
ur eða *Köttur? Af hveiju gátu konur heit-
ið Rjúpa, Lofthæna og Kolþerna, en ekki
*Önd eða *Gás?
Hvers vegna er smekkur okkar að sumu
leyti allur annar en forfeðranna og furðu
breytilegur? Af hveiju skírum við hiklaust
Úlf, Björn, Hjört, Hrein, Örn og Hrafn, en
ekki Gölt, Grís, Kálf, Hafur eða Spóa? Af
hveiju skímm við Erlu, Svölu og jafnvel
Uglu og Kríu, en ekki Álku, Teistu og
Langvíu? Mér skilst að í fomöld hafi jafn-
vel verið fínt að heita Göltur og Grís, en
ekki hef ég séð kvenheitin *Gylta og *Sýr.
Aftur á móti hét ekki minni gyðja en Freyja
m.a. auknefninu Sýr. Úlfur, afí Egils, var
sonur Hallberu. Hvað er þetta hall-, sett
framan á birnuna og ótal önnur nöfn? Ekki
þykir mér trúleg sú skýring, þó einföld sé,
að þetta eigi að tákna að fólkið hafí búið í
höll.5)
Er ekki hallur sama og steinn? Hvað
merkir þá að forfeður okkar hafí trúað á
stokka og steina? Og hvemig lýsir það sér
í nafngiftum fólks? Trúði Atli jarl á Gaulum
á stokka og steina? Mig minnir að synir
hans séu nefndir Hallsteinn, Hásteinn, Her-
steinn og Hólmsteinn. Einhver mismæli eru
reyndar um þessi nöfn bræðranna í heimild-
um. Hétu þeir kannski einhveijum allt öðr-
um nöfnum? Er þetta tilbúningur, skáld-
skapur, þrettándu aldar manna? Merkir það
eitthvað að nöfn allra bræðranna hefjast á
hl í slíkum nafnaromsum, sem ekki eru
fátíðar, langar mig í bili meira til að sletta
erlenda orðinu alliterasjón, en nota orðið
stuðlasetning sem sjálfsagt er, þegar í ljóð
er komið.
Hvað merkja í rauninni forliðirnir Ás- og
Þór- (Þor-) í fjarrasta fjarska? Hvað getum
við lesið út úr eftirfarandi kafla úr Geir-
mundar þætti heljarskinns í Sturlungu, sem
trúlega er skráður á 13. öld?
„Geirr hét maður ríkur og ágætur í Sogni.
Hann var blótmaður mikill og var af því
kallaður Végeirr. Hann átti sjö börn eða
fleiri. Vébjöm hét son hans og Végestur,
Vémundur og Vésteinn, Véleifur og Véþom,
en Védís dóttir."
Af fomum forliðum nafna var Vé- einna
fyrstur til að falla úr tísku, svo og Frey- og
Geir-.
Vel á minnst, Véleifur. Leifur er skylt líf
og lifa. Svo var og Áleifur er breyttist í
Olafur. Schröder sagði að í nöfnunum fæl-
ist stutt, skáldleg ósk um velgengni. Liggur
ekki í augum uppi að Áleifur hafí átt að
lifa ákaflega löngu og góðu lífí?
Trúðu menn spakmælinu: Svo er hver sem
heitir?
En hvernig sem við svömm eða svörum
ekki öllum þessum spurningum, þá er varla
undmnarefni, þótt víkingatíð hafi alið af sér
fjölda mannanafna sem ýmist tákna „her-
rnaður" eða „valkyija". Margs var að gæta.
Sturlunga fræðir okkur um upphaf Gissurar
Þorvaldssonar, þess er fæddist 1208 eða
1209 og jarl varð:
„Um veturinn eftir Víðinessbardaga
fæddi Þóra Guðmundardóttir, kona Þorvalds
í Hmna, sveinbarn. Töluðu menn þá um við
Þorvald, að hann skyldi heita eftir Kolbeini
[Tumasyni er féll í Víðinesi].
Þorvaldur svarar: „Eigi mun minn sonur
verða jafnvel menntur sem Kolbeinn. En
þó hafa það vitrir menn mælt, að menn
skyldi eigi kalla sonu sína eftir þeim mönn-
um sem skjótt verða af heimi kallaðir. Mun-
eg son minn láta heita Gissur, því að lítt
hafa þeir aukvisar verið í Haukdælaætt, er
svo hafa heitið hér til.““
I Landnámabók em nefndir svo sem tutt-
ugu Úlfar. Nafnið hélst illa á íslandi, en
mun betur um önnur Norðurlönd. í Sturl-
ungu em aðeins tveir. Nafnið kemur þó
fyrir víða í sögum okkar gömlum og í nokkr-
um fornbréfum, en í fyrsta allsheijarmann-
tali á landinu 1703 heita þrír menn Úlfur.
1) Úlfur Pálsson, 59 ára, bóndi í Stapadal
í Auðkúluhreppi, V.-ís., 2) Úlfur Jónsson,
47 ára, vinnumaður á Hlíðarenda í Fljóts-
hlíð og 3) Úlfur Diðriksson, 44 ára, vinnu-
maður á Naustabrekku í Rauðasands-
hreppi, Barð.
Líklega hefur nafnið ekki dáið út, því að
í næsta allsheijarmanntali, 1801, eru enn
tveir Úlfar hérlendis: 1) Úlfur Sigurðsson,
43 ára, bóndi í Tannanesi, Holtssókn í Ön-
undarfírði og 2) Úlfur Andrésson, 34 ára,
bóndi í Kerlingardal í Grunnavíkursókn,
N.-ís.
Ekki veit ég hversu langlífir þeir nafnar
vom, en háski tortímingarinnar vofði yfír
nafninu. En þá víkur sögunni til Húna.
★
Maður er nefndur Sigurður og var Ög-
mundsson, sunnlenskur (1767-1834). Var
prestur á nokkram stöðum sunnanlands og
um hríð í þjónustu Skúla Magnússonar land-
fógeta, en lynti ekki við hann. „Hann var
gáfumaður mikill og vel að sér, en mjög
drykkfelldur og þá svakafenginn, geysimik-
ill vexti og mikilhæfur á marga lund.“6) Sig-
urður Ögmundsson varð bráðdauður yfír
drykkju á Ólafsvöllum á Skeiðum.
Þijú em talin böm sr. Sigurðar er til ald-
urs kæmust, og vom öll mikilhæf: Stein-
unn, Runólfur og Ögmundur. Steinunn er
ekki mjög í frásögur færð, en bræður henn-
ar þeim mun meira. Um Ögmund, er prest-
ur varð á Tjöm á Vatnsnesi, vísa ég til
Sverris Kristjánssonar, Horfin tíð, Prests-
sonurinn frá Ballará.
En hér verður staldrað nokkuð við Run-
ólf. Þeir bræður voru um margt líkir, stór-
brotnir að öllu, fjölhæfír, skáidmæltir, til-
fínninganæmir og kvensamir nær við of.
Runólfur Sigurðsson var ekki ætlaður til
bóknáms sem bróðir hans. Undi hann því
vel, því að hann var bóndi og veiðimaður
að eðli og athöfn, en mikið las hann af
sjálfsdáðum, einkum Eddurnar og fornsög-
urnar, og dró af þessum bókum lærdóma.
Hann var að sumu fom í háttum og nam
brott konu þá, er hann giftist, en hún tald-
ist þá heitin öðmm manni. Vom allar athafn-
ir hans þá ærið svipmiklar. Átti hann gott
ástarfar við konu sína, Ingveldi Jónsdóttur,
en mátti þó ekki til langframa gera sér
hana að því leyti einhlíta.
Er þeim Ingveldi fæddust börn sást á að
Runólfur, sem bæði bjó að Litlu-Heiði og
Skagnesi í Mýrdal, var sérlundaður um nafn-
giftir barnanna. Er þess þá fyrst að geta,
að fmmburður Ingveldar var mær, og vildi
Runólfur gefa þessum ávexti ástarsambands
þeirra hjónanna nafn við hæfi. Tengdi hann
nú saman nafn sitt og Ingveldar, og hét
mærin Runveldur. Er þetta sjaldgæfa nafn
þó margvíslega aflagað í heimildum, sem
kannski er von til.7) Varð Runveldur kunn-
ust af manni sínum, Eiríki Ólafssyni frá
Brúnum sem hjá Laxness breyttist í Steinar
bónda Steinsson undir Steinahlíðum.
Nú er hér ekki færi að segja rækilega
frá bömum Ingveldar og Runólfs og nöfnum
þeirra, en þau hétu í aldursröð á eftir Run-
veldi: Sigurfínnur, Heiðmundur, Tala, Heið-
mundur (eftir hinn látinn, og sturlaðist
Runólfur næstum af sorg), Úlsimi, Ingvi,
Uni, Úlfur Kristinn Heiðimann, Steinunn
Mýrdalína og Svava. Þess vil ég geta að
Ingvi og Svava vom þá jafnsjaldgæf nöfn
sem þau era nú algeng. Vera má t.d. að
Ingvi Runólfsson sé fyrstur síns nafns á
landi hér. Auðvitað vom sum nöfnin fengin
úr fomum bókum, en önnur nýsmíðar. Eng-
in skýring hefur fengist á nafninu Úlsimi,
og verður ekki betur lesið út úr kirkjubók,