Lesbók Morgunblaðsins - 15.05.1993, Qupperneq 2

Biskups hef ég
beðið með raun
Fyrir þremur árum sótti ég heim Svartárkot, sem
er fremsti bær í austanverðum Bárðardal í Suð-
ur-Þingeyjasýslu. Stendur sá bær við rætur
Ódáðahrauns við Svartárvatn, sem er mikið og
gott veiðivatn upp á Fljótsheiði. Frá Svartárkoti
' til sjávar við Skjálfandaflóa eru tæpir 100
kílómetrar. Liggur bærinn hæst allra jarða í
Suður-Þingeyjarsýslu, um 400 metra yfír sjó.
Er það með hæstu byggðum bólum á Is-
landi. Sér þaðan fram til Dyngjuijalla, Vatna-
jökuls, Trölladyngju, Herðubreiðar, Kollóttu
Dyngju og fleiri Qalla. Einnig má greina
Snæfell þaðan í góðu skyggni, á öræfum
Austurlands.
Er bærinn um 9 km frá Víðikeri, sem er
á heiðarbrúninni.
í Bárðardal eru nú um 30 býli í byggð,
beggja megin Skjálfandafljóts, sem fellur um
dalinn.
Af gögnum frá 16. öid má ráða að _þá
hafí legið vegur eða ferðamannaleið um Ód-
áðahraun, sunnan Bárðardals, til Möðrudals
á Efra-Fjalii. Síðar mun leið þessi hafa iagst
af um langt skeið, þegar miðaldamyrkur, ótti
við ókunnar slóðir og útileguþjófa svarf hvað
fastast að þjóðinni.
Sagnir herma að Oddur Einarsson, biskup
í Skálholti 1589—1630, hafi nokkrum sinnum
farið þessa leið á vísitasíuferðum sínum til
Austurlands. Er svo mælt að biskup fengi
jafnan leiðsögumann að austan, yfir hraunið,
og skyldi hann mæta biskupi á tilteknum
degi við Kiðagil, norðan undir Sprengisandi,
en þar austuraf tekur Ódáðahraun við. Tií
fylgdar var venjulega nefndur gamall bóndi,
kallaður Barna-Þórður.
Eitt sinn á efri árum biskups er hann fór
þessa leið, kom hann ekki á tilsettum tíma
að Kiðagili. Þórður beið hans um hríð, én
varð frá að hverfa vegna matarskorts. Reit
hann þá með staf sínum í moldarflag þessa
víðkunnu stöku:
Biskups hef ég beðið með raun
og bitið lítinn kost.
Áður ég lagði á Ódáðahraun
át ég þurran ost.
Skömmu síðar bar biskup þar að, ásamt
sveinum sínum, og sá verksummerki. Var þá
ráðið að leggja á hraunið við forsjá og leið-
sögn biskups. Hafa þeir félagar e.t.v. komið
við í Svartárkoti, alltjent átt leið skammt
sunnan þess. En þeir hrepptu þoku og fóru
villir vegar; fundu þó um síðir reykjarlykt,
enda bar þá loks að kotbæ einum, að því er
virtist í miðju hrauni. Þar voru þeir nætursak-
ir og fengu góðan beina. En að morgni fylgdi
bóndi þeim rétta leið og gaf biskupi að skiln-
aði vænan hest, er nefndur var biskupsgráni.
Söguna nam séra Jón Halldórsson frá Hít-
ardal í æsku af föður sínum, sem lært hafði
í Skálholtsskóla, og hafði hana eftir einum
sveina biskups í ferð þessari.
Síðan spunnust þjóðsögur um ferðina, enda
var talið að biskup hefði lent hjá útilegu-
manni og stofnað til vináttu við hann, sem
entist meðan báðir lifðu.
En nú telja kunnugir að biskup og sveina
Bæjarhús og fjárhús á Bólstað, fremsta (syðsta) bæ í Bárðardal.
Aldeyjarfoss í Skjálfandafljóti, þar sem hið mikla fljót steypist ofan af hálendinu
niður í Bárðardal.
hans hafí borið að býlinu Hrauntungu í Suður-
árbotnum, fagurri grasi gróinni vin í auðn
brunahrauns, um 20 km leið suðaustan Svart-
árkots, — sem næst miðja vegu milli þess og
Dyngjufjalla.
Má þar enn greina vallgrónar bæjarrústir,
enda verður lesið um býlið Hrauntungu i forn-
um heimildum, en enginn veit hve lengi það
var við lýði, né heldur nær það lagðist af.
Væntanlega hefur Hrauntunga talist tit Mý-
vatnssveitar, enda mun Skútustaðakirkja tal-
in eigandi lands suður um öræfí norðan
Vatnajökuls. Hreppamörk Bárðdæla og Mý-
vetninga eru skammt austan Svartárkots, en
þar á bæ er byggð talin hefjast um 1670,
þá hjáleiga Stórutungu í Bárðardal.
Það var bekkjarbróðir minn, Kjartan Ragn-
ars, sem bauð mér í þessa ferð, en hann er
nákunnugur á þessum slóðum. Hafði m.a.
dvalið í Svartárkoti í æsku sinni og jafnan
síðan verið í nánum tengslum við ýmsa Bárð-
dælinga. Við ökum fram Bárðardal vestan-
verðan og komum fyrst við í Bólstað og
Mýri. Eru það fremstu bæir í dalnum vestan-
verðum. Mikil myndarbýli. Á Bólstað búa
Héðinn Höskuidsson og kona hans Ingileif
Ólafsdóttir frá Mosvöllum í Önundarfírði. En
faðir hans var Höskuldur Tiyggvason frá
Víðikeri, sem er í austanverðum Bárðardat.
Þar bjó á 19. öld Jón Þorkelsson, bróðir Jó-
hanns dómkirkjuprests í Reykjavík. Jón í Víði-
keri var lengi fylgdarmaður erlendra ferða-
manna um Ödáðahraun og til Öskju. Eftir
honum er svokallað Jónsskarð í Dyngjufjöllum
nefnt.
Ýmsir merkir menn hafa búið í Víðikeri.
Þaðan var m.a. ættaður Hermann Jónasson
(1858—1923) skólastjóri búnaðarskólans á
Hólum í Hjaltadal og alþingismaður 1900—
1908, mikill búnaðarfrömuður og gáfumaður.
Bóndi á Þingeyri árin 1896—1905. Hann vildi
koma á þegnskylduvinnu í landinu. En sú
hugsjón hans varð ekki að veruleika, því mið-

i
legi aireii, par sein siik. iioiuiocivl naiui eiuvi
áður tíðkast hérlendis. Var um þetta leyti
stiflað fyrir frárennsli úr vatninu, þannig að
það stækkaði til muna úr smátjörn í stórt
fjallavatn.
Bændumir í Svartárkoti höfðu um 370 fjár
á fóðrum er við heimsóttum þá, en engar
kýr. Kaupa þeir mjólk frá Húsavík til heimila
sinna.
í Bárðardal stunda bændur yfírleitt sauð-
fjárbúskap.
Heimsókn okkar að Bólstað, Svartárkoti
og Víðikeri var um marga hluti ánægjuleg,
þótt mikið rigndi. Við hittum þar dugmikið
og elskulegt fólk, sem byggir sérkennilega
og fagra sveit. Það hlýddi því kalli tímans,
að ræktun og nytja, landsins væri í senn
dyggð qg þjóðamauðsyn. Þess vegna eru
sveitir Islands blómlegri og byggilegri en
nokkru sinni fyrr. Þess mætti þjóð okkar
gjaman minnast í dag, þegar mikið brestur
á að íslenskur landbúnaður sé metinn að verð-
leikum. ■
Jónas frá Hriflu sagði mér margt um Bárð-
dælinga þann tíma sem við vorum samtímis
á Alþingi. Hafði hann á þeim miklar mætur.
Undrar mig það ekki eftir að hafa heimsótt
þessa sérkennilegu og fögm fjallabyggð, sem
vonandi heldur áfram að veita fólki sínu far-
sæld og hamingju.
Um Svartárkot í
Bárðardal, sem er í
útjaðri Ódáðahrauns og
meðal þeirra bæja á
íslandi sem hvað lengst
eru frá sjó.
Eftir
SIGURÐ BJARNASON
frá Vigur
ur. Var talið að þessi vísa Páls Árdal hefði
átt veruiegan þátt í að fella hana:
Ó hve margur yrði sæll
og elska mundi landið heitt
mætti hann vera mánuð þræll
og moka skít fyrir ekki neitt.
En Hermann Jónasson var hinn merkasti
maður. Eftir hann komu m.a. út tvær bækur
um dulræn efni.
Víðiker er glæsilegt býli; vel hýst og rækt-
un mikil. Má raunar segja það um alla bæi
í Bárðardal. Bændur þar em nú Kjartan
Tryggvason og kona hans Kristbjörg Jóns-
dóttir.
Við komum fram í Svartárkot síðla dags
í úrhellisrigningu. Bændur þar vom þá Hörð-
ur Tryggvason og Tryggvi sonur hans. kona
Harðar er Guðrún Benediktsdóttir. Elín kona
Tryggva var ekki heima, er okkur bar þar
að garði. Ekki var byijað að slá í Svartár-
koti er við komum þangað 15. ágúst. Spratt
illa vegna þurrkatíðar framan af sumri. Síðan
tóku við stórrigningar. Hófst sláttur því ekki
fyrr en 18. ágúst.
Svartárkot stendur við Svartárvatn. Er það
gott veiðivatn. Víðast er það ekki meira en
mannhæð á dýpt, um það bil 2 km á lengd
og tæpur 1 km á breidd. Svartá rennur úr
vatninu.
Önnur á, Suðurá, kemur upp í Ódáða-
hrauni. Þessar tvær ár sameinast norðvestan
Svartárkots og renna síðan í Skjálfandafljót
niðri í Bárðardai. Daginn sem við komum í
Svartárkot höfðu bændurnir þar fengið um
50 silunga í net sín. Er hann heidur smár,
um 1—3 pund á þyngd, en feitur og lystileg-
ur til átu. Er sagt að hann hafi verið fluttur
í vatnið frá Mývatni. Einar Friðriksson, sem
bjó í Svartárkoti seint á 19. öld er sagður
hafa flutt fijóvguð silungshrogn úr Mývatni
í Svartárvatn. Tókst honum með því að koma
þar upp mikilli silungsrækt. Þótti þetta merki-
legt afrek, þar sem slík fískirækt hafði ekki
áður tíðkast hérlendis. Var um þetta leyti
stiflað fyrir frárennsli úr vatninu, þannig að
það stækkaði til muna úr smátjörn í stórt
fjallavatn.
Bændumir í Svartárkoti höfðu um 370 fjár
á fóðrum er við heimsóttum þá, en engar
kýr. Kaupa þeir mjólk frá Húsavík til heimila
sinna.
í Bárðardal stunda bændur yfirleitt sauð-
fjárbúskap.
Heimsókn okkar að Bólstað, Svartárkoti
og Víðikeri var um marga hluti ánægjuleg,
þótt mikið rigndi. Við hittum þar dugmikið
og elskulegt fólk, sem byggir sérkennilega
og fagra sveit. Það hlýddi því kalli tímans,
að ræktun og nytja, landsins væri í senn
dyggð ^g þjóðamauðsyn. Þess vegna eru
sveitir Islands blómlegri og byggilegri en
nokkru sinni fyrr. Þess mætti þjóð okkar
gjarnan minnast í dag, þegar mikið brestur
á að íslenskur landbúnaður sé metinn að verð-
leikum. ■
Jónas frá Hriflu sagði mér margt um Bárð-
dælinga þann tíma sem við vorum samtímis
á Alþingi. Hafði hann á þeim miklar mætur.
Undrar mig það ekki eftir að hafa heimsótt
þessa sérkennilegu og fögm fjallabyggð, sem
vonandi heldur áfram að veita fólki sínu far-
sæld og hamingju.
Útsýn af Grímsfjalli, upp af Mýri. Séð austur yfir Skjálfandafljót og Ódáðahraun. DyngjufjöII í fjarsýn.
Höfundur er fyrrverandi alþingismaður, sendi-
herra og ritstjóri Morgunblaðsins.