Lesbók Morgunblaðsins - 15.05.1993, Blaðsíða 8

" Kjárískogar og fiskur ll
Utbreiðsla þorsks teng-
ist ylríkum Atlantssjó
Hlaupaþorskur, vindar o.fl.
upphafi fyrri greinar var minnst á nokkur atriði sem
gælt hefur verið við varðandi viðgang íslenska þorsk-
stofnsins. Skal hér tekið nánar á nokkrum atriðum
í þessum efnum.
Hlaupaþorskur. 1
Að mati höfundar er svo
komið að jafna má
ástandi íslenska
þorsktofnsins við
rányrkju á kjarrskógi
landsins í aldanna rás.
„í þann tíð var ísland viði vaxið milli
fjalls og fjöru og fiskastöð öllum
missirum. Allt var þá kyrrt í veiðistöð
er það var óvant manni. “
(Landnáma o.fi.)
Eftir SVEND-AAGE
MALMBERG
skemmtilegri grein í Morgun-
blaðinu 7. júní 1992 nefnir Ólafur S. Andrés-
son fyrst nokkur atriði sem geta átt hlut
að máli varðandi nýliðun þorsks. Er um að
ræða vel grundvallaðan vísindalegan mál-
flutning sem byggist á grein eftir Konráð
Þórisson í Lesbók Morgunblaðsins 23. nóv-
ember 1991. Síðan snýr Ólafur sér að jökul-
hlaupum og Skeiðarárhlaupum sérstaklega.
Áhrif ferskvatns á strandsjóinn eru rædd,
bæði að magni og næringargildi, og svo
hugsanleg áhrif hlaupvatnsins á afkomu
hrygningar næsta ár á eftir. Það er vissu-
lega þekkt að ferskvatn í strandsjónum hef-
ur áhrif á eðlisþyngdardreifingu í sjónum
og þá lagskiptingu, sem aftur getur haft
áhrif á frumframleiðni og ætisskilyrði og
þá e.t.v. einnig á afkomu klaks (m.a. Þórunn
Þórðardóttir 1986). Rannsóknaverkefni á
þessum vettvangi er í gangi á Hafrannsókna-
stofnuninni. En skoðum málið nánar hvað
varðar Skeiðarárhlaup.
Magn hlaupvatnsins er um 3 km3 í þá þtjá
daga sem hlaupið stendur eða 1 km3 á
dag. Heildarrennsli til sjávar á íslandi er
um 0.5 km3 á dag. Á ári gerir þetta fyrir
öll fallvötn landsins um 180 km3 og á
Suðurlandi einu e.t.v. 30-50 km3, svo
Skeiðarárhlaup í 3 daga með 3 km3 alls
verður að teljast lítil viðbót.
Tíminn frá Skeiðarárhlaupi eitt árið til
uppsveiflu í nýliðun þorsks næsta ár á
eftir er langur tími og eyðast bein áhrif
hlaups í strandsjónum væntanlega á þeim
tíma.
Næringargildi hlaupvatns er takmarkað
og mjög lítið miðað við næringargildi sjáv-
ar við Island.
Talning á hlaupárum og nýliðun árabilið
1940-1990 sýnir að árgangar stækkuðu á
eftir 9 hlaupum og minnkuðu á eftir 2
hlaupum, en önnur ár jókst nýliðun 17 sinn-
um en minnkaði 21 sinni. Þetta er í sjálfu
sér ágætt. En sé aftur talið hve oft varð
uppsveifla í árgangastyrk án hlaups fást
13 skipti. Hvað veldur því? Niðursveiflur
án hlaups voru í 12 skipti.
Að öllu þessu athuguðu virðast áhrif
Skeiðarárhlaupa á hrygningu og klak þorsks
vera ósennileg.
Vindar. Áhrif vinda á nýliðun þorsks er
vissulega þýðingarmikill þáttur. Þannig hafa
þeir vafalaust áhrif á hrygningarstöðvar
fyrir Suður- og Vesturlandi, og eins er inn-
streymi hlýsjávar á norðurmið þýðingarmik-
ið, en það er tengt árstíma, vindum og loft-
þrýstingi. Suðvestanátt í Vestmannaeyjum
(Magnús Jónsson 1992) eða í Keflavík er í
því dæmi ekki fjarri lagi þar sem hún teng-
ist íslandslægðinni svonefndu, en norðlægar
áttir sem tengjast hæðinni yfír Grænlandi
og köldum sjó norðursins eru svo aftur óhag-
stæðar innstreyminu. Nokkur töluleg úr-
vinnsla á þessum þáttum lofts og lagar ligg-
ur fyrir (Unnsteinn Stefánsson og Guðmund-
ur Guðmundsson 1969, Svend-Aage Malm-
berg og Stefán S. Kristmannsson 1992).
Annars má einnig geta þess að suðvestlæg-
ur vindur getur væntanlega einnig valdið
tjóni varðandi árangur af hrygningu og klaki
í vondum veðrum. Einnig má benda á að
þegar loftþrýstingur eða vindar eru metnir
í svona dæmum þá er oft gott að nota frá-
vik frá vegnum meðaltölum í stað beinu
talnanna. Með því móti er unnt að útiloka
ýmis randskilyrði á flóknum ferli hinna
ýmsu staðhátta. Einnig er rétt að gera sér
grein fýrir því að bein áhrif vinds á sjóinn
ná skammt niður (vindstraumar niður á
nokkra tugi metra), en röskun þeirra áhrifa
á þrýstifleti í sjónum allt til botns (eða halli
sjávarborðs) hefur áhrif á endanlegan haf-
straum ásamt öðrum liðum orku- og efnabú-
skapar hafsins (eðlisþyngdarstraumur sbr.
hæðir og lægðir í lofthjúpnum).
Göngvr þorsks frá íslandsmiðum til ann-
arra ianda. Stundum ber við að menn telji
möguleika á göngum þorsks frá íslandsmið-
um til annarra landa t.d. á miðin í Barents-
hafí. Slíkt er með ólíkindum. Bæði géfur
löng reynsla með merkingar nær enga vís-
bendingu þar um, aðeins er um göngur frá
Grænlandi til íslands að ræða, og eins fella
árgangagreiningar allar slíkar vangaveltur.
Hinir ýmsu þorskstofnar á Norður-Atlants-
hafi eru reyndar mjög einangraðir við sín
heimkynni. Svo er m.a. við Færeyjar, þar
sem engin tengsl eru milli þorsks á Færeyja-
banka og þorsks á landgrunni Færeyja.’ Það
eru haffræðilegar aðstæður sem þessu
stjórna.
Togsióð og botn. Oft heyrist að togveiðar
skemmi fískislóð vegna umróts á botni. Þetta
er e.t.v. lítt kannað mál en sé litið til t.d.
Norðursjávar annars vegar og einnig sér nær
hins vegar þar sem er Selvogsbanki, sem
er landfræðilega framhald Suðurlandsundir-
lendisins, marflatur eins og það, þá sækir
að höfundi efí um að togveiðar skemmi botn
á slíku'm miðum. Höfundur álítur að þorskur
sæki í ylrík grunn með lygnum straumi til
hrygningar en ekki í stríðan straum eða
átakasvæði yfir óreglulegum botni. Að öðru
leyti fer þorskur víða um á miðunum í kring-
um landið til vaxtar og þroska. Straumamót
eru þá girnileg til fæðuöflunar. Þessi við-
horf eru þó aðeins mat höfundar sem þurfa
vissulega nánari rökstuðnings við. Hvað sem
því líður þá er ástæðu fyrir bágu ástandi
íslenska þorskstofnsins vart að leita í þessu
atriði.
Grisjun. Grisjun á ungfíski eins og málum
er háttað með stöðugt vaxandi sókn og físki-
stofn í lágmarki er ófær leið; Fullyrðingar
um fæðuskort í hafínu við ísland síðustu
misseri eru út í hött, bæði var árferði gott
og fiskar færri en nokkurn tíman áður sam-
kvæmt mælingum. Því má við bæta að rýr
fískur í vondu árferði vex áfram fyrir hvert
ár sem líður (minnst 20% fyrir 3-6 ára físk
1986-1991) og getur svo allt í einu komist
í feitt aftur.
Veiðilendur þorsks og
ástand sjávar
Þrátt fyrir gott árferði á íslandsmiðum á
undanförnum missirum þá hefur eins og
áður sagði víðátta þeirra svæða á norðan-
verðu Norður-Atlantshafi sem eru kjörsvæði
þorsks, í heild stórlega minnkað frá því sem
var þegar best lét á öldinni frá um 1920 til
1965. Vart má því miða þorskafla á ís-
landsmiðum eftir 1965 við það sem var fyr-
ir 1965 þegar afrakstrargeta miðanna er til
umfjöllunar. Við Grænland og Nýfundna-
land, þar sem þorskgengd jókst mjög í batn-
Lega hafísjaðarins vorið 1968 (og þá meginskilanna í hafinu, heila Iínan) og lega
hans að jafnaði 1911-1950 (brotna Iínan). Athygli vekur munurinn við Nýfundnaland
og í Barentshafi, en svo háttar að þessar slóðir sýna oft öfug formerki hvað varð-
ar sveiflur í veðurfari og ástandi sjávar. Stafar það af þekktri atburðarás í sjó og
í lofti. Myndin er dæmigerð fyrir aukna útbreiðslu kalda sjávarins til suðurs og
austurs á hafísárunum hér við land 1965-1971 og oft síðan frá því sem var a.m.k.
1948-1964 og sennilega síðan um 1920. (sjá m.a. Sv.A.M og Artúr Svansson 1982).
andi veðurfari p. Norður-Atlantshafi eftir
1920, hafa þorskstófriar minnkað mjög eða
allt að því hrunið eftur 1965-1970, og ís-
lenski stofninn gæti sýnst vera í hættu einn-
ig sem og þorskstofnar við Færeyjar. Miklar
sviptingar hafa og orðið á norska stofninum
við Lófót og í Barentshafí, stofn sem nú er
í vexti úr mikilli lægð, þökk sé væntanlega
friðun og timabundnu góðu árferði í sjónum.
Á umræddum miðum öllum minnkaði afli á
árunum 1960-1990 reyndar um helming,
nýliðun um tvo þriðju og hrygningarstofn
um þrjá fjórðu hluta. Svo alvarlegt er það.
Vandi þorskstofna á Norður-Atlantshafi
er þannig vandi margra þjóða og krefst því
jafnvel alþjóðlegs átaks í rannsóknum ekki
síður en veðurfarsrannsóknir. Sameiginlegt
átak í þessum greinum er í deiglunni. Þann-
ig verður alþjóðaráðstefna á vegum Alþjóða-
hafrannsóknaráðsins um þorsk og veðurfar
haldin í Reykjavík í ágúst 1993. Þar munu
físki-, haf- og tölfræðingar taka á málum.
Stjómandi ráðstefnunnar er Jakob Jakobs-
son, forstjóri Hafrannsóknastofnunarinnar.
Hinar minnkandi lendur þorsks á norðan-
verðu Norður-Atlantshafi frá því sem var
fyrir 1970 tengjast framrás kalds, seltulítils
og tiltölulega lífvana sjávar að norðan bæði
til suðurs og austurs (5. mynd), en sem
kunnugt þá tengist útbreiðsla þorsks ylríkum
og næringarríkum Atlantssjó á hinum ýmsu
Iandgrunnum. Þannig hafa athuganir sýnt
aukið útstreymi seltulítils kaldsjávar úr
Norður-íshafi á síðustu áratugum. Þetta
aukna flæði að norðan samfara minnkandi
rangsælis loftstraumum - lægðir - yfir Norð-
urhafi (Steingrímur Jónsson 1992) dreifa
seltulitlum sjónum suður um Grænlandssund
og austur á bóginn í Norðurhafi. Hlutur
þessa ástands í falli síldarinnar á sjöunda
áratugnum er_ alkunnur (Jakob Jakobsson
1980, 1992). Ástandið í lofti og sjó dregur
jafnframt úr hringstraumum Norðurhafs og
djúpsjávarmyndun sem getur haft í för með
sér minnkandi næringarforða úr djúpunum
og einnig minnkandi aðstreymi hlýsjávar
norðureftir með kólnandi veðurfar í norðlæg-
um löndum sem fylgifisk. Frá Grænlands-
sundi berst seltulitli sjórinn svo með straum-
um um Grænlands- og Labradormið, mið sem
vissulega hafa orðið fyrir barðinu á honum
(Svend-Aage Malmberg og Artur Svansson
1982, Jakob Jakobsson 1992), og þaðan
áfram austur á bóginn í átt til Evrópu. Lýst
hefur verið hvernig þessi seltulitli sjór berst
aftur í Norðurhaf með hringrás straumanna
og hvemig áhrifa hans hefur gætt á ástand
sjávar á norðurmiðum við ísland og þá jafn-
vel á ástand íslenska loðnustofnsins (1981-
1983 og 1989-1991; Svend-Aage Malmberg
og Stefán S. Kristmannsson 1992). Næsta
lota í þessum efnum gæti verið hafisárið við
ísland 1988, kaldur og seltulítill sjór við
Vestur-Grænland og Nýfundnaland 1992,
seltulítill sjór við suðurströnd íslands 1996
og svo seltulítill svalsjór á miðunum fyrir
Norðurlandi í kringum næstu aldamót.
Svo nánar sé lýst hvernig breytingamar
í sjónum em í eðli sínu, þá hefur hiti og
selta áhrif á eðlisþyngd sem aftur hefur
áhrif á t.d. lóðrétta lagskiptingu og lárétt
skil í sjónum, þ.e. eflir þau ýmist eða jafn-
ar. Áhrif þessa á blöndun og næringu í sjón-
um og síðan á smásæar lífverur og þá við-
gang og vöxt físka og gönguleiðir em óyggj-
andi.
Ofannefnd atburðarás i sjónum á norðan-
verðu Norður-Atlantshafi sem verkar á nær-
ingarforða og víðáttu veiðilendna á þannig
vafalítið sinn þátt í hnignun fiskistofna á
þessum slóðum. Þess utan er um að ræða
nær samfellda ofveiði, eða sókn sem tekur
ekki nægjanlegt mið af breytilegu ástandi
fískistofna í þessu viðkvæma umhverfi.
Kjarrskógar og fiskur
Að mati höfundar er svo komið að jafna
má ástandi íslenska þorskstofnsins við rán-
yrkju á kjarrskógi landsins í aldanna rás til
brennis og beitar. Það var á tímum sem
annað var óhugsandi ef lifa átti af í t.d.
erfiðu árferði svonefndrar „litlu ísaldar“
(1300-1900). Þannig virðist einnig fátt vera
til ráða varðandi þorskstofninn því vart hafa
landsmenn efni á að hætta veiðum á meðan
annað kemur ekki til, þótt síðar geti það
orðið sjálfgert. Ef svo illa fer þá tölum við
er stundir líða ekki aðeins um skuld okkar
við lífbeltið á landi heldur einnig í sjónum.
Höfundur sér í raun fátt til varnar, en við
verðum að gera okkur grein fyrir ástandinu
og reyna að standa vörð um rannsóknir sem
tengjast málefninu og eftir mætti að fara
að niðurstöðum þeirra. Að öðru leyti verðum
við að vera vakandi fyrir þeim tækifærum
öðrum sem gefast svo þjóðin fái notið hag-
sældar.
Alyktanir
Að lokum skal telja upp nokkrar megin
8