Lesbók Morgunblaðsins - 15.05.1993, Síða 10

*
r
„Hvað æðst
ist í heimi66
Hugleiðing um Njólu Björns Gunnlaugssonar
Lífíð er hverfult og lánið er valt“, segir í gömlum
húsgangi og víst er að okkur mönnunum veit-
ist flestum erfítt að treysta lífínu. Að treysta
því að einhver tilgangur sé með lífí okkar. Að
þetta ferðalag um „lífsins táradal“ skipti máli,
í fari þessa hógværa
spekings - sem kallaðaur
var spekingurinn með
barnshjartað - virðast
tvennskonar eiginleikar
hafa verið ríkjandi.
Stærðfræðigáfan sem
færði honum tvenn
verðlaun á háskólaárum
hans, en hinsvegar
barnsleg einlægni.
Eftir ÁGÚSTU P.
SNÆLAND
ekki aðeins fyrir okkur sjálf heldur einnig
fyrir umhverfi okkar og samferðamenn.
Úr því að við erum gædd meðvitund um
tilveru okkar, þjáningar og gleði er ekki nema
eðlilegt að við veltum fyrir okkur hvort að
baki búi einhver áætlun, og þá hver, eða
hvort framvindan öll og við með séum aðeins
til fyrir óskiljanlega röð tilviljana sem engan
tilgang hefur.
Einn tilvistarvandi mannsins er sá að fínna
sér stöðu, jafnvægispunkt, milli tveggja aug-
ljósra þverstæðna. Annars vegar er hin óend-
anlega stærð alheims og hins vegar smæð
mannsins gagnvart honum; skiptum við þrátt
fyrir það máli?
Það eru ekki aðeins við „þetta venjulega
bláttáfram fólk“, sem glímir við hinar sígildu
sjsurnir um tilgang eða tilgangsleysi lífsins.
Otal spekingar hafa frá upphafi velt þeim
fyrir sér og komist að niðurstöðum sem oft
virðast benda sín í hvora áttina.
Einn þeirra sem komst að því að lífið hafi
tilgangi, sé raunar megintilgangur sköpunar-
verksins, er stærðfræðingurinn Björn Gunn-
laugsson.
Björn var helst þekktur fyrir það afrek sem
hann vann er hann mældi upp ísland „milli
fjalls og fjöru“ og gerði af því uppdrátt sem
prentaður var árið 1849 og gefinn út sem
fyrsta nútímalega kortið af landinu.
I fari þessa hógværa spekings, sem kall-
aður var spekingurinn með barnshjartað, virð-
ast tvennskonar eiginleikar hafa verið ríkj-
andi. Annarsvegar stærðfræðigáfan sem
færði honum tvenn verðlaun á háskólaárum
hans, ásamt þekkingu á stjörnufræði og nátt-
úruvísindum, þ.e. vísindamaðurinn, en hins
vegar hin barnslega einlægni sem einkenndi
framkomu hans og sumir hæddust að, en
ýmsir kölluðu hann ofvita.
Björn var kennari við Bessastaðaskóla á
árunum 1822—46. Árið 1842 kom út á vegum
skólans rit eftir hann sem hann nefndi Njólu
(eða Nótt). Njóla er einskonar fræðikenning
eða, eins og segir á titilblaði: „Hugmynd um
alheimsáformið af skoðun guðs verka og krist-
indómi". Þessi fræðikenning er fram sett í
ljóðum, 518 erindum alls.
I upphafsljóðinu ákallar Björn skaparann:
„Meistari himna miklu þú
mig þinn andi hneigi,
svo huprinn nokkuð hugsa nú
um hátign þína meigi.“
Síðan beinir hann sjónum að næturhimn-
inum og íhugar „þakið bláa" og allan þann
aragrúa hnattá, sóla og sólkerfa, sólkerfa á
sólkerfí ofan, vetrarbrauta á vetrarbrautir
ofan sem í því eru og „hringdansinn him:
neska“ sem þær stíga í ómælisgeimnum. í
58. og 59. versinu er hann kominn að þeirri
niðurstöðu, að „hvað æðst sýnist í heimi“ sé
„lífið og ódauðleigleikinn*'. Röksemdin fyrir
henni er þessi: „Sú mikla himinsins bygging
boðar einhveija stóra fyrirætlan, en í öllu sem
vér sjáum á himni og jörðu er lífið það æðsta
og allt er þess vegna gjört, og það er aðaltil-
gangur hins sýnilega heims:
59.
Lífið öllu langt af ber
líS duptið þjónar
líB birtan löguð er
líf sér haminn pijónar."
í mjög stuttu máli má segja samkvæmt
kenningum Njólu: Sköpunarverkið allt hefur
það takmark að hýsa lífið, búa því stað. Lífið
sjálft má kalla Ijós eða lýsandi kraft, sem
„logar á alheimi". Það er öllum öðrum Ijósum
æðra því án þes væru önnur Ijós ósýnileg.
Þetta ljós lýsir innávið og gerir bjart fyrir sér
jafnvel aðra heima. Það ímyndar sér og skoð-
ar jafnvel tíma og rúm, meira að segja eilífð-
ina og sjálfan pkaparann, hina æðstu veru.
Lífið nýtur hinna dauðu hluta en þeir hvorki
lífsins né sjálfra sín. Sérhver týra af þessu
Ijósi aðgreinir sig frá öllu öðru og kallar sig
í huga sínum „ég“. Heimurinn, þetta mikla
sköpunarverk, væri einskis virði ef ekki væri
lífið til að njóta þess og nýta.
Þar af leiðir að það hlýtur að vera eilíft
og hafa tilgang. Guð er ekki að kveikja þess-
ar smátýrur sér til gamans snöggvast, ef þær
eiga að slokkna aftur. Björn segir að það
væri líkast „vitskertra manna athæfi sem
byrja á mörgu efnilegu verki en hafa ekki
ráðdeild eða staðfestu til að fullkomna neitt
af þeim. Þessar slökktu týrur yrðu þá til einsk-
is, eins og gleymdir draumar eða útþurrkuð
skrift sem enginn hafði lesið".
„Hugmyndin um algjörlegleikan bendir til
að lífið geti tekið á móti óendalegri fullkomn-
un með óendalegri eilífð."
Það að menn deyja á öllum aldri sýnir að
aðaláform guðs er ekki að fullkomna menn
hér í lífi, heidur er hið eiginlega líf óséð og
eilíft. Þar fyrir eru öll líkindi til segir Bjöm,
að lífið komi einhvern veginn í ljós aftur þó
það hverfi í dauðanum.
Hinar athyglisverðu lýsingar Björns Gunn-
laugssonar á gerð og eðli alheimsins verða
ekki tíundaðar hér en skýringarnar á einstakl-
ingslífinu og tilgangi þess eru svo heillandi
að freistandi er að gera þeim einhver skil.
Þessi „lýsandi kraftur" sem Iífið er, streym-
ir fram sem vilji skaparans um allt skapað
og gæðir það framfarahvöt. I hverri frumögn
efnisins útganga aflstraumar í allar átti eins
og geislar. Þetta sírennandi streymi vitnar
um „að alheimur sé eintómur gagntær, guð-
dómlegur kraftur eða vilji, en ekki meiningar-
laust og óþjált efni eins og Plató hélt."
Samkvæmt rétttrúnaði fyrri tíma var mað-
urinn fæddur syndugur og spilltur vesalingur
sem dæmdur var af grimmum guði til eilífra
kvala og glötunar ef hann gerði ekki yfirbót
og fetaði hinn þrönga stíg sem kirkjan bauð.
I Njólu er allt önnur mynd af manninum.
I stað volaðs vesalings sem aldrei gat verið
viss um að sleppa „gegnum nálaraugað",
hvort það eitt að hafa mannlegt eðli og kennd-
ir verði honum til sakfellingar á „efsta degi",
er þar að sjá einstakling sem hýsir innra með
sér afskammtað afl sjálfs skaparans, ljós af
ljósi hans. Hvað meira er, hann er vaxtar-
broddur þess sem dýrmætast er af öllu: lífs-
ins sjálfs.
Þroskaferill mannsins miðar að því að hann
geri sér þetta ljóst. Að hann þróist frá þekk-
ingarleysinu, þ.e. sakleysinu gegnum marg-
víslega reynslu mannslífsins, til skilnings og
þroska. Óðlist visku.
í 174. erindi segir:
Eins og bókfell óskrifað
er sakleysið téma
ákvörðun nær ekki það
ef ei fær vitsins ljóma.
Og vitsins ljómi fæst ekki nema af reynslu
sem maðurinn öðlast smátt og smátt við aga
lífsins. Sú ögun vekur vitund hans til dáða:
194.
Djúpan sváfum dúrinn vér
dautt þá vorum efni
vor að hálfu vöknuð er
viskan af þeim svefni.
197.
Heimskan, freisting, syndir sút
er sannur písla vepr
en loks úr myrkri leiðir út
í ljósið visku dregur.
Hið illa er vöntun hins góða. Eins og nótt-
in er vöntun sólarljóssins er hið illa vöntun
andlega ljóssins. Það er heimskan. Að vita
ekki hvað gott er og rétt. Að þekkja ekki
sannleikann og vanta því þau gæði sem af
réttri breytni leiða.
„Hið illa meiðir með árekstrum með sam-
viskusting og ótal hegningum sem hvetja til
umhugsunar". Því að:
208.
Örðugleika allskonar
einmitt krapta nærir
aptur lífsins blíðan bar
birtu er hressing færir.
Annað sem eflir framgang lífsins er framf-
aramagnið. Það er lögmál sem ber allt með
sér líkt og straumelfur sem rennur voldug
og óstöðvandi sarnkvæmt guðs ráði. Með
þeim straumi berst allt líf „um eilífðanna ei-
lífðir upp til ljóssins hæða". Með honum berst
einnig mannkynið og fer margbreytilegar leið-
ir til að leita viskunnar, hver einstaklingur
fyrir sig:
230.
Ef allir gengju eina leið
einginn hinar sæi,
mannleg viska’.á myrkrið heið
í mjóum einstíg lægi.
Viskan er ætluð til að lærast, ekki að skap-
ast í manninum í einu.
191.
Svo er allt líf og sálin manns
sér ei mjög það flýtir
góða mundin gjafarans
gáfunum lángsamt býtir.
Ef maðurinn vitkaðist í einu stökki væri
það líkt og að gefa óþyrstum að drekka. Þá
væru systurnar „alvídd fríð og eilífð kær"
óþarfar.
328.
Öll náttúran er svo gerð
að aldar leiki’ á hjólum;
ætlað lífí er eilíf ferð
eins og himinsólum.
Þannig er lífið og sköpunarverkið sam-
kvæmt Njólu eilíf hringrás eða síhækkandi
spírall knúinn af vilja skaparans til fullkomn-
unar. Þar fer fremstur maðurinn í leit að
„vitsins ljóma".
Leit mannsins er í Njólu einnig líkt við fjall-
göngu. Þar kannar hann viskufjallið sem á
sér rætur í þessum heimi, en nær langt upp-
fyrir sjónsvið hans í óendanlegar hæðir al-
spekinnar. Gegnum allt skín „guðs dýrðar
sól“, sem ekki verður greind fyrr ein einstakl-
ingurinn nær þeim þroska að með honum
opnast skilningarvit sem gera honum kleift
að meðtaka geisla hennar einn af öðrum. í
þessu lífi veitast þau í þessari röð:
1. Tilvera. Frumefni. í því er maðurinn
eins og dauður hlutur.
2. Jurtalífið — þannig vex fóstrið eins og
jurt hugsunarlaust.
3. Dýralífið — byijar með fæðingunni. Þá
fer maðurinn að gera mun þess þæga og
óþæga eins og dýr.
4. Skynseminnar líf— þá fer hann að gera
mun góðs og ills, þá fara geislar guðs dýrðar
fyrst að sjást eða þekkjast.
5. Andlega lífið — þá fer maðurinn að
geta greint dýrðarinnar sól eða sjá að geisl-
arnir koma frá einni uppsprettu, þekkja guð.
„Hér endar sá tröppugangur sem vér höfum
af að segja í þessum heimi, en í öðrum heimi
mun hann halda áfram um alla endalausa
eilífð" segir spekingurinn með bjarnshjartað
í Njólu.
Það er fróðlegt að kynna sér hugsanir
annarra og bera saman við eigin skoðanir og
reynslu. Víst er að lífssýn Björns Gunnlaugs-
sonar í Njólu er björt hvað varðar lífið og
gildi þess. Þótt ekki boði hún þrautalaust
hóglífí heldur sókn og átök við „erfiðleika
allskonar" bendir stefnan vegna þeirra og um
þá til ljóssins hæða.
Höfundur er auglýsingateiknari og húsmóðir.
10