Lesbók Morgunblaðsins - 04.06.1994, Page 4

MINNISPUNKTAR
UM VÍGFRÆÐI
Eftir HERMANN PÁLSSON
Um undanfarna áratugi
hafa ýmsir snillingar
staðhæft að Óðinn hafi
lítt verið dýrkaður hér-
lendis að fornu, heldur
hafi þeir Freyr og Þór
verið helstu guðir for-
feðra okkar í heiðnum
sið. Þótt Óðinn sé langtum sjaldan nefndur
í Islendinga sögum en Freyr og Þór, þá
gefa þær Öðin óspart til kynna með ýmsum
hætti, enda getur athæfi manna í fornsögum
bent til átrúnaðar þótt einskis goðs sé getið.
Óðinn var dýrkaður af ýmiss konar fólki
og með ýmsum hætti, enda var hann goð
hernaðar, skáldskapar og galdurs, svo að
eitthvað sé nefnt. Snorri Sturluson minnist
þess sérstaklega að Óðinn var goð gálga og
hengdra manna; hann reisti menn frá dauð-
um og framdi hvers konar fjölkynngi.
Þeir sem fjalla um heiðinn sið ættu aldrei
að láta sér líða úr minni að hér var um fjöl-
gyðistrú að véla og því var engan veginn
kynlegt að menn sem dýrkuðu Þór og Frey
létu sig ekki muna um að vegsama Óðin einn-
ig, enda var hann talinn Alfaðir goða jafnt
sem manna. í fjórum sögum sem fjalla um
Freysdýrkendur, Gísla sögu, Glúmu, Vatns-
dælu og Hrafnkels sögu, virðist andi Óðins
vera til staðar, jafnvel þótt hans sé ekki
getið berum orðum. Hlutverk hans kemur
þá skýrast í ljós þegar hugmyndir hverrar
sögu eru kannaðar á skipulegan hátt; hér
verður einkum vikið að vígfræði, en svo
kallast sú vísindagrein sem fæst við að rann-
saka hvers konar manndráp í ljósi heiðins
siðar, hvort sem um er að ræða orrustur,
einvígi, morð, mannfórnir, aftökur eða aðra
fjörlesti sem eru svo auðkenndir að þeim
verði skipað í sérstaka hópa.
Reginmunur er á vigmennsku þeirra Þórs
og Óðins. Þór berst æðrulaust við tröll og
aðra óvini Ása, en Óðinn veldur hins vegar
sigri og ósigri manna eftir duttlungum sín-
um; gefur stundum skjólstæðingum sínum
þau ráð sem duga í orrustum; kinokar sér
ekki við að gefa hinum hugdeigari gagn, ef
svo ber undir. Egill Skalla-Grímsson kallar
Óðin sigurhöfund í .Sonatorreki, en um
mátt þeirra feðga Þórs og Óðins er farið
heldur háðulegum orðum í víðdælskri bók
frá síðara hluta fjórtándu aldar, og víkur
máli þá fyrst að Þór: „Það er harla lftill
máttur að brjóta steina eða gnípur eða starfa
í slíku að gefa sigur sem Óðinn gaf með vél-
um en engu valdi.“
Þór sprengir hausa á jötnum með þungum
hamri, en einkavopn Óðins er spjótið Gungn-
ir sem er dverga smíð og beitt af lagni frem-
ur afli. Á banadægri lætur Óðinn marka sig
geirs oddi og eignaði sér alla vopndauða
menn. Svo segir Snorri í Ynglinga sögu sem
getur þess einnig að Njörður yrði sóttdauður
og léti marka sig Óðni áður hann dó. I Háva-
málum kveðst Öðinn hafa hangið níu nætur
á vindgum meiði, undaður geiri (= særður
spjóti) og gefinn Óðni, sjálfur sjálfum sér. í
ýmsum frásögnum er þess getið að spjóti
væri beitt til hefnda og einnig til að hefja
orrustu; Óðins er þá stundum beinlínis getið,
en þó ekki á öllum stöðum.1 í Landnámu
kveðst Ólafur trausti hafa gefið Þorgrím
örrabein Óðni og goldið með því blóðfórn.2
Um Þórð dofna segir í Landnámu að hann
færi að hefna föður síns, reið heiman um nótt
í blárri kápu og drap föðurbana sinn með
spjóti. Blár litur, næturvíg, spjót: slík eru
auðkenni Óðins og höfuðtákn. Egill Skalla-
Grímsson Óðinsdýrkandi drap menn að næt-
urlagi. Víga-Glúmur tekur feldinn blá og
spjótið gullrekna og ríðar yfir að akrinum
Vitaðsgjafa. Þar fer hann í feldinn, tekur
spjótið í hönd sér og heggur í höfuðið á Sig-
mundi. Völsunga saga lýsir ævilokum annars
Sigmundar með því móti að maður kom „í
bardagann með síðan hött og heklu blá.
Hann hafði eitt auga og geir í hendi. Þessi
maður kom á mót Sigmundi konungi og brá
upp geirinum fyrir hann. Og er Sigmundur
konungur hjó fast, kom sverðið í geirinn og
brast sundur í tvo hluti.“ Sigmundur deyr
áður lýsir af degi, og úr brotunum er smíðað
nýtt sverð handa Sigurði Fafnisbana syni
hans. í öndverðri Gísla sögu heggur maður
sverðinu Grásíðu svo hart í haus á þræli að
brotnaði; úr þeim brotum er síðan smíðað
spjót sem notað er til að drepa þá Véstein
og Þorgrím Freysgoða, báða að næturlagi
og að öllum líkum í hjartastað. Þótt sagan
geti Óðins að engu í því sambandi, má ætla
að hér sé um að ræða mannfómir til hans;
að þessu máli verður vikið síðar.
Áð fornu þóttu frumvíg ungrar hetju
skipta miklu máli; stundum eru þau framin
með öxi. Egill Skalla-Grímsson er kominn á
sjöunda vetur þegar hann rekur skeggöxi í
höfuðið á pilti sem var nokkrum árum eldri
og hafði hnúskað Egil dálítið. Vígið leiddi til
bardaga, og féllu þar sjö menn, enda lét
Skalla-Grímur sér fátt um finnast, en móðir
Egils taldi pilt vera víkingsefni „og kvað það
mundu fyrir liggja þegar hann hefði aldur
til að honum væri fengin herskip". Óðins-
dýrköndum á tíundu öld þótti mikið til þess
koma að geta í senn fórnað herskáu goði
sínu með því móti að brytja niður fólk fyrir
vestan haf og unnið sér fyrir dágóðum skild-
ingi um leið með ránum.
Grettir er talinn seinþroskaðri öðrum hetj-
um, enda er hann fjórtán vetra gamall þegar
hann vegur frumvíg sitt; setur öxi (skegg-
öxi?) í höfuð manni sem hét Skeggi „svo að
þegar stóð í heila“ (Grettla). Gestur í Heiðar-
víga sögu hefnir fóður síns með því móti að
höggva með öxi af öllu afli í höfuðið á Víga-
Styr. Þeir Grímur og Þorsteinn eru ekki
nema tíu og tólf ára að aldri þegar þeir feUa
garpinn Hólmgöngu-Ljót, fóðurbana sinn,
með litlum handöxum, en þær voru þó altént
biturlegar (Hávarðar saga). í Vatnsdælu
færir tólf vetra piltur, óskilgetinn, öxi í haus-
inn á bónda einum og er fyrir bragðið tekinn
í ætt sína. Maður er særður til ólífis í Eyr-
byggju og stóð þar blóðtjöm undir runni
einum; þangað rennur sveinninn Kjartan.
„Hann hafði öxi litla í hendi; hann hljóp að
runninum og laugaði öxina í blóðinu."
Öxar vora eftirlætisvopn ójafnaðarmanna,
svo sem þeirra Þjóstólfs sem hafði margan
mann drepið og bætti engan mann fé (hafði
í hendi öxi mikla, er hann átti, vafinskeptu),
og Hrapps (hann hafði öxi mikla, vafin-
skeptu, í hendi) í Njálu. Hrafnkell „stóð
mjög í einvígjum og bætti öngvan mann fé“;
þegar hann fer upp að seli til að drepa smala-
mann sinn, ríður hann í bláum klæðum og
hefur öxi í hendi (Hrafnkels saga). Hólm-
göngu-Ljótur var hinn mesti ójafnaðarmaður
„og hafði öxi í höfði hverjum manni er eigi
vildi laust láta fyrir honum það er hann vildi. “
(Hávarðar saga.) Þorgeir Hávarsson „átti öxi
breiða, stundar mikla sköfnungsöxi; hún var
snarpegg og hvöss, og fékk mörgum manni
náttverð."3 (Fóstbræðra saga.) Víga-Styr
bætir ekld víg sín og „heggur með öxi aftan
í höfuð Þórhalla og fellir hann þar.“ (Heiðar-
víga saga.) Um Hrafnkel segir í sögu hans
að hann hafi jafnan verið góður blóðöxar,
og minnir orðalagið á viðumefni Eiríks nokk-
urs Óðinsdýrkanda sem átti Gunnhildr að
drottningu; um þau segir svo í Ágripi: „Hann
réð Ólaf digurbein bróður sinn banaráðum
og Björn og fleiri bræður sína; því var hann
kallaður blóðöx að maðurinn var ofstopa-
maður og greypur og allra mest af ráðum
hennar.“
Um Hákon Hlaðajarl er þess sérstaklega
getið að hann kunni ráð til að veita þeim
mönnum fjörlöst sem ætlaðir vom til blóts,
en ekki er vitað með hverju móti þeir voru
sviptir lífi. Freistandi er að gera því skóna
að spjóti hafi verið beitt þegar menn voru
fómaðir Óðni, enda er slíkt auðsæilega gefið
í skyn í Gautreks sögu. Næturvíg þeirra Vé-
steins og Þorgríms í Gísla sögu munu að öllum
líkindum hafa verið fórnir, þótt slíks sé ekki
sérstaklega getið; báðir eru þeir lagðir spjóti
í hjartastað, og er slíkt af ráði gert. Nú hefur
því verið haldið fram nýlega að Gísli Súrsson
hafi þuklað um þau Þorgrím og Þórdísi í því
skyni að vekja með þeim hörundar hungur
svo að hann geti drepið Þorgrím rétt í þann
mund sem dregur að samfórum. Hitt mun
þó vera sönnu nær að Gísli þreifar fyrir sér
til að finna spjótinu réttan stað, og vitaskuld
varð Þorgrímur helst að liggja á bakinu svo
að hægt yrðí leggja hann í hjartað.
Hrafnkels saga fjallar um mann sem elsk-
ar Frey allra goða mest, en þegar hann drep-
ur smalamann sinn gegnir hann erindi Óð-
ins, enda mun hann hafa laugað öxi sína í
blóði annarra sakleysingja að hætti ójafnað-
armanna. Öxar hafa löngum verið taldar til
þeirra vopna sem hæfa böðlum best, enda
var þeim einnig beitt við aftöku nautgripa.
Öxi, ójafnaður, Óðinsdýrkun: þetta þrennt
fór jafnan saman, og þegar blái liturinn
bætist við þarf ekki að sökum að spyrja,
hverjum guði öxarvíg er unnið.
Höfundur er fyrrverandi prófessor við Edinborgarhá-
skóla.
i SiáGautreks sögu.Helgakviðu Hundingsbana hina síð-
arí, Styrbjarnai'þátí, Eyi'byggju, Hlöðskviðu, Bjarnarsögu
Hítdælakappa (þótt karl væri að vísu kristinn, enda tíðkuð-
ust ýmsir fornir siðir eftir að heiðnum sið lauk, Björn er
í blárri kápu þegar hann skýtur spjóti að andstæðingum
sínum). Áður en þeir Kjartan og Bolli mættust, skaut Kjart-
an spjóti (Laxdæla), og Grettir skaut spjóti að Þorbirni
öxnamegin feðgum (Grettla). Hallfreður kveðst hafa verið
stangaður spjótsoddum og leiddur til banans, áður konung-
ur þyrmdi lífi hans (Hallfreðar saga).
2 Annarra dæma um menn sem gefa Óðni val er getið í
SkjöldungasöguogHeiðrekssögu.l EgilssöguogÁsmund-
ar ætla berserkir að höggva Asmund ó haugi Áráns og
gefa hann Óðni til sigurs sér. í Orkneyifiga sögu lét Einar
jarl rísta blóðörn á baki Háleggi og gaf hann Óðni til sig-
urs sér. Hitt er svo annað mál að í ólafs sögu Tryggvason-
ar er Eyvindur kinnrifa margfaldlega gefínn Óðni.
3 Hér kemur kímni höfundar glöggt í ljós; hann blandar
saman orðtökunum „að fá manni náttbol“ og „að fá erni
náttverð“.
LÁRUS MÁR BJÖRNSSON
Ljóð
Getur það hugsast
að maður þurrausi staði;
teygi úr þeim alla næringu
og yfírgefí þá síðan?
Lunganum úrlífí mínu hef ég varíð
á fíandri með úttroðnar
ferðatöskur
fullar af svona blóðlausum
yfírgefnum stöðum
Ég held ég gleymi engum þegar
ég segi
að þú almyrki skógur
sért staðurinn sem ég elska
Að ég geti ekki látið vera að
ferðast um þig
inn í dýpstu djúp þín
Mjúkir eru trjástofnar þínir
greinar þínar stinnar kysst
eru lauf þín
skógurínn minn djúpi
Þú getur ekki hætt að vera
þú sjálfur
og ást mín til þín heldur
áfram að vera
hreinust alls sársauka
Eg vil brenna inni í þér
barrskógur, greniskógui;
laufskógur
Alls staðar þar sem þú ert
er ég Inni í þér
innar innar
Getur það hugsast
að einnig þitt sumar taki enda:
Að þér séu þau örlög búin
að verða þurrausinn staður
Jörð þín haust
þakið laufí
í ferðbúinni tösku:
fegurstur blóðlausra staða
Höfundur er Ijóðskáld og Ijóðaþýðandi. Ljóðið
er úr nýútkominni bók sem heitir Vatnaliljur
handa Narkissos.
LOVÍSA EINARSDÓTTIR
Einsemd
Gleymd.
Enginn kemur.
Hver og einn hefur nóg með sig.
Heyrir illa
sér ekki á bókina
liðagigtin kreppir fíngurna
ekkert — fyrír stafni.
Til hliðar
við skarkalann.
Tengslin rofín við fyrra líf.
Utanveltu.
Lífsneistinn að kulna
allir hættir að líta við.
Hvar er allt fólkið?
Þrusk, fótatak, nei það var mis-
heyrn.
Þráir mannamál.
Æ, það kemur víst enginn
í dag frekar en í gær
eða á morgun.
Loksins, bankað
koss á kinn — stoppað stutt
Skilinn eftir konfektkassi.
Legsteininn verður hlaðinn úr
hundruðum konfektmola
sem enginn hafði tíma til að borða.
Höfundur er íþróttakennari.