Lesbók Morgunblaðsins - 04.06.1994, Page 5

Til vinstri: Skála-Mælifell og til hægri: Krýsuvíkur-Mælifell. Greinarhöfundur tók allar landslagsmyndirnar nema myndina af Mælifelli á Mælifellssandi.
MælifeU
Flestir íslendingar munu kannast við eitthvert
hinna mörgu Mælifella hér á landi, og eflaust
hafa margir velt fyrir sér uppruna nafnsins og
merkingu. í þessari grein verður reynt að glíma
við gátuna um Mælifellin.
Tólf Mælifell eru á land-
inu. Hvernig er nafnið til
komið, og hvað merkir
það? Þórhallur Vilmund-
arson prófessor, for-
stöðumaður Örnefna-
stofnunar, leitar svara
við þeim spurningum.
Fyrri hluti greinar
eftir ÞÓRHALL
VILMUNDARSON
Skoðanir fræðimanna
Á Mælifellunum
Eggert Ólafsson (1726-68) segir í
ferðabók sinni um Mælifell: .,Mælifell
heita nokkur fjöll hingað og þangað á
landinu, og hafa þau auk þess annað nafn.
Þau standa ætíð einstök, eru mjög há
með hvössum tindi og auðkennd af ferða-
mönnum úr mikilli fjarlægð, og koma þau
því oft að haldi sem leiðarvísar."1 Sveinn
Pálsson læknir (1762-1840) tekur undir
þau ummæli Eggerts, að ferðamenn noti
Mælifell til ýmislegrar leiðsagnar („til
adskillig Veivisning“), en þar sem nafnið
sé leitt af so. mæla, muni landnámsmenn
hafa nefnt þau svo til að greina milli
byggðarlaga eða landareigna.2 Margeir
Jónsson taldi Mælifell í Skagafirði vera
eyktamark, „því að í öllu norðurhjeraði
Skagafjarðar er enn, og hefir verið, svo
lengi sem elztu menn muna, talið hádegi,
þegar sól ber um Mælifell(shnjúk).“3 Finn-
ur Jónsson spyr einnig, hvort Mælifell sé
eyktamark.4 Ekki getur sú skýring átt við
um öll Mælifell.
Christian Matras telur, að færeysku
fjallanöfnin Malinstindur í Vogum og
Malinsfjall á Viðey séu af sama toga og
Mælifell á íslandi og hyggur fyrri liðinn
Malins- helzt hafa breytzt úr Mælifells-.
Hann vitnar til skýringar Margeirs og
segir, að Malinstindur í Vogum geti ekki
verið eyktamark, þar sem það sé í norð-
austur frá byggðinni í Sandavogi. Matras
spyr, hvort nöfnin muni ekki dregin af
lögun. Bæði færeysku fjöllin séu pýra-
mídalaga og hið sama virðist a. m. k. eiga
við um eitt íslenzku nafnanna. Ef svo
væri, mætti e. t. v. hugsa sér, að mælir
hafí verið orð um mælitæki eða mæliker
ákveðinnar lögunar.5 Samkvæmt orðabók
Fritzners merkir mælir að fornu ‘holt
mælitæki fyrir þurrar vörur’, þ. e. einkum
kornmælir. Asgaut Steinnes segir hins
vegar, að mælikeröld hafi venjulega verið
sívöl og jafnvíð að ofan og neðan. Hann
segir enn fremur, að orðið mæle hafí ver-
ið haft um kornmæli.6
Reizlulóðið
Hins vegar má benda á, að einn hluti
mælitækis var einatt keilulaga og gat
þannig minnt á mörg Mælifellin. Það var
lóð á reizlu (pundara), þ. e. vog með löngu
skafti og einu lóði með hring eða gati
efst, til þess að unnt væri að binda lóðið
við skaftið, og var lóðið fært.fram og
aftur eftir skaftinu. Slíkar vogir voru
mjög notaðar allt frá Rómvetjatímum til
að vega hinar verðminni vörur, þar sem
reizlan var fljótvirk og auðveld í meðför-
um, en hins vegar ekki eins nákvæm og
skálavog.7 Reizlulóðið vár einatt keilulaga
(sjá mynd), og mætti þá hér vera komið
mælitækið, sem Matras gat sér til, að
lægi að baki nafninu. Ágætt sýnishorn
reizlu með reizlulóði fannst árið 1936 í
verkfærakistu smiðs í mýri á Gotlandi,
og er kistan talin frá því seint á víkinga-
öld eða frá fyrri hluta 11. aldar.8
Reizlulóð voru þekkt og notuð hér á
landi að fomu. Árið 1985 fannst við forn-
leifauppgröft að Stóru-Borg undir Eyja-
fjöllum ávalur upptypptur grágrýtishnull-
ungur með gati ofan til (Stb. 1985:306).
Að neðan er steinninn lítið eitt ávalur og
stæði því ekki stöðugur nema fyrir það,
að upp í botninn miðjan gengur lítil hvilft
eða skál, og getur steinninn hvílt á börm-
um hennar. Steinninn er 15,4 sm á hæð,
Til vinstri: Rómverskt reizlulóð. Til hægri: Reizla fundin í mýri á Gotlandi, senni-
lega frá 10. eða 11. öld.
Upptypptur steinn með gati, fundinn í
rústum Stóru-Borgar undir Eyjafjöllum
1985, að öllum líkindum reizlulóð. Á
neðri myndinni er steinninn séður frá
hlið. Þjóðminjasafn íslands. Ljósm. ívar
Brynjólfsson.
11,9 sm á breidd neðan til (þar sem hann
er breiðastur) á annan veginn, en 13,7
sm á hinn, og vegur um 4 kg. Telur Mjöll
Snæsdóttir fornleifafræðingur steininn
sennilega vera reizlulóð og samkvæmt
fundarstað trúlega frá 13.-14. öld.
Þegar hugað er að lögun Mælifellanna,
kemur í ljós, að það er ekki aðeins Mæli-
fellshnjúkur í Skagafírði, sem er keilulag-
aður, heldur einnig t. d. Mælifell hjá Þeista-
reykjum, í Álftafírði eystra, við Fjallabaks-
veg syðri og í Mýrdal. Sum eru keilulöguð
frá einni hlið, en ekki annarri, t. d. Mælifell
í Eyjafírði og Skála-Mælifell. Önnur eru
ekki reglulegar keilur, en þó typpt, svo sem
Mælifell í Staðarsveit og Mælifell í Grafn-
ingi, sem reyndar er með þremur hnúkum,
einum þó hæstum. Sum Mælifellin era all-
hvassar keilur og minna þannig á róm-
verska og gotlenzka reizlulóðið, svo sem
Mælifell í Álftafírði eystra, en önnur eru
ávalari og minna á reizlulóðið frá Stóru-
Borg, t. d. Mælifellin á Reykjanesskaga.
Hins vegar verður ekki talið líklegt, að
hér sé um venjuleg líkingamöfn dregin
af lögun að ræða, í þessu tilviki leidd af
no. mælir í merkingunni ‘mælitæki, mæli-
ker’, eins og Chr. Matras talar um. Ef
svo væri, ættu fellin að heita Mælisfell,
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 4. JÚNÍ1994 5