Lesbók Morgunblaðsins - 17.09.1994, Blaðsíða 5

upptæk á þeim forsendum, að þau hefðu
tilheyrt afa og ömmu, og mamma, sem
ætti sér eiginmann og fyrirvinnu, hefði
því ekkert við þau að gera! Þvílík djúp-
hyggja og röksemdafærsla, eða hitt þó
heldur.
Eftir stríð buðust henni svo einhveijar
bætur; smánarupphæð; peningar í gjald-
eyri, sem í reynd var einskis virði, og að
fá fyrirtækin aftur í hendurnar. Aldurs
vegna treysti hún sér samt ekki til þess
að sjá um flókinn atvinnurekstur lengur,
og hvorki ég né systir mín höfðum áhuga
á að fara inn á þá braut.
Systir mín er Iíka dálítið kostuleg
blanda, eins og við hin. Annars vegar er
hún meinatæknir og rekur tvær rann-
sóknastofur í Vínarborg, og hins vegar
starfar hún við að leiðbeina ferðamönnum
um listasöfn Vínarborgar og nágrennis.
Þar er vísindamaðurinn á aðra hönd og
fagurkerinn á hina! - Við vorum þijár,
en þriðja systirin dó ungabarn .. .
Hvað kjarneðlisfræðina varðar, svo við
förum fram í tímann, þá var erfið og þung-
bær ákvörðun að segja skilið við hana,
enda gat ég ekki fengið af mér að sleppa
henni með öllu. Enn þann dag í dag fylg-
ist ég með hvað gerist á því sviði og er í
stöðugu sambandi við allmarga vísinda-
menn í hinum svonefndu raungreinum.
Sumir þeirra telja, að yngri dóttir mín,
Kattí, eigi tvímælalaust að bæta fyrir mis-
tök mín og snúa sér alfarið að raunvísind-
um ... Kattí heitir raunar Pamína, sem á
rætur til Töfraflautunnar að rekja ... Ég
hafði farið í legvatnsprufu og þannig feng-
ið að vita, að við hjónin áttum von á stúlku-
barni. Svo fórum við á Töfraflautuna um
kvöldið, og þannig kviknaði hugmyndin
að nafninu, en við köllum hana samt Kattí.
Hún 18 ára og Guð má vita hvað hún
mun leggja fyrir sig. Auk enskunnar talar
Kattí þýsku nánast eins og innfædd, enda
var hún tvö ár í austurískum skóla. Hún
hefur líka lagt stund á latínu í sex ár og
spænsku í fjögur. Faðir hennar er að hálfu
Þjóðveiji og að hálfu af spænskum upp-
runa. Fjölskylda hans býr Mið-Ameríku,
Costa Rica, og við vildum að Kattí gæti
talað við ættingja sína þar...
Stundum velti ég fyrir mér, hvort ég
breytti rétt, þegar ég skipti um náms-
braut; hvort ég hefði kannski átt að halda
áfram í kjarneðlisfræðinni. Ég hugsa þann-
ig þegar jafnvel hugvísindin ofbjóða hug-
sjónum mínum. Alveg sérstaklega vegna
þess, að undanfarin ár hafa þau slæðst í
farvegu, sem ég tel vita á illt.
Þau hafa brugðist hlutverki sínu og
haldið á brautir, sem ég tel hvorki heilla-
vænlegar né arðbærar á nokkurn hátt;
hafa fært sig yfir á hvers konar furðusvið
og þannig fjarlægst mannúðina, fegurð,
list og ekki síst raunverulega fræði-
mennsku; hafa lagt hugsjónir til hliðar,
jafnvel snúið sér að pólitískum loddaraskap
og spilamennsku; hafa of oft lotið svo lágt,
að gerast leiksoppar í pólitískum hring-
leikahúsum.
Stundum, þegar ég er vonsvikin, líður
illa og iðrast þess að hafa helgað líf mitt
þeim vísindum, að vísu í besta tilgangi,
og með það í huga að kenna ungu fólki,
þá segi ég við sjálfa mig, að kannski hefði
ég betur haldið mig á upphaflegri braut.
Hugvísindin taka oft lítið sem ekkert
mannúðlegri stefnu en raunvísindi." Lengi
vel hefur ekki örlað á brosi.
„Vissulega hefði mér þá ekki gefist
tækifæri til þess að reyna að gera fólk
víðsýnna, miskunnsamara... Og ég hef
óhemju mikla ánægju af kennslu. Mér
finnst hún skemmtileg, og mér þykir vænt
um nemendur mína, nýt þess að fylgjast
með framförum þeirra,“ og nú byijar bros-
ið í augunum og breiðist rólega yfir allt
andlitið.
„Síðan hef ég verið bókaormur alla tíð
og haft mikinn hug á að vita sem mest
um uppruna minn langt aftur í aldir og
gráa fortíð. Bókakostur heima hjá mér var
mikill, og ég var alæta á bækur; lá í skáld-
sögum, bókum um hvers konar foma goða-
fræði, sögu, ævintýri... Ég var heilluð
af öllu á milli himins og jarðar. Thule var
einn þeirra staða, sem ég ætlaði að heim-
sækja, fyrr eða síðar og með einhveiju
móti.
Svo komst ég loksins þangað; til ís-
lands, í fyrsta skipti fyrir tilviljun, upp úr
miðjum sjötta áratug. Flugvél, sem ég var
í, varð að millilenda hér vegna bilunar,
og mér hlotnaðist einn dagur hérna. Eldri
dóttur mína Felicity, þá smábarn, fædd
’54, hafði ég þá með mér, svo ég gat ekki
farið víða, en ég var yfir mig hrifin að
vera loksins komin til Thule."
Evelyn setur þögla, en bætir svo við:
„Felicity missti ég svo í hörmulegu bílslysi
’88. Þá var hún orðin mjög fær lögfræðing-
ur; lifði fyrir hugsjónir, eins og afi henn-
ar...“ Grágæn móðuraugu fyllast trega-
tárum, og við breytum umræðuefninu.
„Ég hef oft komið til íslands vegna
rannsókna minna. Hér á ég marga góða
vini, víða um land, og fyrsta orðið, sem
Kattí sagði, var á íslensku: peli! Það bar
þannig til, að maðurinn minn og ég -
hann er bókmenntafræðingur og einnig
prófessor við Minnesota-háskóla - ákváð-
um að ráða íslenskar barnapíur, eins og
þið orðið það, til þess að læra málið, og
heima hjá okkur var því töluð íslenska í
tvö_ ár!
Ég varð prófessor í germönskum fræð-
um við háskólann í Wisconsin ’62 og var
þá á höttunum eftir Islendingi, sem gæti
kennt mér mál sitt. Ég hafði upp á Gylfa
Má Guðbergssyni, sem nú er prófessor við
Háskóla íslands, en var þá við nám við
Wisconsin-háskóla. Hann kom heim til mín
vikulega í næstum því heilt ár, kenndi
mér íslenska málfræði og framburð, en
fræddi mig auk þess um fjölmargt annað,
svo_ sem sögu ykkar og menningu.
Árið ’65 gerðist ég síðan prófessor við
háskólann í Minnesota og var þá bent á
sérstakan Fulbright-styrk, sem gæti stuðl-
að að því að ég kæinist til íslands til þess
að sinna rannsóknastörfum. Ég sótti um
styrkinn og hlaut hann. Það var upphafið
að fræðimennsku minni hér, og þannig
komst ég til íslands í annað skipti ’67.
Viðfangsefni mín heilla mig. Ég ann
rannsóknum mínum. Ég ann miðöldum.
Ég ann öllu, sem ég fæst við og gæti,
þegar upp er staðið, alls ekki hugsað mér
að fást við neitt annað, enda þótt stefna
hugvísindanna valdi mér stundum von-
brigðum. Mér þykja þessar rannsóknir
vera skemmtilegar. Og hérna er afrakstur-
inn af því, sem ég hef fengist við undanfar-
in ár, auk kennslustarfa minna,“ segir
hún, leggur tvær bækur á borðið.
Elucidarius
.jVorið ’68, eftir að hafa enn einu sinni
verið á íslandi, fór ég til til Danmerkur á
fund Jóns Helgasonar prófessors, hjá
Stofnun Árna Magnússonar í Danmörku.
Þar dvaldi ég þó nokkurn tíma og ráðgað-
ist við Jón um að hvaða efni ég ætti helst
að snúa mér. Við ræddum fjölmarga mögu-
leika, en að lokum sagðist hann leggja til
að ég einbeitti mér að frekari rannsóknum
á forníslensku þýðingunni á Elucidariusi.
Mér leist vel á hugmyndina og taldi
þetta jafnframt vera gott tækifæri fyrir
einn fyrrum nemanda minn, Kaaren Grim-
stad, sem þá var að ljúka doktorsprófi sínu
við Harvard. Að því loknu, og tveimur
árum eftir að ég hóf vinnu mína við Elucid-
arius, tókum við Karen því höndum saman
og unnum sleitulaust úr óheilu handritun-
um og efninu sem fyrir lá.
Höfundurinn er álitinn hafa verið munk-
ur, sem í skrifum sínum nefndi sig Honor-
ius Augustodunensis, fæddist sennilega
1080 og dó skömmu eftir miðja tólftu öld.
Áhöld eru um þjóðerni Honoriusar, en eft-
ir hann liggja umfangsmikil skrif, og af
ýmsum ástæðum telja margir líklegt að
hann hafi verið í írsku klaustri í Suður-
Þýskalandi.
Elucidarius er skólabók klerka; þrískipt
fræðslurit um kristindóminn, samið í sam-
talsformi meistara og lærisveins. í hnot-
skurn er fyrsti hluti um sköpunina, fall
Adams, Krist og líf hans, annar um lífið
og tilgang þess, en sá þriðji snýst síðan
um líf eftir dauðann. Verkið hefur varð-
veist í óheilum handritum frá 12., 14., og
15. öld.
Eiucidarius er talinn vera saminn kring-
um eða skömmu fyrir aldamótin 1100.
íslenska þýðingin er líklega gerð um það
bil hálfri öld síðar og þykir vera prýðilega
af hendi leyst.“
Þess skal getið, að árið 1858 tók pró-
fessor Konráð Gíslason verkið saman upp
úr þrem handritum og gaf það út. Næstur
til þess að rannsaka Elucidarius og gefa
út var prófessor Finnur Jónsson, í Hauks-
bók, 1896. Prófessor Jón Helgason birti
m.a. aðalhandritið ljósprentað, og dr.
Gunnar Harðarsson birti það með nútíma-
legri stafsetningu í Þrjár þýðingar lærðar
(Bókmenntafélagið, 1989).
Elucidarius hefur orðið mörgum við-
fangsefni, og síðast, 1989, birti Stofnun
Árna Magnússonar á íslandi afrakstur
rannsókna dr. Evelyn Scherabon Firchows
og dr. Kaaren Grimstads. Verkið er nú
einnig komið út í enskri þýðingu Evelyn
(Camden House, 1992).
Stórkostlegt Afrek
„Þegar ég tók að leggja stund á ís-
lensku," hélt Evelyn spjallinu áfram, „þá
komst ég fljótlega að því, að það var
hægára sagt en gert, ekki síst vegna þess
að ég þurfti að hugsa á þremur tungumál-
um, þýsku, ensku og íslensku til skiptis
og nánast í einu. Það var enginn hægðar-
leikur. Þetta hefði verið svo miklu auðveld-
ara ef ég hefði getað lagt stund á tungu-
málið út frá þýskunni, móðurmáli mínu.
Málin eru svo lík, og meira að segja mál-
fræðin.
En þá kom brátt í ljós, að alvarlegur
skortur var á orðabókum. Islenska reynd-
ist vera nánast dulið tungumál, þegar á
reyndi.
Svo komst ég að því, núna um daginn
og fyrir tilviljun, að hér á landi hefur ver-
ið unnið stórkostlegt afrek, hvað þetta
varðar: íslensk-þýsk orðabók, sem enn þá
hefur ekki verið gefín út, en ég hef séð
og tel vera í hæsta gæðaflokki.
Það ótrúlegasta er, að þetta þrekvirki
hafa aðeins fáeinir unnið og tveir að mestu:
Kjartan Gíslason, dósent í þýsku við Há-
skóla íslands og eiginkona hans, dr. Co-
letta Burling, forstöðumaður Goethe Inst-
itut á íslandi. Kjartan hóf átakið, ásamt
tveimur öðrum, á sjötta áratugnum. Síðan
hefur Coletta unnið að því með honum í
tæpan áratug, og á þeim tíma hefur bókin
stækkað verulega.
Ég á varla orð til að lýsa aðdáun minni
á orðabókinni. Hún er það nákvæm og vel
unnin. Síðan er hún umfram allt ómetan-
leg vegna mýmörgu dæmanna um orða-
sambönd og orðatengsl, ásamt vandlegum
útskýringum á þýsku!
Hjá öðrum eru íslensk orð venjulega
skýrð með íslenskum orðum, orðtökum og
setningum: Fáránlegt! Þegar þeim orðum
er flett upp, eftir bestu getu, þá eru þau
skýrð með enn fleiri íslenskum orðum, sem
aftur þarf að fletta upp! Útlendingur er
kannski engu nær fyrr en eftir daglangan
eltingarleik við merkingu eins einasta orðs,
og jafnvel ekki þá.
Én þessi makalausa bók er ómetanlegur
lykill að íslensku. Og þetta uppgötva ég
fyrst núna ... Þetta gríðarmikla verk,
fleiri bindi, hreint afrek, verður að koma
út! Og að hugsa sér það, að stórir hópar
fræðimanna; heilu fyrirtækin standa
venjulega að baki orðabókar í þvílíkum
gæðaflokki. Á grundvelli hennar er þar
að auki hægt að vinna fleiri orðabækur,
og _þar fram eftir götunum.
Ég er þeirrar skoðunar, að íslensk og
þýsk yfirvöld ættu að sjá sameiginlega hag
sinn í að stuðla að útgáfu íslensk-þýsku
orðabókarinnar, jafnvel taka höndum sam-
an um það, og sem allra fyrst. Að minnsta
kosti ætla ég að gera allt, sem í mínu
valdi stendur, til þess að vekja athygli
samstarfsmanna minna á og stuðla 'að
útkomu þessa mikla og mikilvæga fram-
taks.“
PHYSIOLOGUS
Núna fæst Evelyn við rannsóknir á verk-
inu Physiologus (orðið merkir náttúru-
fræðingur), sem upphaflega mun hafa
verið samið á grísku, á 2. eða 4. öld, en
um uppruna þess er lítið vitað. í dag eru
einungis til leifar tveggja íslenskra þýðinga
á því, álitnar vera frá 12. öld, og þykja
ekki nákvæmar.
Physioiogus er af bókmenntagreininni
bestiarius (dýra- og/eða furðudýratal).
Ritið er eignað Theobaldusi nokkrum. í
því er fjallað um raunveruleg dýr og goð-
sagnaútgáfur þeirra, svo sem sírenur og
fuglinn fönix, á jöfnum grundvelli. Hverri
lýsingu fylgir síðan táknræn merking við-
komandi skepnu. Eiginleikar dýranna eru
taldir vitna um sköpunarverk Drottins.
Þess vegna er ritinu skipað með guð-
fræði. Physioiogus er sagt vera fyrsta
varðveitta, myndskreytta, norræna hand-
ritið.
Dr. Evelyn Scherabon Firchow hefur
víða komið við um ævina og er vel að sér
í mörgum tungumálum. Meðal annars
kenndu hún og eiginmaður hennar um tíma
við Cheng Kung háskólann í Tævan og
við Jilin-háskóla í Kína.
Hún segist þá hafa lært mun meira um
eigið tungumál vegna algjöru andstæðn-
anna, heldur en í margra ára háskóla-
námi, og hún telur Kínveija vera eitthvert
ljúfasta fólk sem hún hefur kynnst.
Höfundur fæst við ýmiskonar ritstörf.
HELGI SEUAN
Uppgjörs-
órar
Nóttin svo dökkbrýnd drúpir
drungaleg hrannast ský.
í einsemd marar þar máninn
myrkursins veldi í.
Kyrrð sem ógnþrungin ærir
eyrum mér glymja fer.
Éru á sveimi svipir,
svartnættið vefst að mér.
Mikið er myrkaveldið
magnar upp grimman seið.
Óhugnað margan eykur
yndið hrekur af leið.
Köldu með kverkataki
kvíðann vekur á ný.
Gleði drepur í dróma
daprast vonbirtan hlý.
Gamlar minningamyndir
mér fyrir sjónir ber.
Sannleikans beizki bikar
borinn að vörum er.
Vanefndir góðra verka
vekja ótta í sál.
Allt sem ég öfugt gerði
ýfir mitt hugarbál.
Aftur af degi eldar
enn fær birtan sín völd.
Enn fær ársólin letrað
á ævi minnar spjöld.
Þó er húm yfir huga
höfgi náttmyrkurs ber
skugga á Ijóssins leiðir
lokadags beðið er.
Höfundur er fyrrverandi alþingismaður.
VILHJÁLMUR H.
GÍSLASON
Vormorg-
inn
Víðbláminn vakir
veröldu faðmar
þeyr þekkur
þrunginn ilmi
bylgjast blöð
í brosi morguns.
Svásligt sumar
sunnan fer
hljóð hlakka
hlíð í grænni
bleik blóm
í brosi morguns.
Fellur fram
flúðir þröngar
kyssir klett
kossi votum
bergá blá
í brosi morguns.
Syngja söng
samhljóms kviðu
niðjar nýtir
náttúrunnar
blundi er bregða
í brosi morguns.
Höfundur er heilbrigðisfulltrúi í Hafnar-
firði. Ljóðið er endurbirt vegna þess að
prentvillur urðu í því og eru höfundur og
lesendur beðnir velvirðingar.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 17. SEPTEMBER 1994 5