Lesbók Morgunblaðsins - 18.11.1995, Síða 11

ÞETTA er seðillinn sem kostaði falsarann næstum því höfuðið. Honum tókst
ótrúlega vel að teikna framhlið seðilsins, þar sem danskan er notuð, en miklu
síður bakhliðina er þó var á íslensku. Mesta eftirtekt vekur hverm'g Þorvaldur
sleppir úr í smáa letrinu, neðst á bakhliðinni, orðinu „Liv“. Falsaranum var
ekkert áfram um að halda því á lofti að fölsun peningaseðla varðaði ekki að-
eins eigna- og ærumissi heldur einnig lífláti.
Fálsarinn og
dómari hans
H
INN 13. desember 1783 kom fátækur piltur
utan úr Möðruvallaklaustursókn inn í búð
kaupmannsins Friðriks Lynge á Akureyri.
Þetta var Þorvaldur Þorvaldsson, vinnumaður
á Skútum. Hann hafði orðið tvítugur þá um
Kafli úr nýrri bók um
ótrúlega lífsgöngu
Þorvalds Þorvaldssonar
Schovelin, listfengs
manns sem hlaut harðan
dóm fyrir að falsa
peningaseðil norður í
Eyjafírði 1783 oger
söguefni í Falsaranum,
skáldsögu Björns Th.
Björnssonar. í bók Jóns
er leitað sannleikans um
falsarann og yfirvaldið
sem dæmdi hann til
dauða.
Eftir JÓN HJALTASON
haustið og var ekki laust við að forsjár-
menn sveitarinnar hefðu af því nokkrar
áhyggjur hvað ætlaði að verða úr piltinum.
Þegar jafnaldrar hans gengu til nytsamra
starfa eða ærsluðust sat hann stundum
einn út af fyrir sig og dró upp niyndir á
margnotaðan og þvældan pappír. I vinnu-
mennskunni gáfust þó fáar slíkar frístund-
ir og var reyndar ekki laust við að reynt
væri að venja Þorvald af þessari fánýtis
iðju.
í búðinni dró Þorvaldur upp ríkisbanka-
seðil og vildi fá að leggja hann inn á reikn-
ing móður sinnar. Lynge kaupmaður sá
strax að eitthvað var bogið við seðilinn og
spurði Þorvald hvar hann hefði fengið ríkis-
dalinn. Þorvaldur var loðinn í svörum og
muldraði eitthvað um að hafa tekið við
honum fyrir hönd móður sinnar. Kaupmað-
urinn sætti sig illa við þetta svar, snarað-
ist inn á kontór sinn og skrifaði bréf til
Jóns Jakobssonar sýslumanns á Espihóli
þar sem hann skoraði á yfírvaldið að kalla
piltinn til yfirheyrslu.
Það verður að grafast fyrir um það
hvar og frá hverjum drengurinn hefur
fengið þennan seðil, skrifaði Lynge, auk
þess sem yfirheyra verður alla þá er kynnu
að geta varpað einhveiju ljósi yfir mál
þetta. Kaupmaðurinn vildi greinilega ekki
slá því föstu strax að Þorvaldur væri höf-
BAKSAÐ við að koma kaupskipi út langan og mjóan Eyjafjörðinn. Falsarinn
var fluttur utan með skipi þessu líku. Á leið í kaupstaðinn eru ef til vill
Grímseyingar með vörur sínar og má vera að þeir hafi verið síðustu Islend-
ingarnir sem falsarinn sá er hann var sendur utan til að afplána lífstíðar-
fangelsi í Kronborgarkastala við Eyrarsund.
undur að seðlinum. Hann undirstrikaði
sérstaklega við sýslúmanninn að sá er
bent gæti á höfund seðilsins yrði að gera
kröfu til verðlaunafjárins er stjórnvöld í
Kaupmannahöfn höfðu heitið þeim er
kæmu upp um peningafalsara. Ekki kvaðst
Lynge hafa innleyst seðilinn, hann hefði
þó lagt hald á hann og hygðist senda hann
utan til Kaupmannahafnar þar sem hinn
konunglegi banki myndi hafa lokaorðið um
gildi seðilsins.
Jón sýslumaður virtist ekki kippa sér
mikið upp við bréf kaupmannsins. í því
fólst ekki bein kæra og svo undarlega sem
það nú hljómar þá virtist þessi yfirmaður
lögreglumála í Eyjafirði ekki hafa mikinn
hug á því að handtaka Þorvald. Lynge lét
þetta ekki aftra sér enda hafði konungur-
inn heitið háum verðlaunum þeim er kló-
festu peningafalsara. Þann 16. desember
riðu menn á vegum kaupmannsins í hlaðið
á Skútum, handtóku Þorvald og fluttu
hann í kaupstaðinn. Daginn eftir var ferð
inni haldið áfram inn að Espihóli og fang-
inn afhentur sýslumanninum.
Vegna skorts á afdráttarlausum sönnun-
argögnum verður ekki fullyrt að Jón hafi
dregið fæturna í þessum málatilbúnaði
kaupmannsins en óneitanlega virðist ýmis
legt benda í þá átt. Lynge kaupmaður stóð
fyrir handtökunni og þegar Þorvaldur kom
inn á Espihól ræddi Jón við hann einslega
til að kynna sér málavexti. Hvernig þessar
yfirheyrslur hafa farið fram vitum við ekki
en hitt er ljóst að Þorvaldur var ekkert
að leyna því að hann hefði sjálfur og með
eigin hendi teiknað seðilinn. „Endelig har
og Thorvalder Thorvaldsen, skiöndt hem
melig, for Syslemanden tilstaaet, selv og
egen hændig, at have forfattet en falsk
banco Sædel,“ skrifaði Jón þann 23. des-
ember. Það var því ljóst að ekki varð hjá
því komist að rétta yfir Þorvaldi.
Seinasta dag ársins 1783 lauk skrifari
sýslumannsins á Espihóli upp dóma- og
þingbók Eyjafjarðarsýslu og byijaði að
skrifa. „Anno 1783 þan 31ta Decembris
að settu Extraordinair héraðs þings að
Espehóle í Eyjafirði af sýslumanninum
Jóne Jacobssyne ...“ Mættir voru að boði
Jóns átta virðulegir og velforstöndugir lög
réttumenn til þingvitnis og sem meðdóms
menn í máli Lynges á hendur Þorvaldi
Fyrir kaupmanninn, sem hafði boðað for-
föll vegna vanheilsu sinnar, kom Sigurður
Ólafsson á Kjarna fyrir réttinn en Jón
Oddsson á Rúgsstöðum hafði verið skipað
ur verjandi Þorvalds.
Engum viðstöddum gat dulist að útlitið
var svart fyrir Þorvald. Skrifarinn var þeg-
ar búinn að færa inn í dómabókina, eftir
fyrirskipan Jóns sýslumanns, að arrestinn
væri búinn að meðganga, samt heimulega,
að hafa tilbúið einn falskan bancóseðil sem
hann reyndi að selja kaupmanninum á
Akureyri.
Allt hlaut þetta nú að koma fram með
formlegum hætti þegar sökin var tekin
undir lög og dóm. Tók nú rétturinn til við
að spyrja sakborninginn.
„Hefur þú tilbúið nokkum bancóseðil?"
„Já,“ svaraði Þorvaldur.
„Nær gjörðir þú það?“
„Ég man ei um hvern tíma það var í
sumar.“
Var Þorvaldi nú sýndur falski seðillinn
sem Lynge kaupmaður hafði lagt fram
fyrir réttinn og spurður hvort þetta væri
iessi bancóseðill er hann hefði teiknað. Jú,
Þorvaldur kannaðist við að þetta væri sami
seðillinn og hann hefði gert með eigin
hendi.-
„Hafa nokkrir verið í verki með þér að
tilbúa þennan seðil?“
„Nei.“
Hefur þú tilbúið fleiri bancóseðla?“
„Nei.“
Málið lá nú ljóst fyrir, Þorvaldur hafði
játað sekt sína og hlaut að gjalda fyrir.
Jón sýslumaður vildi þó vita hvort hann
hefði sér eitthvað til forsvars. Nei, ekki
var það. Jón frá Rúgsstöðum, veijandi
hans, stóð þá upp og framlagði eitt innlegg
sem var forsvar hans Þorvalds vegna.
Skýrði Jón frá því, og skrifarinn færði inn
í dómabókina, að skjólstæðingur sinn hefði
af heimsku og til hugleiksraunar málað
lessa bancóseðils nefnu. Jón byggði vörn
sína á því að Þorvaldur hefði sjálfur sýnt
hinum skynsama og eftirtektarsama kaup-
manni hinn kjánalega seðil. Brot sveita-
piltsins, sagði Jón, er því ekki annað en
>að að hann skyldi láta freistast til að
sýna kaupmanninum að hann gæti vel til-
búið einn svona bancóseðil sem konungur-
inn hefur lofað að greiða með gulli og silfri.
Þegar hér var komið þótti Jóni sýslu-
manni rétt að grennslast fyrir um það hjá
nálægum þingmönnum hvað þeir vissu um
foreldra Þorvalds. Svöruðu þeir þar upp á
að bæði hefðu verið ráðvönd og fróm.
Sama kváðust þeir hafa heyrt um delinq-
ventinn Þorvald sem eftir ministerialbók
prestsins var 19 vetra á næstliðnu sumri,
en tvítugur nú um veturnætur.
Fékk nú monsjör Sívert, (Sigurður frá
Kjarna) fyrir hönd kaupmanns Lynge, orð-
ið og lagði hann fram greinargerð eða
ályktun frá kaupmanninum sem var upp-
lesin í réttinum um að halda skyldi málinu
til streitu enda mikilvægt að menn virtu
seðla konungs og væru ekki að teikna eft-
ir þeim sjálfir.
Voru svo sækjendur og veijendur spurð-
ir hvort þeir hefðu eitthvað frekar að fram-
færa, hvar upp á þeir svöruðu nei. Báru
svo sýslumaðurinn og meðdómendur hans'
saman bækur sínar og kváðu síðan í herr-
ans nafni og sameiginlega upp eftirfarandi
héraðsdóm:
[Var svo Þorvaldur dæmdur til dauða
og segir í framhaldinu af því hvernig kon-
ungi þóknaðist að náða íslendinginn unga
en heimtaði hann utan til geymslu í Kron-
borgarkastala. Er Þorvaldi fylgt þangað
út og síðan heim aftur. Segir Jón Hjalta-
son frá tildrögum þess að falsarinn var
drepinn í bæjarstofunni á Naustum og
furðulegum misskilningi er varð til þess
að læknir Norðlendinga úrskurðaði Þorvald
lifandi þrátt fyrir að hjartað væri hætt að
, slá. Fyrir vikið var líkið geymt í rúmi sínu
yfir nótt og áttu allir von á að það myndi
von bráðar spretta upp aftur. Seinast en
ekki síst spyr Jón: Var falsarinn drepinn
af kaldrifjuðum morðingja?]
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 18. NÓVEMBER 1995 1 1