Morgunblaðið - 21.11.2001, Blaðsíða 2

2 B MIÐVIKUDAGUR 21. NÓVEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
ÓHÆTT er að segja að Hlín
Agnarsdóttir fari af stað með látum
í sinni fyrstu skáldsögu Hátt uppi
við Norðurbrún. Í fjörlegri frásögn
af „þerripíunni“ Öddu Ísabellu Ing-
varz ægir saman sundurleitum per-
sónum, fjarstæðukenndum plottum
og fjölbreytilegum frásagnarháttum
í frásögn sem rambar á brúninni í
margs konar skilningi. Hlín hefur
áður getið sér gott orð sem leik-
skáld og leikrit hennar Konur
skelfa og Láttu ekki deigan síga,
Guðmundur (samið í samvinnu við
Eddu Björgvinsdóttur) teljast án
efa með fyndnustu íslensku gam-
anleikritum sem á svið hafa farið
hérlendis á síðustu áratugum. Af
þeim má glöggt merkja að Hlín hef-
ur gott auga fyrir spaugilegum hlið-
um samtímans og lætur vel að
draga fram í dagsljósið neyðarlegar
aðstæður í mannlegum samskipt-
um.
Tilgangur Hlínar virðist vera
svipaður í þessari skáldsögu; hér er
ætlunin að gera látlaust grín af
samtímanum („rasskella íslensku
þjóðina,“ segir víst í tilkynningu út-
gefenda) og draga íslenskan sam-
tímaveruleika sundur og saman í
háði og spéi. Að vissu marki tekst
þetta ágætlega en frásögnin er þó
afar „köflótt“ og skopið nær ekki
alls staðar tilætluðu flugi og víkur
reyndar á köflum fyrir uppskrúf-
aðri dramatík og aulabröndurum.
En þegar best tekst til er frásögnin
leiftrandi fyndin og háðið hittir víða
í mark.
Ekki myndi ég þó skrifa undir að
sú skopmynd sem Hlín
dregur upp í bókinni
lýsti þjóðinni allri –
eða þjóðinni í hnot-
skurn, þvert á móti að
það sé fremur afmark-
aður menningarkimi
sem helst verður fyrir
barðinu á penna höf-
undar. Adda Ísabella,
hin glæsilega, sjálf-
hverfa söguhetja sem
er í forgrunni frásagn-
arinnar lifir og hrærist
í heimi sem er hann-
aður af fjölmiðlum og
tískutímaritum og þótt
kunningjar hennar og
nágrannar séu af ýmsu tagi (ís-
lenskt/taílenskt hommapar, upp-
gjafa austfirskur bóndi og pólsk
snyrtidama) þá er það fyrst og
fremst þessi tilbúni fjölmiðlaheimur
sem skapar sögusvið og ádeil-
uramma frásagnarinnar. Að þessu
leyti minnir sagan mjög á skáld-
sögu Hallgríms Helgasonar frá
1994: Þetta er allt að koma. Sögu-
hetja Hallgríms, Ragnheiður Birna,
og Adda Ísabella eiga margt sam-
eiginlegt. Óheft frásagnarflæðið
minnir líka á sögu Hallgríms þótt
stíll þessa tveggja höfunda sé mjög
ólíkur. Á meðan Hallgrímur er
sjálfum sér mjög samkvæmur í stíl í
öllum sínum verkum væri hægt að
líkja stíl Hlínar við kamelljón því
hún skiptir sífellt um ham; framan
af er um hreinræktaða skopsögu að
ræða; síðan tekur við lágstemmdari
og alvarlegri tónn; undir lok fyrsta
hluta notar hún upphafið ljóðform
með góðum árangri; þá bregður
fyrir kostulegri paródíu á hnignandi
form hinnar íslensku minningar-
greinar og í kafla sem nefnist
„Myrkviðurinn“ notar Hlín svokall-
að „hugflæði“ á frábæran hátt.
Þannig mætti í raun áfram telja
mismunandi stílbrögð
höfundar, sem oft
tengjast breyttu sjón-
arhorni, og er þessi
sundurgerð í stíl
reyndar með skemmti-
legri hliðum bókarinn-
ar, að mínu mati.
Hlín Agnarsdóttur
er ekki hægt að
skamma fyrir skort á
hugmyndaflugi. Sund-
urgerð stílsins sem
lýst var hér að framan
á ekki síður við sögu-
efnið sjálft. En á með-
an stíltilbrigðin ljá
sögunni skemmtilega
fjölbreytta tóntegund grafa hinar
ótal mörgu aðal- og hliðarfléttur
frásagnarinnar verulega undan
nauðsynlegri tilfinningu fyrir sögu-
heild og traustri uppbyggingu sögu-
þráðar. Hlín hefði gjarnan mátt
geyma sér nokkuð af þeim fjöl-
mörgu hliðarsögum sem hér fljóta
með, til að mynda hefðu þær getað
verið henni efniviður í skemmtilegt
smásagnasafn síðar. Hér er ekki
bara sögð sagan af Öddu Ísabellu
og hennar rústuðu stórfjölskyldu;
eða sagan af þerapíu-starfi hennar í
rúminu heima á Norðurbrún; eða
sagan af leigumeðgöngu hennar
fyrir hommaparið; heldur líka sag-
an af Janínu hinni pólsku; sagan af
hinum frelsaða Páli og kærustunni
hans, Elínu lögfræðingi, og sagan af
gospel-hljómsveitinni hans Páls;
sagan af Huldu Benediktsdóttur
grunnskólakennara, manni hennar
Karli Jóhanni og syni þeirra Jonna;
sagan af samdrætti Ara Ferdinands
(bróður Öddu Ísabellu) og flug-
freyjunnar Auðar; sagan af Huldu,
fréttakonu á Skjá beinum; sagan af
austfirska bóndanum Eiríki; sagan
af garðyrkjubóndanum Önnu í
Hveragerði – og svo mætti lengi
telja. Vissulega tengjast allar þess-
ar sögur á einn eða annan hátt en
hér hefði mátt skera burt og þétta –
í þágu betri sögubyggingar og
heildar.
Sú saga sem mér þótti einna best
lukkuð á mælistiku skopsins er frá-
sögnin af Suðurlandsskjálftanum
mikla og hvarfi Hreins, fyrrverandi
eiginmanns Öddu Ísabellu, í kjölfar-
ið. Hér nýtur húmor Hlínar sín
einna best í kostulegri sögufléttu
sem ber hugmyndaflugi hennar
gott vitni. Það er líka í þessari frá-
sögn (í sínum kolsvarta absúr-
disma) sem Hlín fer á kostum í mis-
munandi stíltilbrigðum: ljóðið,
hugflæðið, minningargreinin o.fl.
Sagan af hvarfi Hreins og nýju lífi
þeirra Öddu Ísabellu sitt í hvoru
lagi eftir „dauða“ hans, ásamt þeim
tveimur barnsfæðingum sem sigla í
kjölfarið, hefði í sjálfu sér verið
nægt söguefni í góða skáldsögu. Inn
í þá sögu hefði fléttast á eðlilegan
hátt saga Thorsteinssonhjónanna
(hommanna) og saga Hveragerðis-
Önnu. Hér hefðu ritstjórar mátt
sýna nýjum höfundi sínum meiri
grimmd og niðurskurð, öllum til
heilla!
Titillinn Hátt uppi við Norður-
brún er margræður. Hann vísar til
heimilis Öddu Ísabellu um leið og
hann vísar til landsins alls sem kúr-
ir hátt uppi við norðurbrún jarð-
arinnar. Þá má einnig skilja á hon-
um að söguhetjan sé „hátt uppi,“
sem eru orð að sönnu. Með þessari
frumraun sinni á skáldsagnasviðinu
sýnir Hlín svo ekki verður um villst
að hún er afar ritfær, með hug-
myndaflug á við marga og hefur
glöggt auga fyrir skoplegum hliðum
samtímans. En hún þarf að beita
sjálfa sig meiri aga, læra að skera
niður og hemja flæðið.
BÆKUR
Skáldsaga
Eftir Hlín Agnarsdóttur, Salka 2001, 305
blaðsíður.
HÁTT UPPI VIÐ NORÐURBRÚN
Hlín Agnarsdóttir
Soffía Auður Birgisdóttir
Rambað á brúninni
MEÐ alnetinu varð til nýr les-
háttur. Kannski hinn sanni póst-
móderníski lesháttur því þekking-
arrýmið býður upp á gagnvirka
texta sem taka breytingum í takt
við viðbrögð lesenda; textatengslin
eru orðin bókstafleg, hægt er að
skauta heimshorna á milli á and-
artaki með því að fylgja tenglum
textans þangað sem
þeir leiða; í þessu
tölvubúna rými er
framboð texta og
textabrota líka enda-
laust, og í rauninni er
það stærsta vanda-
málið við nýju upp-
finninguna því að í
augum leitarvélarinn-
ar eru allir textar jafn-
ir. Nútíminn einkenn-
ist líka af jafnrétti
lifaðrar reynslu; ein-
staklingurinn hefur
um langt skeið setið í
öndvegi og fátt getur
skyggt á mikilvægi
hans; menning er að þessu leyti
sjálfsprottin, hún finnst í því sem
við gerum og allt sem við gerum er
á sinn hátt menningarlegt og því
mikilvægt, allt er það reynsla. Sum-
ir telja hlutverk bókmenntanna ein-
mitt að miðla lifaðri reynslu en það
verður þá sífelllt erfiðara því of-
gnótt endurminninganna, ofgnótt
þess sem er menningarlegt og þarf
að miðla hefur aldrei verið meiri,
allt er jafnt og hvar á að byrja?
Netið er ríkur hluti sögusviðsins í
nýjustu skáldsögu Þórunnar Vald-
irmarsdóttur, Hvíta skugganum.
Segir þar frá þeim Sólveigu, Krist-
rúnu og Jóhannesi en leiðir þeirra
liggja saman á textasíðum Hljóm-
skálasamtakanna, en samtök þessi
eru eins konar hópeflisgrúppa að
bandarískri fyrirmynd þar sem
áhersla er lögð á lækningamátt op-
inskárrar og óheftrar tjáningar.
Meðlimur fær rými á heimasíðu
samtakanna þar sem honum gefst
færi á að birta sýnar leyndustu
hugsanir, viðurkenna syndir fortíð-
ar í ritgerðar- eða bréfaformi og fá
síðan athugasemdir annarra með-
lima við uppljóstrunum sínum. All-
ar bera persónurnar
ákveðinn fortíðarkross
á bakinu enda lífs-
reyndar, feilspor hafa
verið stigin sem ekki
er lengur hægt að leið-
rétta og því er það
með nokkrum harmi
og trega sem aðalsögu-
hetjur bókarinnar líta
um öxl. Jóhannes er þó
sá sem þyngstar
byrgðar ber, varð
konu sinni að bana
nokkrum árum fyrr og
sat í fangelsi í sex ár
(ef skáldsagan verður
þýdd mun þessi ára-
fjöldi eflaust líta einkennilega út í
augum erlendra lesenda). Jóhannes
er læknir sem ekki hefur getað tek-
ið upp þráðinn þaðan sem frá var
horfið í starfsferlinum, virðist nokk-
uð týndur en er myndarlegur og
ákaflega aðlaðandi. Það finnst þeim
Sólveigu og Kristrúnu minnsta
kosti og þótt báðar séu giftar fer
hinn klassíski ástarþríhyrningur að
taka á sig mynd. Harmur Krist-
rúnar er að geta ekki eignast barn
og sú tilfinning að hjónaband henn-
ar sé að renna út í sandinn, kannski
einmitt af þeirri ástæðu. Sólveig
glímir kannski við hversdagslegasta
vandamálið; hún er ekki lengur
ýkja hrifinn af manni sínum, hefur
haldið fram hjá honum og gerir aft-
ur í framrás sögunnar en fær sig
ekki alveg til að yfirgefa hann. Á
sama tíma glímir Sólrún reyndar
við vandamál sem engan veginn er
hversdagslegt, og má reyndar deila
um hvort hægt sé að skilgreina sem
vandamál. Hún telur sig feiga sök-
um spádóms úr æsku.
Þórunn vinnur markvisst með
samskiptamögulega alnetsins,
heimasíða samtakanna og tölvu-
póstar hljóta sífellt meira vægi í lífi
persónanna og verða því meira
áberandi í textanum. Áhrifin eru
skemmtileg; í þessum köflum
breytist sagan í fyrstu persónu frá-
sögn og sem slík talar hún beint til
lesenda og hefur því persónulegri
blæ en ella. Sá mikilvægi munur er
þó á milli hefðbundinna fyrstu per-
sónu frásagna og fyrstu persónu
samskipta persónanna hér að þær
eru aðallega að tjá sig við aðrar
sögupersónur en ekki lesendur. Það
þýðir að þótt yfirbragð hreinskilni
sé yfir textanum er um ákveðinn
grímuleik að ræða í þessum köflum,
nokkuð sem kannski vegur þyngst í
tilfelli Jóhannesar, dulúðlegustu
persónu þríeykisins.
Baksaga persónanna er ósköp
trúverðug, og Hljómskálasamtökin
frábær aðferð höfundar til að stefna
þeim saman og rækta vinskapinn.
Samtökin eru í rauninni langfrum-
legasta og sterkasta útspil höfund-
ar í byggingu sögunnar. Þórunn
skrifar líka fallegan stíl og hún ger-
ir hugsanagang og innri mann per-
sónanna áhugaverðan með
skemmtilegum útúrdúrum, hug-
myndum og athugasemdum um lífið
og tilveruna. Hins vegar get ég ekki
varist þeirri hugsun að sagan rísi
ekkert sérstaklega hátt utan þess
að vera snyrtilega skrifuð með
skemmtilegum innskotum. Frá-
sagnaraðferðin, í notkun höfundar á
netinu, er áhugaverð og vel heppn-
uð – frásagnarmynstrið er hins veg-
ar dálítið staðlað, það er fátt sem
kemur á óvart og dramatíkin til-
tölulega lágreist. Í rauninni get ég
hvergi séð þá ráðandi hugmynd eða
ástríðu sem olli því að höfundur
varð að skrifa þessa bók og enga
aðra.
Bréfaskáldsaga á tækniöld
BÆKUR
Skáldsaga
Þórunn Valdimarsdóttir
JPV Útgáfa
160 blaðsíður.
HVÍTI SKUGGINN
Þórunn Valdimarsdóttir
Björn Thor Vilhjálmsson
svo einmana að lítil mús fangar
hug hans og hann eyðir miklum
tíma í að sinna henni en umfram
allt á hann óuppgerðar sakir við
sjálfan sig.
En vangavelturnar sem birtast í
bréfunum sem hann skrifar Elísa-
betu konu sinni eru þungamiðja
sögunnar, uppgjörið, hvörfin. Það
er þessi þáttur umfram allt annað,
umfram veru hans í framandi
húsakynnum eða sögu hans í
Bandaríkjunum sem halda lesanda
föngnum. Spurningar leita á hann
jafnt og lesendur. Hvers vegna yf-
irgefur maður konu sína, fjöl-
skyldu og blómstrandi fyrirtæki,
að því er virðist hamingjuríkt líf? Í
sögunni segir svo um veröld hans
áður en hann fer: ,,Allt er eins og
það á að vera. Lífið er gjöfult og
blítt, dagar þess fullir athafna,
næturnar hljóðar í djúpum svefni.“
Svör Ólafs Jóhanns eru ekki ein-
föld og án þess að upplýsa of mikið
um efnisatriði sögunnar er hægt að
benda á að þau hvíla að hluta til á
hans eigin blekkingarvef og að
hluta til á mismunandi stéttarstöðu
þeirra hjóna í upphafi. Elísabet er
dregin upp sem fínleg kona og fág-
uð, kannski ekki beinlínis köld, en
fjarræn. Kristján líkir henni við
líkneski sem brosir ,,fjarrænu
brosi og hlýju, og horfðir á mig
augum sem mér þóttu ýmist blíð-
leg eða full meðaumkunar. Ekki
lítilsvirðing, heldur meðaumkun.
Hún er verst.“ Yfir hana er dregin
rómantísk slikja, yfirborðsfáguð og
andleg. Hún leikur Mozart með
kunningjum sínum og Kristján sem
er sjómannssonur vestan af fjörð-
um nær engum tengslum við tón-
listina og fólkið. Honum er ofaukið.
Hann segist hafa verið „sem gest-
ur á mínu eigin heimili“.
Í Ameríku bíður hans hins vegar
ástkona sem er holdlegt tákn frels-
isins þótt það reynist viðkvæmt og
brothætt. Hún er í senn nálæg og
dauðleg. En sá þáttur í lífi hans er
stuttur. Þegar upp er staðið vakna
spurningar verksins síst í tengslum
við hana. Þær beinast allar að
hvörfunum, að brottförinni. Hvers
virði er frelsi án ábyrgðar? Eigum
við rétt á fyrirgefningu syndanna?
Getur fyrirgefningin jafnvel verið
óbærileg? Getur verið að sá sem
áttar sig á samhengi ábyrgðar og
frelsis sé dæmdur til sektarkennd-
ar og einsemdar? Ef um sögu-
hneigð er að ræða virðist mér hún
vera siðferðisleg og eitthvað í
þessa veru. Annars prédikar Ólaf-
ur ekki heldur vakna spurningarn-
ar við innri átök persónanna.
Stíll Ólafs er í anda frásagn-
arinnar. Það er dálítið ljóðrænn
blær og tregablandinn yfir öllu
verkinu og einkum og sér í lagi er
höfundurinn laginn við að lauma
táknum og fyrirboðum inn í það.
Höll minninganna er skáldsaga
sem byggist á stórbrotnu söguefni
og kallar lesandann til umhugs-
unar. Hún er líkleg til að verða sí-
gild.
Skafti Þ. Halldórsson