Lesbók Morgunblaðsins - 02.03.2002, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 2. MARS 2002
„Þið eigið hlýju og hjartans varma.
þið eruð tilfinningaríkt fólk og söngelskt.
Og söngelskir menn eru oftast góðir menn.“
Þórarinn Björnsson.
Á
SÍÐASTA ári var eitt hundr-
aðasta ártíð ítalska tónsnill-
ingsins Giuseppes Verdis.
Hefur þessara tímamóta
verið minnst víða um heim,
ekki síst á Ítalíu þar sem hið
forna hringleikahús í Ver-
óna var lagt undir hátíða-
höldin og sumar af þekktustu óperum hans
sýndar dag eftir dag í júlí og ágúst. Reyndar hóf-
ust hátíðahöldin 29. júní með flutningi sálu-
messu tónskáldsins.
Mörgum mun kunnugt að Verdi var einn
áhrifamesti og afkastamesti tónsnillingur
nítjándu aldarinnar og hafa þeim þætti í lífs-
starfi hans verið gerð skil í mörgum frábærum
erlendum bókum sem fjalla um ævi og störf
þessa merka listamanns. En minna fer fyrir
þeim þætti í lífi hans, sem varðar óvenjulegan
þjóðfélagsþroska hans, sem ættjarðarvinar og
mannvinar og er þá ekki verið að vanmeta list-
ræn störf hans sem eru einn af hornsteinum evr-
ópskrar menningar.
Fyrstu æviár
Guiseppe Verdi fæddist í litlu þorpi, Le Ron-
cole, í héraðinu Piacenza á Norður-Ítalíu hinn
10. október árið 1813, sonur bláfátækra hjóna,
Carlo og Luigíu Verdi.
Þó að foreldrar hans væru hvorugt söng-
hneigt kom tónlistarhneigð sonar þeirra
snemma í ljós. Skemmtilegustu stundir hans
voru á sunnudögum þegar hann gat hlustað á
orgelið í sóknarkirkjunni. Sjö ára gamall var
hann orðinn kirkjuþjónn og segir sagan að dag
nokkurn hafi hann orðið svo frá sér numinn af
leik organistans að hann gleymdi að færa prest-
inum vatnið. Presturinn varð svo reiður að hann
hrinti Verdi litla niður altarisþrepin. Þegar hann
kom heim marinn og grátandi spurðu foreldrar
hans hvað amaði að honum. Hann svaraði að-
eins: „Leyfið mér að hefja tónlistarnám.“
Nokkru síðar keyptu foreldrar hans handa
honum gamla spínettu (fornt hljóðfæri skylt
hapsikordi). Organisti þorpsins, Baistrocchi að
nafni, varð fyrsti leiðbeinandi hans. Dag nokk-
urn, þegar hann gat ekki slegið ákveðinn streng
á spínettunni, varð hann svo reiður að hann sló
hljóðfærið og skemmdi. Hljóðfærasmiður frá
Busseto, sem er nærliggjandi bær, var fenginn
til þess að gera við hljóðfærið. Að viðgerð lokinni
vildi hann ekki þiggja laun fyrir vinnu sína held-
ur límdi bréfmiða innan á spínettuna með eft-
irfarandi orðum: „Ég Stephen Cavaletti, hef
gert við þetta hljóðfæri en vegna þess að ég hef
séð hve ákafur hinn ungi Giuseppe Verdi er að
læra á það gef ég honum allan viðgerðarkostnað.
Áhugi hans er næg greiðsla fyrir mína vinnu.“
Þegar Giuseppe hafði lært allt, sem Baist-
rocchi gat kennt honum, sendu foreldrar hans
hann til Busseto til frekara náms.
Í Busseto kynntist Verdi manni, Antonio Bar-
ezzi, sem átti eftir að verða mikill velgerðarmað-
ur hans. Barezzi var góðhjartaður og efnaður
heildsali sem Carlo Verdi hafði viðskipti við en
hann rak litla verslun í Le Roncole. Giuseppe
hafði oft heimsótt vöruhús Barezzi í erindum
föður síns. Barezzi geðjaðist vel að hinum unga
manni því að þeir voru báðir miklir tónlistarunn-
endur. Barezzi lék á flautu og klarínettu og var
formaður tónlistarfélagsins. Það var þess vegna
með mikilli gleði sem Giuseppe litli þáði boð um
námsvist í vöruhúsi „herra Antonio“. Hann átti
ekki aðeins að hjálpa Barezzi við verslunarstörf-
in heldur einnig endurrita og undirbúa viðfangs-
efni fyrir tónlistarfélagið. Í staðinn fékk hann
fæði og húsnæði hjá velgerðarmanni sínum og
auk þess kennara í latínu og tónfræði.
Í stuttu máli varð Guiseppe mjög náinn vinur
fjölskyldu Barezzi og elskhugi Margherita dótt-
ur hans. Þau tvö léku dúetta á nýja píanóið sem
Barezzi hafði keypt handa þeim. Saman lifðu
þau í heimi tónlistarinnar og dreymdi um hjóna-
band sem átti eftir að veita Verdi mikla ham-
ingju og mikla sorg. Enn þá var samt of snemmt
að gera áform um hjónaband þeirra því að Verdi
var enn þá unglingur og tónlistarmenntun hans
nýhafin. Góðgerðarfélag í Busseto veitti honum
þrjú hundruð líra styrk á ári og við hann bætti
Barezzi upphæð frá sjálfum sér til þess að Verdi
kæmist til Mílanó til þess að þreyta inntökupróf
við tónlistarháskólann. Það er skemmst frá því
að segja að hann féll á prófinu. Margt hefur ver-
ið ritað um neitun forráðamanna skólans um
skólavist fyrir Verdi og flestir komist að þeirri
niðurstöðu að hún hafi verið réttmæt. Hann
hefði sótt um skólavist sem nemandi í tónsmíð-
um en hann viðurkenndi sjálfur mörgum árum
síðar að verkefni þau sem hann afhenti dóm-
endum hefðu verið miður góð. Auðvitað sannar
þetta ekki að dómendum hafi mistekist að koma
auga á afburðamanninn þegar hann stóð augliti
til auglitis við þá sem ætla má að faðir hans,
Cavaletti, Barezzi og fleiri hafi verið búnir að
koma auga á, heldur sýnir þetta ljóslega rauða
þráðinn í skaphöfn meistarans, að kenna aldrei
öðrum um ófarir sínar eða að láta aðra verða fyr-
ir óþægindum sín vegna. Prófdómendur hældu
þó hæfileikum hans og ráðlögðu honum að leita
sér einkakennslu. Fyrir valinu varð tónskáldið
Vincenco Lavigna. Þetta varð þó Verdi til góðs
þrátt fyrir þau miklu vonbrigði sem þetta olli
honum. Lavigna var nefnilega meðlimur hinnar
frægu La Scala óperu og það var þess vegna sem
Verdi komst í náin kynni við óperutónlistina.
Þannig atvikaðist að fall Verdis við tónlistarhá-
skólann varð fyrsta skrefið á framabraut hans
og sannaðst nú sem oft áður að fall er fararheill.
Verdi var fæddur óperusmiður og í þann farveg
hafði hin vísa forsjón nú beint honum. Í tvö ár
stundaði hann nám hjá Lavigna en að þeim tíma
loknum hóf hann lífsstarf sitt.
Að sjálfsögðu var sú kennsla sem Verdi hlaut
hjá Lavigna miklu dýrari en ef hann hefði náð
inntökuprófi við tónlistarháskólann. En aftur
bjargaði Barezzi tónlistarferli Verdis þegar
hann lýsti því yfir að ungi maðurinn gæti lifað og
stundað nám hjá besta einkakennara í Mílanó á
sinn kostnað. Lavigna var góður tónlistarmaður,
meðalmaður sem tónskáld og mjög strangur
uppalandi.
Hann fór yfir verk Palestrinas, Corellis,
Haydns, Mozarts og Beethovens með nemanda
sínum. Að ráði Lavignas keypti Barezzi áskrift-
arkort að La Scala fyrir Verdi og leigði handa
honum píanó. Verdi lagði mjög hart að sér við
námið og vann í allt að 14 klukkustundir á dag.
Að lokum borgaði Verdi Barezzi hverja líru og
þakklætið til velgerðarmanns síns entist honum
alla ævi.
Starfsævi
Alls samdi Verdi 26 óperur á starfsævi sinni
auk sálumessu og nokkurra smærri tónverka.
Þessi afköst eru með ólíkindum, ekki síst vegna
þess að allar eru þær frábær listaverk og sumar
óperur Verdis eru meðal vinsælustu ópera allra
tíma. Það sem einkennir óperur hans er smekk-
lega valinn söguþráður sem er lagður til grund-
vallar vel sömdum söngtexta og tónlist í öllum
sínum fjölbreytileika er samin við. Með öllum
þáttum óperunnar hafði Verdi ítök og þegar fjöl-
breytt efnisval ópera hans er haft í huga er hægt
að segja að hann hafi haft áhuga á manninum í
öllum hans fjölbreytileika og varla sé til sú
manngerð eða ástand að ekki sé það að finna í
einhverri ópera hans. Sá djúpi skilningur, sem
meistarinn hefur á sálarlífi þeirra einstaklinga
sem hann skapar, er ótrúlegur og hlýtur að
verða mönnum uppspretta á skilningi mannsins
á sjálfum sér um alla framtíð.
Grundvöllur alls þessa er ást meistarans á
manninum, ekki síst þeim hópi sem minnimáttar
er. Þessi eiginleiki Verdis varð til þess að landi
hans, skáldið Gabriele d’Annunzio lét þau orð
falla, að hann hefði „elskað og haft samúð með
öllum mönnum“.
Að sjálfsögðu er ekki hægt að lýsa tónlist af
neinu skynsamlegu viti í orðum. Á hana verður
að hlusta og það sem einkennir tónlist Verdis er
að því oftar sem hlustað er á hana því fegurri og
áhrifaríkari verður hún. Og með aðstoð textans,
sem Verdi valdi mjög gaumgæfilega og er sér-
stakt listaverk, er hægt fyrir lærða sem leika í
tónlist að skynja kjarnann í list hans og njóta
þeirra mannbætandi áhrifa sem hún, eins og öll
göfug list, hefur. En með því að minnst var á að
góður söguþráður hefði mikla þýðingu fyrir óp-
erur og skilning á þeirri tónlist, sem um hann
fjallar, verður ekki komst hjá að gera grein fyrir
hvað átt er við og til þess notaður söguþráður
óperunnar Aidu, sem er ein af vinsælustu og að
mati sérfróðra manna ein af glæsilegustu óp-
erum Verdis frá listrænu sjónarmiði, en Aida er
hátíðarópera sem var pöntuð til frumsýningar í
Kaíró í tilefni af vígslu Súesskurðarins.
Atburðirnir í Aidu fara fram í Egyptalandi á
tímum faraóanna en eru samt sem áður ekki sér-
lega egypskir. Þeir fjalla almennt um hinn al-
genga og tíða árekstur milli skyldurækni og ást-
ar sem svo auðveldlega skýtur upp kollinum á
tímum styrjalda og neyðarástands. Egyptaland
er í neyð þegar sagan byrjar. Eþíópíuher ræðst
á landið og hinn ungi Radames er skipaður til
þess að stjórna egypska hernum. Hann tekur
þessari skipun með hrifningu vegna þess að hún
gefur honum annars vegar tækifæri til þess að
þjóna föðurlandi sínu með heiðri og hins vegar
sem stríðshetju til þess að ganga í augu stúlk-
unnar, sem hann elskar, Aidu, konungsdóttur og
þræls, en henni er haldið fanginni við egypsku
hirðina. Ást Aidu er gagnkvæm en egypska kon-
ungsdóttirin Amneris er einnig ástfangin af hon-
um og með blessun hennar og örvæntingu Aidu
fer hann í stríð.
Aida veit nefnilega það, sem enginn annar veit
enn þá, að Radames muni berjast gegn föður
hennar, Amonasro, konungi Eþíópíu.
En Amneris hefur grun um tilfinningar Aidu
til Radamesdar og fær hana til þess að koma upp
um sig með því að segja henni að hann hafi fallið
í orrustu við Eþíópíumenn. Við þessa frétt verð-
ur Aida frávita af sorg en sorgin breytist skyndi-
lega í gleði þegar Amneris segir henni að
Radames sé lifandi. Og hann er ekki aðeins lif-
andi heldur hefur hann gjörsigrað her Eþíóp-
íumanna og honum, hinum stolta her hans,
stríðsföngum og herfangi er fagnað af konungi
Egyptalands með sigurgöngu. Meðal fanganna
er Amonasro, sem Aida kemst að raun um sér til
skelfingar, en enginn annar þekkir hann og hon-
um tekst að koma í veg fyrir að Aida komi upp
um hann. Að sigurlaunum biður Radames um að
föngum verði gefið frelsi og er orðið við því fyrir
alla nema Amonasro. Honum er haldið í gíslingu
vegna þess að grunur leikur á að hann sé valda-
mikil persóna.
Auk þess gefur Egyptalandskonungur Rad-
amesi dóttur sína Amneris, en þessi heiðursgjöf
veldur Radamesi miklu hugarangri og Aidu ör-
væntingu.
Í þreifandi myrkri nætur ætla Radames og
Aida að hittast til þess að reyna að bjarga sér úr
þessari klípu. En Amonasro, sem hefur komist á
snoðir um samband þeirra, hefur hug á að not-
færa sér ást þeirra til þess að ná markmiðum
sínum. Hann læðist á eftir dóttur sinni á áfanga-
stað þeirra á bökkum Nílar í nágrenni musteris,
þar sem Amneris er nýgengin inn til þess að búa
sig undir helgiathöfn brúðkaupsins með Rada-
mesi. Þar biður hann Aidu að reyna að fá Rada-
mes til þess að ljóstra upp samsöfnun egypska
hersins, því að her Eþíópíumann hefur enn þá
einu sinni hafið árás og Radamesi hefur aftur
verið falið að stjórna vörninni. Aida er tvístíg-
andi milli ástar á Radamesi og föðurlandsástar
og hin síðarnefnda sigrar fyrir fortölur Amonas-
ros. Þegar Radames kemur og upplýsir að hann
ætli aftur á vígvöllinn og að hann ætli sér, ef
hann sigrar, að biðja konung Egyptalands um
hönd Aidu, svarar hún með því að vísa til reiði
Amneris og hefndar og með því að benda á að
eini möguleiki þeirra sé að flýja til Etíópíu þar
sem vel verði tekið á móti Radamesi og þar sem
þau geti lifað hamingjusömu lífi saman. Þegar
Radames hikar fullyrðir hún að sjálfsögðu að
hann elski hana ekki. Þá lætur hann undan og
þegar Aida spyr hann hvaða leið þau skuli fara
MEISTARINN FR
Skemmtilegustu stundir Verdis voru á sunnudögum,
þegar hann gat hlustað á orgelið í sóknarkirkjunni.
Sjö ára gamall var hann orðinn kirkjuþjónn og segir
sagan að dag nokkurn hafi hann orðið svo frá sér
numinn af leik organistans að hann gleymdi að færa
prestinum vatnið. Presturinn varð svo reiður að hann
hrinti Verdi litla niður altarisþrepin. Þegar hann kom
heim marinn og grátandi spurðu
foreldrar hans hvað amaði að honum. Hann svaraði
aðeins „leyfið mér að hefja tónlistarnám“.
Sinfóníuhljómsveit Íslands, kórar og einsöngva
E F T I R V I L H J Á L M G . S K Ú L A S O N
GIUSEPPE VERDI (1813–1901)
Giuseppe Verdi