Lesbók Morgunblaðsins - 15.06.2002, Qupperneq 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 15. JÚNÍ 2002 3
E
ITT af því fyrsta sem ég man
eftir úr sveitaheimum voru
lýsingar á fjármörkum. Mér
var sagt frá því hvernig kindur
voru markaðar til að það
þekktist hvaðan þær væru.
Mér fannst þetta skynsamlegt
enda gat ég horft á heila hjörð
án þess að vita hvaða kind var hvers. Þess
vegna voru réttir, var mér sagt. Þar væri
dregið í dilka eftir mörkum og þar þyrftu
menn að vera fjárglöggir og þekkja mörkin í
sveitinni.
Það var ekki fyrr en löngu síðar að ég fór
að sjá tengsl milli þessara flokkunarfræða og
þeirrar náttúru Íslendinga að draga alla í
dilka.
Í Reykjavík voru menn annaðhvort Aust-
urbæingar eða Vesturbæingar. Vestur-
bæingar gengu svo langt að flokka sig niður
eftir því hvort þeir bjuggu nærri Tjörninni
eða fjarri. Hafnfirðingar flokka sig í inn-
fædda og aðflutta. Sumir aðfluttir eru meira
að segja aðfluttir andskotar. Valsarar þola
ekki KR-inga sem þola illa Fram-ara.
Íslandssagan segir frá því að þegar upp úr
landnámi gátu Eyfirðingar og Skagfirðingar
ekki verið í sama þingi. Okkur þykir það
sjálfsagt í dag. Mér finnst hins vegar auð-
sætt að svo hafi verið vegna þess að Trölla-
skagi liggur í milli og er illfær enn þann dag í
dag.
Ólsarar þola ekki Sandara. Í öllum sveit-
um er togstreita milli þéttbýlis og dreifbýlis.
Ekki má blanda Skíðdælingum við Svarf-
dælinga og Svarfdælingum við Dalvíkinga.
Þó er vegalengdin þar á milli minni en milli
íbúa efsta hluta Breiðholts og neðsta hlutans.
Útlendingar sem hingað komu voru stund-
um sannfærðir um að Íslendingar væru and-
lega nokkrir tugir milljóna miðað við flokk-
unarfræðin.
Svona flokkunarfræði eru vitaskuld ekkert
sérstök. Þannig þola kaþólskir Norður-Írar
ekki mótmælandi Norður-Íra. Svartir
Bandaríkjamenn eru ekki beinlínis með dá-
læti á hvítum og lágþýskir hafa horn í síðu
háþýskra.
Þessi flokkunarfræði eru í sjálfu sér ekki
vandamál fyrr en þeim er beitt í neikvæðum
stíl. Margir muna kvikmyndina Lenny sem
fjallaði um Lenny Bruce, bandarískan háð-
fugl, sem var eitraður og tók einmitt á orðum
sem flokkuðu Bandaríkjamenn niður í hópa.
Atriðið sem er einna eftirminnilegast er þeg-
ar hann hallar sér yfir borð á veitingastað og
notar orðið nigger um þeldökkan mann sem
þar situr. Bernard Shaw skrifaði leikritið
Pygmalion um það sama, en það er betur
þekkt sem My Fair Lady. Hann fullyrðir í
inngangi að í Bretlandi sé talandi fólks meðal
annars tæki til að flokka það og þar með
kúga.
Flokkunin er vitaskuld notuð sem glens
líka. Þannig eru til Hafnarfjarðarbrandarar
hér á landi, sem endurspegla Árósabrandara
í Danmörku, Frísabrandara í Þýskalandi og
Írabrandara í Bretlandi.
Þá eru menn steyptir í mót út frá þessari
flokkunarfræði. Ljóskur eru annaðhvort yf-
irvaxnar kynbombur eða afarheimskar og
rauðhært kvenfólk er þá hinir verstu vargar
viðureignar.
Maður gerir sér mynd af fólki út frá rödd
þess. Þannig hljóta dimmraddaðir menn að
vera svolítið karlmannlegir en mjóróma að
vera rindilslegir. Nokkuð sem á ekki við um
Mike Tyson. Ég var einhvern tíma, barn að
aldri, með móður minni í miðbænum. Þar
mættum við hópi manna og hún benti mér á
að þarna fóru helstu raddir útvarpsins. Þá
var einungis ein útvarpsstöð í landinu. Það
var helst Guðmundur Jónsson söngvari sem
stóð undir nafni. Eða stóð undir röddinni
væri líklega nákvæmara.
Flokkunarfræðin er þannig kannski notuð
sem glens en einnig til að setja fólk í réttan
stað. Fullorðið fólk á ekki að tala eins og
krakkar. Það að kalla mann homma er alla
jafna ekki sagt í hrósi og meira að segja
þekki ég góðan mann sem kallar menn
komma þegar hann virkilega vill skamma þá.
Júði er ekki hrósyrði og það að kalla mann
talíbana er það tæplega heldur. Ekki nú um
stundir í það minnsta.
Til að sporna við neikvæðum flokkunar-
orðum varð til svonefnd pólitísk réttsýni. Í
henni var bannað að nota lituð hugtök og
mörg samfélög fóru að nota önnur minna lit-
uð orð. Bandaríkjamenn gengu líklega lengst
fram í þessu og fóru að tala um að hvítir
menn væru kákasískir sem truflaði þýðendur
bíómynda óskaplega. Óðu Kákasíumenn uppi
í þeim um hríð. Þá voru þeldökkir af afrísk-
amerískum uppruna en indíánar af inn-
fæddum-amerískum uppruna. Samar máttu
ekki heyra á það minnst að vera kallaðir
Lappar, svo nú þarf að endurþýða bækurnar
um Andra litla ef einhver man eftir þeim. Þá
mega Inúítar ekki kallast Eskimóar og fleira
má nefna. Þar með er búið að staðfesta að
þessi orð s.s. eskimói og lappi eru lituð og
hjákátleg. Kannski sveitó.
Pólitíska réttsýnin gat keyrt um þverbak
og bæði bandarískir og breskir háðfuglar
skutu hana í kaf innan tíðar. Enda getur
þetta orðið erfitt ef passa þarf að nota rétt
orð um alla í borgum eins og London eða
New York þar sem töluð eru hundruð tungu-
mála í skólum borganna.
Hér á landi hafa menn ekki orðið eins varir
við pólitíska réttsýni. Tunga okkar er vissu-
lega lokaðri og fáum skiljanleg. Bókmenntir
okkar fara á fáa staði á frummálinu og sama
gildir um t.d. kvikmyndir. Engu að síður
hafa menn verið að bögglast með pólítíska
réttsýni í einstaka atriðum er snerta nýbúa,
– sem er einmitt frægasta hugtak réttsýn-
innar. Annað er fjölmenning og það þriðja er
síbúi.
Það er alveg stórmerkilegt að hugtök sem
eru búin til fyrir kerfislegar ástæður skuli
hafa skotið rótum jafn óskaplega hratt og
raun ber vitni. Orðin eru notuð af aðilum sem
halda utan um íbúaskrár og fjármuni hins
opinbera til að ákvarða réttarstöðu hvað
varðar þjónustu en eru orðin jafnsjálfsögð í
málinu eins og sjónvarp.
Það má kannski segja að það sé ekki
vandamál að kerfishugtök séu talmálsorð ef
þau bæru ekki jafnsterk merki um flokk-
unarhyggju og dilkadrátt og raun ber vitni.
Við notum þau eins og girðingar. Annars
vegar eru þeir sem berja sér á brjóst og vilja
láta líta út eins og við séum fús og frjálsleg í
fasi. Hinum megin þeir sem spyrna við fótum
og eru óttaslegnir um að hér verði ekkert
nema litaðir búddistar og múslimar eftir ein-
hver ár.
Annars vegar við fjölmenninguna eru þeir
sem vilja fá það yfirbragð á íslenskt þjóð-
félag að hér séu ekki bara þjóðernissinnar og
einangrunarhyggjumenn. Hinum megin eru
þeir sem vilja varðveita íslenska menningu
og finna hæfilega blöndu af súrmeti og pizz-
um.
Annars vegar við nýbúana eru þeir sem
þjónusta þá og styðja og hinum megin eru
þeir sem óttast áhrif þeirra en vilja hafa þá í
vinnu.
Mér finnst frábært að sjá fjölda svokall-
aðra nýbúa hér. Mér finnst meiriháttar að fá
mér Kebab, Vindaloo og súrsætan mat. Mér
finnst yndislegt að vita til þess að fólk er ekki
bara að leita sér andlegrar uppfyllingar í
margbrotinni og litríkri flóru kristninnar og
undirflokka hennar. Mér finnst gaman að sjá
fólk á rölti sem er ekki bara fölt á vanga eða
með lit af sólarlömpum og Spánarferðum. Og
ég er ekki hræddari við menningarmengun
af völdum þessa fólks en af völdum útlends
fjölmiðlaefnis og mótormalara í útvarpi.
Mér finnst þessi orð vond vísbending um
viðhorf okkar og velti því fyrir mér hvort
okkur verða þau eins töm í munni eftir ára-
tug eða svo og þau eru í dag.
FLOKKUNAR-
FRÆÐI
RABB
M A G N Ú S Þ O R K E L S S O N
DAVÍÐ
STEFÁNSSON
BRÚÐARSKÓRNIR
Alein sat hún við öskustóna.
– Hugurinn var frammi á Melum.
Hún var að brydda sér brúðarskóna.
– Sumir gera alt í felum.
Úr augum hennar skein ást og friður.
– Hver verður húsfreyja á Melum? –
Hún lauk við skóna og læsti þá niður.
– Sumir gera alt í felum.
... Alein grét hún við öskustóna.
– Gott á húsfreyjan á Melum.
Í eldinum brendi hún brúðarskóna.
– Sumir gera alt í felum.
Davíð Stefánsson frá Fagraskógi (1895–1964). Ljóðið er úr fyrstu ljóðabók
hans, Svörtum fjöðrum, sem kom út árið 1919.
FORSÍÐUMYNDIN
er af Tryggva Ólafssyni á bryggjunni í Neskaupstað.
Ljósmyndari Heiða Jóhannsdóttir.
Listahátíðin í Bergen
dregur árlega að sér um 40 þúsund gesti
með fjölbreyttri og metnaðarfullri lista-
dagskrá. Heiða Jóhannsdóttir heimsótti há-
tíðina og ræddi við stjórnanda hennar, Ís-
lendinginn Bergljótu Jónsdóttur.
Hin nýja sýn
Um helgina lýkur hinni einstæðu sýningu
frá Tretjakov-safninu í Moskvu á Listasafni
Íslands. Hefur með þróun rússneska mál-
verksins frá seinni hluta 19. aldar fram til
1930 að gera. Bragi Ásgeirsson heldur
áfram að fjalla um vettvanginn.
Ísland er land þitt
kom fyrst fyrir sjónir almennings í þjóðhá-
tíðarblaði Morgunblaðsins árið 1954. Jónas
Ragnarsson kynnti sér sögu ljóðsins og
lagsins, sem gefið var út fyrir 20 árum.
Málverkasafn
Tryggva Ólafssonar
nefnist nýtt listasafn sem komið hefur
verið á fót í Neskaupstað. Þar verður
opnuð sumarsýning með verkum eftir
Tryggva Ólafsson í dag og ræddi blaða-
maður við aðstandendur safnins um
framtíðarstarfsemi þess.
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
2 2 . T Ö L U B L A Ð - 7 7 . Á R G A N G U R
EFNI