Lesbók Morgunblaðsins - 15.06.2002, Page 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 15. JÚNÍ 2002 5
grunnfærum skyndihrifum. Fyrir honum voru
þeir Meissonier, Bastien Lepage og Millet hin-
ir sönnu meistarar, en er tímar liðu fór hann að
skilja hvað fyrir áhrifamálurunum vakti og það
voru málverk þeirra Courbet og Manet sem
helst opnuðu augu hans. Á stundum málaði
hann í anda Manets, a la Manet, eins og hann
orðaði það sjálfur og lýsandi dæmi á sýning-
unni í LÍ er myndin af Nadehzu dóttur hans
máluð svo seint sem aldamótaárið.
Er heim kom var Repin útnefndur meðlimur
Akademíunnar í St. Pétursborg og prófessor
frá 1893-1907, þar af yfirprófessor við málun-
ardeild 1894-97 og rektor 1898-99. Mikil yf-
irsýn og víðtæk þekking hefur án minnsta vafa
haft ómæld áhrif á nemendur hans og þarmeð
listþróunina í Rússlandi.
Lengstum var Repin vakandi fyrir ferskum
hræringum í málaralist og beðið var eftir
hverju nýju verki eftir hann með mikilli eft-
irvæntingu og orðræðan mikil kringum þau.
Hinn mikli málari sem öll rússneska þjóðin leit
upp til fylgdi ekki Stassoff í baráttu hans gegn
módernistunum, sem höfðu fylkt sér um tíma-
ritið Mir iskusstva, sem boðaði ný og róttæk
viðhorf í myndlist. Þvert á móti taldi hann það
skyldu sína að styðja við bakið á nýjum við-
horfum meðal hinna ungu. Hann fagnaði febr-
úarbyltingunni, málaði nokkrar stríðsmyndir
og portrett af Kerenski, en eftir að bolsévikk-
arnir náðu völdum kaus hann að dvelja í útlegð
á setri sínu í Kuokkola, á Karelska nesinu í
Finnlandi, sem seinna hlaut nafnið Repino.
Var alla tíð í nánu sambandi við starfsbræður
sína í Helsingfors og snéri aldrei aftur til
heimalandsins, tortryggði nýju valdhafana en
var hrifinn af skrifum Lunatscharskij, hug-
leiddi jafnvel á tímabili að fara til Rússlands og
mála hann, en hætti við er hann fékk veður af
því hvernig hin fögru fyrirheit voru svikin og
mannréttindi fótum troðin. Svo langt gekk tor-
tryggni hans, að er hann fékk sendar heilla-
óskir og með þeim körfu með ávöxtum frá
listáhugamönnum í heimalandinu, óttaðist
hann að þeir væru eitraðir og sendi á rann-
sóknarstofu í Viborg.
Ilja Repin, fremstur raunsæismálara rúss-
nesku þjóðarinnar um sína daga, lifði allt sam-
anlagt tímabil hinna miklu hræringa í rúss-
neskri list. Frá kími hinna miklu hvarfa á
nítjándu öld, allt þar til frjáls hugsun var gerð
útlæg í landinu og mönnum gert skylt að mála
eftir valdboði flokksins, sem skeði á dánarári
hans, 1930.
Mér þótti rétt að rekja í fáum dráttum sögu
þessa mikla málara og áhrifavalds sem má
telja styrkustu kjölfestuna í þeirri merkilegu
þróun sem rússnesk myndlist gekkst undir allt
þetta tímaskeið. Ævi hans spegilmynd rúss-
neskrar málaralistar meðan hún fékk að
þróast og dafna í takt við þjóðarsálina og
heimslistina um leið. Veit að fáir þekkja til
hans hér á landi, nema kannski nafnið og ein-
staka lykilverk. Var sjálfur svo lánsamur í
upphafi námsferils míns í Kaupmannahöfn að
rekast á ævisögu hans á útimarkaði, festi mér
og las. Hins vegar þekkja öllu fleiri þróunina
sem hann átti svo ríkan þátt í að koma af stað,
þeim mun betur er fram í sótti og hún varð að
heimssögulegu ævintýri og áhugasamir geta
að hluta meðtekið á sýningunni í Listasafni Ís-
lands þótt í hnotskurn sé. Sýningarskráin/
bókin svo skilvirk og upplýsandi um tímabilið
og alla listamennina að farsælast er að vísa til
hennar varðandi framhaldið. Hún ber jafn-
framt í sér svo mikinn fróðleik að hún er ómiss-
andi hverjum þeim sem áhuga hefur á þróun
heimslistarinnar.
Tretjakov safnið í Moskvu er tvímælalaust
eitt gleggsta dæmið um safn byggt upp af
metnaði og skilningi á þjóðlegum verðmætum
og andlegum auði. Skilningi eins djúpviturs
kaupmanns á mikilvægi þessara grunnþátta
um mótun og ris öflugs menningarsamfélags á
umbrotasömum tímum. Hér skipti öllu að
leggja hönd að metnaðarfullri þróun, undir-
staðan réttleg fundin.
March Chagall: Gluggi í sumarhúsi, Zaoishe skammt frá Vitebsk, fæðingarherbergi listamanns-
ins, 1915, olía og gvass á léreft. Það er líkast sem þetta afburða vel málaða málverk tjái and-
rými og höfuðforsendur tilverunnar í sínu rússneska raunsæi. Trjetakov-safnið í Leningrad.
Alexander M. Rodtsjenko: Samsetning 86
(66). Þéttleiki og þyngd, rúmfræðileg einföld-
un, 1919. Olía á léreft, 122x73.
EF einhver hugtök eru nauðsynleg til að
skilja mannlífið og stýra því eru það sið-
ferðileg hugtök, hugtök á borð við gott og
illt, rétt og rangt, grimmd, illsku, dreng-
skap og umburðarlyndi svo einhver séu
nefnd. Ef við værum svipt skilningi á þess-
um hugtökum hyrfi ekki einvörðungu inn-
sýn í tiltekinn hluta veruleikans eins og ef
við glötuðum skilningi á hugtakinu atóm
heldur glataði mannfólkið einni mikilvæg-
ustu uppistöðu í því að vera mennskt. Sé
þetta rétt til getið hafa siðferðishugtök sér-
staka stöðu, eru mikilvægari en flest ef
ekki öll önnur hugtök sem við ráðum yfir.
Þau eru mikilvæg vegna þess að með þeim
gerum við okkur skiljanleg hvert við annað
og þau eru einn innviðurinn í skilningi á
okkur sjálfum. Það þarf því engan að undra
að skilningur á siðferðilegum hugtökum
hefur verið eitt mikilvægasta viðfangsefni
heimspeki frá tímum Sókratesar og fram á
okkar daga.
En að segja hvert er mikilvægi siðferði-
legra hugtaka er ekki að segja neitt um
þau, aðeins benda á hvert hlutverk þeirra
er í vitsmunum mannfólksins. En það eru
margvíslegar spurningar sem þarf að svara
um siðferðileg hugtök til að koma sér upp
greinargerð fyrir hlutverki þeirra. Ein
spurning sem menn hafa velt nokkuð fyrir
sér er hvernig á að afmarka siðferðileg
hugtök frá öðrum, hvar er markalínan á
milli þeirra og annarra tegunda hugtaka
sem við beitum um veruleikann og mann-
lífið. Dæmigerðasta viðfangsefni siðferðis-
hugtaka er samskipti okkar við annað fólk
sem við getum bæði skaðað og ekki skaðað,
stuðlað að heill þess og ekki gert það. Sum-
ir vilja draga skarpa línu við þetta viðfangs-
efni og segja að siðferði snúist ekki um ann-
að en venzl okkar við annað fólk. En mér
virðist svo ekki vera heldur séu tengsl okk-
ar við okkur sjálf seld undir siðferðileg
sjónarmið hvort sem okkur líkar það betur
eða verr. Af þessu virðist mér eðlilegt að
draga þá ályktun að enga skýra markalínu
sé hægt að draga á milli siðferðilegra hug-
taka og annarra hugtaka. Siðferðileg hug-
tök koma við sögu miklu víðar en okkur
grunar í fyrstu og sennilega rista þau
dýpra en menn órar fyrir á þessari stundu.
En hvert er merkingarinnihald siðferð-
ishugtaka? Á hverju hvílir siðferðið ef
nokkru? Þetta eru aðrar dæmigerðar
spurningar sem heimspekingar hafa spurt
um siðferðið.
Logi Gunnarsson er íslenzkur heimspek-
ingur sem gaf út á síðasta ári merkilega
bók um inntak og stöðu siðferðisins. Hann
glímir við ofangreindar spurningar og
margar aðrar og fer vandlega yfir rök-
færslur annarra um viðfangsefni sín og set-
ur fram sínar eigin. Þessi bók sætir nokkr-
um tíðindum því hún er snjöll, á köflum
mjög skarpleg og röksemdirnar sem höf-
undur reifar eru frumlegar. Þetta mat er
ekki miðað við þá siðfræði sem gefin hefur
verið út á íslenzku heldur siðfræði eins og
hún er iðkuð alþjóðlega þessi árin. Bókin er
markvert framlag til siðfræði á ensku og
þýzku, hún er hárbeitt gagnrýni á sumar
vinsælar siðfræðikenningar í nútímanum
og höfundur setur fram mjög vel hugsaða
eigin kenningu um siðferðið.
Bók Loga er skipt í fjóra hluta og í sex-
tán kafla. Í fyrsta hlutanum er greindur
vandi siðferðisins. Sérstaklega er bent á
þær spurningar sem vakna við skynsem-
ishyggju sem leitast við að svara þeim
spurningum sem efasemdarmaður um sið-
ferðið setur fram. Slík skynsemishyggja
endar í því að reyna að finna sameiginlegan
grundvöll með efasemdarmanninum sem
leiðir til þess að leita verður út fyrir sið-
ferðið sjálft og finna undirstöðu þess í nátt-
úrulegum staðreyndum um manninn og
mannfélagið. En um leið notar þessi skyn-
semishyggja formlega hugmynd um skyn-
semina og leitast við að sýna fram á að efa-
semdarmaðurinn geti ekki verið
skynsamur í þessum skilningi nema hann
styðjist við tiltekin siðferðileg sjónarmið.
Vandinn við þessa skynsemishyggju er sá
að það virðist ekki vera mögulegt að skýra
alla innviði siðferðishugtaka með því sem
er utan siðferðisins. Logi teflir fram sið-
ferðilegri verundarhyggju ef má nefna
kenningu hans því nafni en hún gengur út á
að skýra hvernig sumir hlutar siðferðisins
eru þess eðlis að þá er ekki hægt að smætta
í náttúrulegar staðreyndir óháðar siðferð-
inu.
Annar hluti bókarinnar gengur út á að
greina vanda tveggja skynsemishyggju-
kenninga sem ættaðar eru frá bandaríska
heimspekingnum Gauthier og þýzka heim-
spekingnum Habermas og hafna þeim. Í
þriðja hlutanum eru settar fram röksemdir
fyrir verundarhyggju Loga sjálfs. Í fjórða
hlutanum er verundarhyggjan fáguð frek-
ar og því hafnað að hún þurfi að styðjast við
algild verðmæti eða reglur heldur sé hún
sérhyggja í þeim skilningi að það sem skyn-
samlegt sé eða óskynsamlegt að gera ráðist
ævinlega af aðstæðum hverju sinni.
Mér finnst forvitnilegast að skoða þær
röksemdir sem Logi beitir gegn skynsem-
ishyggjunni um sjálfsskilning. Sjálfskiln-
ingi má skipta í tvennt. Annars vegar er
það mengi langana, þráa og þarfa sem hver
og einn hefur. Hins vegar er um að ræða
hvers konar manneskja hver og einn vill
vera eða telur sig eiga að vera. Skynsemis
hyggjan sem ættuð er frá Gauthier lítur
svo á að fyrri hluti sjálfsskilningsins sem ég
nefndi sé forsenda hins síðari, hver ég er sé
forsenda þess hver ég vil vera eða tel mig
eiga að vera. Logi bendir á að við sumar
kringumstæður sé venzlunum á milli þessa
tvenns þveröfugt farið, það síðara sé for-
senda þess fyrra. Eðlilegur sjálfsskilningur
sé byggður á mati á því hver ég vil vera eða
tel að ég ætti að vera. Rökræðan gengur
síðan út á að sýna fram á af hverju skyn-
semishyggjan ræður ekki við þennan
möguleika. Mér virðist Logi fara afar fim-
lega með þetta efni.
Ég þykist vita að bókin eigi eftir að fá
gagnrýni af ýmsu tagi enda er það svo að
heimspeki nærist af engu nema rökræðum
og gagnrýni. Logi hefur leitast við að svara
sem flestum þeim röksemdum sem settar
hafa verið fram gegn kenningu á borð við
hans eigin eða þeim sem honum hefur sjálf-
um dottið í hug. Mér virðist sjálfum að það
sem sagt er í lokin um að það sem sé skyn-
samlegt og rétt ráðist ævinlega af aðstæð-
um sé á endanum ekki fyllilega sannfær-
andi. Auðvitað er það þannig að hver
ákvörðun er tekin í tilteknum aðstæðum og
styðst við tiltekið mat á þeim en það úti-
lokar ekki að til séu og hægt að beita algild-
um reglum. Það er svo flókin saga að
greina hvernig slíkar reglur gætu litið út
og hvernig þær tengjast aðstæðum. En nóg
um það.
Þetta er bók sem áhugamenn um sið-
fræði hljóta að lesa. Hún er ekki auðveld af-
lestrar en hún ljær manni fjöldamargt ef
maður gefur henni tíma. Í henni er að finna
vandaðar rökræður og skýra hugsun.
SIÐFRÆÐI
EINS OG
HÚN
GERIST BEZT
BÆKUR
Fræðirit
Beyond Habermas and Gauthier. Eftir Loga
Gunnarsson. Cambridge University Press,
Cambridge. 2000. 286 bls.
MAKING MORAL SENSE
Guðmundur Heiðar Frímannsson