Íslendingaþættir Tímans - 14.07.1979, Síða 5

Kristján Eldjárn
Kristj ánsson
fd. 14. okt. 1882
d. 18. mal 1979
Þegar ég sem stráklingur innan
fermingar fór aö veita athygli hverjir til-
nefndir voru er nýjungar I atvinnu- og
framfaramálum Árskógströndunga bar á
góma, brást ekki, aö þá heyrðist nefnt
nafn Kristjáns á Hellu. Væri um að ræða
ráðstefnur, fundi eða samkomur utanað-
komandi aðilja, var hiö sama uppi á ten-
ingnum: Kristján átti þar einhvern hlut
að.
Hann var þá fyrir fáum árum kominn
heim frá námi, fyrst á Hólum I Hjaltadal
og slöar frá Noregi. Hann var þá þegar
orðinn ráðgefandi starfsmaður hjá
Ræktunarfélagi Norðurlands, ferðaðist
víða um sveitir, kortlagði tún og leið-
beindi um framkvæmdir I búnaði. Kom-
inn var hann I sóknarnefnd og orðinn
sýslunefndarmaöur, farinn að beita sér
fyrir vegaframkvæmdum, kynbótum bú-
fjár og hvers konar ræktunarmálum.
Kristján var einn af atkvæðamestu
félagsmönnum UMF. Reynis og hafði
verið það frá stofnun þess. Hann keypti
hinstu kveðju streyma minningarnar
fram frá bernsku okkar og æsku er hann
kvæntist Erlu systur okkar. Hvað hann
var alltaf góður við okkur og tilbúinn að
glettast við litlu mákkurnar slnar eins og
hann alltaf kallaði okkur fram á siðasta
dag. Er árin liðu og við eignuðumst okkar
eigin heimili og börn var haldið áfram að
glettast og oft var glatt á hjalla er viö sát-
um yfir kaffibolla I eldhúsinu i Efstasund-
inu.
Systur okkar var hann elskulegur eigin-
maður og börnunum þeirra 4 góður faðir
og vinur og ekki má gleyma litlu barna-
börnunum hans tveimur sem nú sakna afa
sins. Margar ánægjustundir áttum viö á
fallega heimilinu þeirra Erlu og Magga,
þar sem gestrisnin var i fyrirrúmi og ekki
spillti glaöværð húsbóndans. öldruðum
foreldrum okkar var hann sem besti son-
ur og oft mátti heyra móður okkar segja:
„Hann Maggi minn er svo góöur”. Og
nú er hann allur þessi glaði og elskulegi
mágur okkar og við söknum hans.
Þegar sorg og söknuður hvilir yfir
heimili Erlu systur okkar og enginn
mannlegur máttur getur þar um breytt er
bæn okkar að algóður Guð veiti henni og
börnum hennar styrk og huggun.
Kolla og Hrefna
sjálfur norskt timburhús á Sandinum
(Arskógarsandi) handa félaginu sem þá
átti ekki þak yfir starfsemi sina. Þetta
hús keyptu svo ungmennafélagiö og hinn
nýstofnaði Arskógshreppur, endurbættu
það og lagfærðu. Var Norskahúsið sem
svo var kallað) um nærfellt þrjá áratugi
samkomuhús, skólahús og þinghús
Ströndunga og fullnægöi um skeið allvel
þessum hlutverkum öllum og bætti úr
brýnni þörf.
Arið 1910 hafði Kristján keypt jörðina
Helluþá ókvæntur og bjó þar með foreldr-
um slnum næstu árin,en á Hellu og nokkr-
um næstu bæjum nágrennisins höfðu for-
feður hans búið öldum saman ýmist tveir
þrir, hlið við hlið,eða mann fram af manni.
Kristján Eldjárn Kristjánsson fæddist á
Litlu-Hámundarstöðum 14. október árið
1882, veikinda og harðindaárið mikla sem
oft hefur verið til vitnað i frásögum. Það
ár deyði fjöldi manna úr mislingasótt og
talið er að þriðjungur af bústofni ís-
lendinga félli þá úr hor. Var mislinga-
sumariðsvo einstakt um veðurfar að talið
er að tiu sinnum hafi alsnjóað frá Jóns-
messu til gangna. Flýðu margir land og
þyrptust til Norður-Amerlku um þetta
leyti og margir fleiri munu hafa haft slikt
i huga.
Foreldrar Rristjáns Eldjárns voru
Kristján Jónsson (Hallgrlmssonar frá
Stóru-Hámundarstöðum) og Guðrún Jó-
hanna Vigfúsdóttir (Gunnlaugssonar á
Hellu). Bæði voru hjónin eyfirskra ætta
nema hvað fööuramma hans, Gunnhiidur
Loftsd.var frá Saltvlk á Kjalarnesi (kona
Hallgrims Þorlákssonar, jarðræktar-
'frömuöar i Skriöu Hörgárdai, Hallgrims-
sonar málara á Naustum). Þuriður
Stefánsdóttir, móðir Kr. Jónssonar var
ættuð úr Kræklingahliö, dóttir Stefáns
Jónssonar i Hraukbæ, Guðmundssonar.
Vigfús bóndi á Hellu.faðir Guðrúnar var
sonur Gunnlaugs frá Ingvörum, Þor-
Valdssonar og Þóru Jónsdóttur frá Kross-
um. Gunnlaugur var af ætt Þorvaldar
Hriseyings er var i Fagraskógi 99 ára
gamall árið 1703. Það er sægarpakyn. Til
þessara Hellu-, Krossa- og Hámundar-
staða-manna rekur nú fjöldi fólks ættir
sinar og er þar margt mætra manna.
Kristján og Guðrún Jóhanna hófu bú-
skap á Litlu-Hámundarstöðum árið 1880
og bjuggu þar svo til allan sinn búskap,
eða þrjátiu ár, þangað til þau fluttust að
Hellu, eins og fyrr segir, vorið 1911.
Kristján Eldjárn var annaö barn þeirra,
hin voru: Jónl Skógarnesi, Vigfús I Litla-
Arskógi, Jóhann Franklin bygginga-
meistari I Reykjavik og Stefán Baidviner
fluttist til Amerlku. Allt urðu þetta
kjarna-karlar hver á sinu sviði og skiluöu
þjóð sinni vænum hópi dugnaðar- og hæfi-
leikamanna (nema Stefán sem var barn-
laus).
Ekki var auður i búi á Litlu-Hámundar-
stööum á siðasta fjórðungi 19. aldar en
hjónin voru nægjusöm, ötul og hyggin,
hjúasæl, vinmörg og vönduð til orðs og
æðis. Strákar þeirra voru ekki hátt úr
grasi vaxnir þegar á þá reyndi til marg-
vlslegra starfa við búskap og sjósókn.
Urðu þeir allir hið besta liðtækir við hvað
sem var. Fáir voru menntunarkostir,
enginn barnaskóli, engin fræðsla fyrir
unglinga nema ef áhugasamir foreldrar
fengu sér heimakennara og það gerðu þau
Guðrún og Kristján. Minntist Kristján
Eldjárn einkum þeirra Gisla Gestssonar
(frá Otradal við Arnarfjörð) og Jónasar
Jónssonar (Sigluvikur-Jónasar afa Vil-
hjálms Þórs). Taldi Kr.E. þá hafa lagt
traustan grundvöll að undirstöðuatriðum,
einkum i móöurmáli.skrift og reikningi.
Töluverð áhrif til menningar og upp-
fræðslu hafði einnig sóknarpresturinn
islendingaþættir
5