NT - 07.09.1984, Blaðsíða 8

Föstudagur 7. september 1984 8
Skuldakreppan
í algleymingi
Er fjármálakerfi Vesturlanda
á barmi algjörs hruns?
■ Boðað hefur verið eins
dags allsherjarverkfall í Ar-
gentínu til að mótmæla stefnu
Alþjóðagjaldeyrissjóðsins.
Frá Mið- og Suður-Ameríku
berast nær daglega fréttir af
blóðugum mannvígum og
götubardögum. I efnahagsmál-
um er gripið til strangra „að-
haldsaðgerða“ til að sporna við
skuldasöfnun ríkisstjórna. A
sama tíma hriktir í bankakeríí
Vesturlanda. Allsherjar verk-
fall var boðað í Bólivíu. Fyrr á
þessu ári mótmæltu milljónir
manna í Sao Paolo linkind
ríkisstjórnar hershöfðingjanna
í Brasilíu í samningaviðræðum
við Alþjóðagjaldeyrissjóðinn.
í Bandaríkjunum hrjáði fjár-
magnsflótti einn stærsta banka
landsins, Continental Illinois.
Fólk seldi hlutabréf sín í bank-
anum og tók út innistæður
sínar unnvörpum af ótta við að
lán ' bankans til rómönsku-
Ameríku yrðu aldrei endur-
greidd. Um þessar mundir er
þessi banki rekinn með óopin-
berri aðstoð ríkisstjórnarinn-
ar. Aðrir helstu bankar Banda-
ríkjanna hafa einnig mátt horfa
upp á fjármagnsflótta. í maí
féllu hlutabréf um 11% í verði
á einum degi, í einum stærsta
banka Bandaríkjanna, Manu-
facturer’s Hanover. Svipaða
sögu er að segja af mörgum
evrópskum bönkum sem lánað
hafa fé til ríkja rómönsku-
Ameríku. Er eitthvert sam-
hengi milli óróa í þessum
hcimshluta og vanda vestræns
bankakerfis?
Alþjóðlega skuldakreppan
hófst fyrir um tíu árum. Hækk-
un olíuverðs 1973 og ’74 jók
þá alþjóðlegu efnahagskreppu
sem hófst undir lok 7. ára-
tugarins og kom meðal annars
fram í samdrætti í alþjóðavið-
skiptum, hruni á verðbréfa-
mörkuðum, atvinnuleysi og að
framleiðslugeta Vesturlanda
var vannýtt. í olíukreppunni
veiktist staða iðnríkjanna
gagnvart olíuframleiðsluríkj-
unum (OPEC). Sá tilflutning-
ur auðæfa, sem fylgdi í kjölfar-
ið, skapaði mikið þenslu- og
blómaskeið í flestum OPEC-
löndunum. Hagvöxtur t.d. í
Líbýu varð að meðaltali 10%
á ári. Svartnættið tók hins
vegar við í iðnríkjunum en
varð þó geigvænlegra í mörg-
um þeim þróunarlöndum sem
ekki framleiða olíu.
Meginuppistaðan í innflutn-
ingi þessara „olíuþurru þróun-
arlanda“ er ýmis konar rekstr-
arvörur, nauðsynlegar fram-
þróun efnahagskefis þeirra
(vélar, dráttarvélar o.s.frv.)
ásamt hráefnum (olía þar með
talin). Olíuverðshækkunin
neyddi olíusnauðu þróunar-
löndin til að draga verulega úr
lífsnauðsynlegum innflutningi
eða auka verulega útflutnings-
tekjurnar með einum eða
öðrum hætti. En þar sem efna-
hagskreppa ríkti á Vestur-
löndum var erfitt fyrir olíu-
snauðu þróunarlöndin að auka
þangað útflutning sinn. Petta
var þeim mun alvarlegra því
Vesturlönd eru stærsti útflutn-
ingsmarkaður þessara ríkja.
Það jók enn meira erfiðleika
þessara ríkja að tollamúrar
voru reistir á Vesturlöndum
gegn innflutningi frá olíuþurru
þróunarlöndunum. Fáeinum
þessara ríkja tókst þó að auka
útflutning sinn, en flest þeirra
áttu aðeins einn kost, þ.e. að
taka erlend lán í von um að
efnahagsþróunin í framtíðinni
gerði þeim kleift að greiða
skuldirnar.
Vestrænir viðskiptabankar
voru hins vegar úttroðnir fjár-
magni. Ríkisstjórnir olíuríkja
OPEC , fyrirtæki og einstakl-
ingar ávöxtuðu nýfenginn auð
sinn með því að leggja fé inn í
þessa banka. Bankarnir
leituðu nú möguleika til að
lána þetta fé út. Lán til ríkis-
stjórna olíusnauðu þróunar-
landanna, opinberrafyrirtækja
og sveitarstjórna virtust vænsti
kosturinn. Þessi lönd þurftu á
Iánum að halda og voru tilbúin
að greiða tiltölulega háa vexti.
Það virtist áhættulaust að lána
ríkjum og opinberum aðilum.
Lán vestrænna viðskiptabanka
til þessara ríkja jukust
óhemjulega eða um 23% ár-
lega frá 1975 til 1982.
Blaðran springur
Skuldagreiðslurnar urðu
brátt mikill baggi á efnahagslífi
þessara ríkja og vandamálin
urðu enn erfiðari þar sem verð
á útflutningi landanna til Vest-
urlanda lækkaði í kjölfar efna-
hagssamdráttarins á Vestur-
löndum. Þróuðu iðnríkin og
OPEC-Iöndin komu þeim hins
vegar ekki til hjálpar. Meiri-
háttar olíuverðshækkun var
ákveðin 1979. Enn frekari
samdráttur varð nú í útflutn-
ingi olíuþurru þróunarland-
anna og mörg þeirra áttu nú
enga möguleika á að greiða
skuldir sínar.
Ástandið var sérstaklega
slæmt í löndum Mið- og Suður-
Ameríku og Mexico (sem þó
framleiðir olíu). Á fyrstu árum
þessa áratugar var staðan orðin
sú að það hefði kostað þessi
lönd tveggja og hálfs árs út-
flutningstekjur óskertar að
greiða skuldirnar, þ.e. að því
gefnu að skrúfað hefði verið
fyrir allan innflutning um leið.
Skuldirnar voru orðnar jafn-
virði þriðjungs þjóðartekna.
Skuldakreppan^var skollin á.
Skuldakreppan:
Fyrri hálfleikur
Fyrstu viðbrögð viðskipta-
bankanna á Vesturlöndum
voru að draga verulega úr
frekari lánum til landanna. En
slík stefna hefði getað komið í
veg fyrir að nauðsynleg lán
yrðu veitt til endurgreiðslu á
fyrri skuldum. Á árinu 1982
var Alþjóðagjaldeyrissjóður-
inn (AGS) alvarlega flæktur í
málin.
Meginuppistaðan í AGS
kemur frá þróuðu kapítalísku
iðnríkjunum og stefna hans,
ólíkt stefnu Sameinuðu þjóð-
anna, er mótuð af þessum
kapítalísku ríkjum. 46% at-
kvæða í sjóðnum eru í höndum
stærstu ríkjanna (Kanada,
Bandaríkjanna, Bretlands,
Frakklands, Japan, V-Þýska-
lands og Ítalíu). Stefna AGS
er yfirleitt samhljóða ríkjandi
afstöðu banka og fjármála-
stofnana þessara landa. Þetta
gilti einnig um afstöðu sjóðsins
gagnvart skuldakreppunni.
Stefna Alþjóðagjaldeyris-
sjóðsins var að koma á harðari
skilyrðum fyrir frekari lánum
skuldalandanna. Skilyrðin fólu
m.a. í sér að skuldir yrðu
greiddar á tilsettum tíma; inn-
flutningur yrði skorinn niður;
verð á grundvallar neysluvör-
um eins og olíu yrði hækkað;
opinber útgjöld yrðu skorin
niður; þróunar- og fram-
kvæmdaáætlunum yrði slegið
á frest; löndin yrðu opnuð enn
frekar en áður fyrir vestrænum
fjárfestingum og tekjur út-
flutningsaðila yrðu auknar
með samsvarandi gengis-
stefnu. Á engan hátt var stuðl-
að að ódýrari lánum eða tekist
á við þann vanda sem að lönd-
unum steðjaði vegna lágs verðs
á útflutningsvörum þeirra.
Skuldaríkin gengu ekki öll að
þessum skilyrðum en öll helstu
ríkin gerðu það. Svo virtist
sem AGS og vestrænu við-
skipta- og seðlabönkunum
■ Paul Alfonsin Argentínuforseti og Isabel Peron. Síðastliðinn
mánudag var allsherjarverkfall í einn sólarhring í Argentínu til
að mótmæla efnahagsstefnu ríkisstjórnarínnar og Alþjóðagjald-
eyrissjóðsins.
hefði tekist að leysa skulda-
kreppuna. En lausnin var að-
eins skammtímalausn.
Skuldakreppan:
Síðari hálfleikur
I ársbyrjun 1984 var mælir-
inn fullur hjá helstu skuldaríkj-
unum. Ríkisstjórnirurðu mjög
óvinsælar af að fylgja stefnu
AGS og hún reyndist skaðleg
efnahagskerfi landanna.
Heildarframleiðsla Mexíkó
minnkaði um 4% á einu ári.
Brasilía greiddi andvirði helm-
ings útflutningstekna sinna í
skuldir. Og þrátt fyrir allar
fórnirnar höfðu skuldir ríkj-
anna aukist. Þessi aukning
stafaði þó ekki af slæmri efna-
hagsstjórn eða stjórnarstefnu
skuldaríkjanna. Frá ársbyrjun
1982 til ársbyrjunar 1984 var
útflutningur ríkja rómönsku-
Ameríku meiri en innflutning-
ur. Að þessu leyti fylgdu þau
gaumgæfilega einni helstu
kröfu AGS. Ástæða skulda-
aukningarinnar var að raun-
vextir hækkuðu. Flest lánin
voru miðuð við Bandaríkjadali
með endurgreiðsluvöxtum sem
breyttust um leið og vextir í
Bandaríkjunum breyttust.
Um leið og vextir þar hækkuðu
jukust skuldirnar. Lausnir
AGS reyndust máttlitlar eða
rangar.
Borgum ekki
Snemma árs 1984 var orðið
ljóst að mörg skuldaríkjanna
gátu ekki enduigreitt skuldir
sínar á tilsettum tíma. Nígería,
Filipseyjar, Perú, Argentína,
Bólivía, Dóminikanska lýð-
veldið og fleiri ríki virtust vera
í þessari stöðu. Stjórnmálaleg-
ar væringar í ríkjunum ásamt
hinum háu vöxtum í Banda-
ríkjunum stuðluðu að því að
kröfur urðu háværar í skulda-
ríkjunum um breytta stefnu
þeirra í samningum. Þessi ríki
gerðu nú kröfur um mun hag-
stæðari lánsskilyrði. Skulda-
ríkin höfðu reynt stefnu Al-
þjóðagjaldeyrissjóðsins. Þeim
hafði tekist að draga úr inn-
flutningi og auka útflutning á
kostnað sárfátækrar alþýðu.
En kreppan hafði dýpkað
vegna þess að vextir í Banda-
ríkjunum voru háir. Skulda-
ríkin ásökuðu Bandaríkja-
stjórn fyrir þessa háu vexti.
Bandaríkjastjórn ákvarðar í
grófum dráttum annars vegar
hvernig vextir þróast í Banda-
ríkjunum og hins vegar, í
samráði við bandamenn sína,
hver stefna AGS er. En
Bandaríkin ráða yfir 20% at-
kvæða í sjóðnum. Tími átaka
var runninn upp; þjóðlegir
hagsmunir skuldaríkjanna
voru í veði.
Um nokkurt skeið höfðu átt
sér stað viðræður fulltrúa
skuldaríkjanna um sameigin-
legar aðgerðir. Staðhæft var
að sameiginleg stefna ríkjanna
myndi leiða til hagstæðari lána
og styrkja langtímastöðu olíu-
þurru þróunarlandanna. í lok
mars 1984 fékk hugmyndin um
harðari samningastefnu og
aukna samvinnu skuldaríkj-
anna byr í seglin. Argentína
Yiwmaður I Um leiðir til að draga úr
Jspennu á Norður-Atlantshafi
■ Upp á síðkastið hafa ís-
lensk blöð, þar á meðal „Nú-
tíminn“, fjallað rnikið um ör-
yggismálin á Norður-Atlants-
hafi, en þau mál eru nú í
brennidepli. Af kunnum
ástæðum láta Sovétríkin sér
annt um þau. Hvert er sjón-
armið Sovétríkjanna í þecsum
málum?
Hver studdi og hver
studdi ekki ákall
Allsherjarþings SÞ?
Leitin að leiðum til að draga
úr vígbúnaði á Norður-Atl-
antshafi og nálægum svæðum
verður umfangsmeiri með
hverju árinu sem líður. Ein
sönnunin um það er ákall nýaf-‘
staðins Allsherjarþings SÞ, þar
sem hvatt er til þess að hefja.
viðræður um takmörkun og
niðurskurð vígbúnaðar á haf-
inu, einkum á svæðum, þar
sem um liggja miklar siglinga-
leiðir. Atlantshaf og einkum
norðurhluti þess er, sem kunn-
ugt er, eitt af slíkum svæðum
heimshafanna.
Sovétríkin studdu þetta
ákall SÞ. Auk þess lagði And-
rej Gromyko, utanríkisráð-
herra Sovétríkjanna til í bréfi
til framkvæmdastjóra SÞ. sem
birt var í dagblaðinu „Prövdu“
þann 15. apríl sl. fyrir hönd
Sovétríkjanna að þegar í stað
yrði samið um að ekki yrðu
auknar hernaðaraðgerðir á
sjó á þeim svæðum heimshaf-
anna, þar sem hætta er á
átökum, að afnumið yrði það
ástand þegar herflotar eru um
langa hríð fjarri heimahöfnum
sínum og fjarlægð skip, sem
bera kjarnorkuvopn af vissurn
svæðum. Sovétríkin voru
reiðubúin til að ganga enn
lengra - að takmarka fjölda
herskipa af vissum gerðum og
athuga ráðstafanir á sviði eftir-
lits með framkvæmd þeirra
skuldbindinga, sem aðilar
tækju á sig. Bandaríkin og
önnur lönd í vestri töldu því
miður ekki nauðsynlegt að
svara þessum tillögum Sovét-
ríkjanna. Því miður, vegna
þess að þessar ráðstafanir
hefðu að verulegu leyti getað
stuðlað að takmörkun og
niðurskurði hernaðaraðgerða
á hafinu, þó að þær hefðu
aðeins átt við um Norður-Atl-
antshaf, svæði, þar sem um er
að ræða miklar skipaferðir og
veiðar, og þar með stuðlað að
auknu öryggi og stöðugleika í
löndunum þar í kring.
Vilji almennings og
leynilegir sáttmálar
Á undanförnum árum (þetta
hefur oftar en einu sinni komið
fram í íslenskri pressu) hefur
hlutverk friðarhreyfinga aukist
mikið. Almenningur krefst
þess að þegar í stað verði
gerðar ráðstafanir í þágu ör-
yggis til að takmarka vígbún-
aðarkapphlaupið, sem þrungið
er möguleika á því að upp
komi ný heimsstyrjöld. Ríkis-
leiðtogar nokkurra landa láta í
ljósi einlægan kvíða vegna
þróunar mála á alþjóðavett-
vangi. Það álit hefur orðið
útbreitt að á okkar tímum
megi ekki ná almennu öryggi á
kostnað vígbúnaðarkapp-
hlaups og kjarnorkuyfirburða
umfram andstæðinginn. P.
vayránen, utanríkisráðherra
Finnlands hafði alveg rétt fyrir
sér er hann sagði að öryggi
væri hægt að tryggja eingöngu
með því að takmarka og draga
úr kjarnorkuvígbúnaði. Því
miður eru ekki allir á þessari
skoðun og um það vitna m.a.
kafbátavarnarkerfi NATO,
sem komið hefur verið fyrir á
Norður-Atlantshafi, stýri-
flaugar, sem ætlaðar eru til
fyrstu árásar, og Bandaríkin
hafa komið fyrir í löndum í
Vestur-Evrópu, svo og leyni-
legir sáttmálar, sem undirrit-
aðir hafa verið af Bandaríkjun-
um við Noreg og Danmörku
og binda þessi lönd til að láta
flugvelli sína undir bandaríska