NT - 28.04.1985, Blaðsíða 14

1u
Sunnudagur 28. apríl 1985 14
IVIlfncfllii
I*ví miður hefur
ekki tekist að afla
sálfræðilegra
heimilda um van
Gogh hingað til
Islands, en ljóst er
að sálgreinendur
leggja álierslu á
Ödipusarduld van
Goghs og ósættir
þeirra feðga. Faðir
van Goghs vildi
ekki að sonurinn
yrði listamaður.
Síðar á svo föðurí-
myndin að færast
yfir á Gauguin og
Dr. Gachet, en
van Gogh ógnar
þeim báðum og
refsar síðan sjálf-
um sér, annars
vegar með því að
skera af sér hluta
af vinstra eyranu,
hins vegar með því
að skjóta sig.
ráðlagði honum að horfa innávið.
Þetta samband sadistans og masokist-
ans endaði því afar illa fyrir Vincent
van Gogh, því allt hans innra líf var
samanslungið tilfinningaþráðum. Það
truflaði Gauguin hins vegar ekki hið
minnsta að sækja sína andgift til
minninga sinna og innra lífs. Slíkt
rótaði ekki við ncinum tilfinningum
hjá honurn, sjálfstraust hans hafði
aldrei verið eins valt og sjálfstraust
van Goghs. Hann átti ekki í vandræð-
um með að nálgast og „nota“ konur
og tilfinningalíf hans var að vissu leyti
„frosið" miðað við hina hljómauðugu
strengjasveit viökvæmninnar sem svo
mjög einkenndi sálarlíf van Goghs.
Að mínu mati hafa sálgreinendur
bcnt á mikilvægt atriöi er þeir greina
sálarlíf Vinccnts út frá föðurduld
hans og móöursöknuöi, en þeim sést
yfir það hversu hrikalegar afleiðingar
ráölegging Gauguins, um að sækja
andagiftina að innan, hafði á van
Gogh. Eftir að hann reynir að fara þá
leiö að listinni er eins og minningarn-
ar veröi c.k. árátta eða duld scm hann
getur ekki lengur forðast og bæ|t. I
flogköstunum sér hann fyrir sér
æskuhcimili sitt og allt umhverfi
þaðan, scm aðeins móðir lians og
liann muna. Van Gogh var elstur af
sex systkinum, en eldri bróðir hans,
sem hann var skírður í höfuðið á,
fæddist andvana árið 1852, ári áður
en Vincent, á nákvæmlega sama af-
mælisdegi, 30. mars.
Sálarfræðin
En það sem cr e.t.v. enn athygl-
isverðara viö áhrif Gauguins á van
Gogh cr að að Gauguin hvetur hann
til að lcita innávið að viðfangsefnum
fyrir málverkið, mála cftir minni og
ímyndunarafli. Þcssi aðferð hentaði
Gáuguin vel, hann var hæfilega lok-
aður tilfinningalega og sterkur and-
lega til að slíkar innhverfar íhuganir
rótuðu ekki upp í andlegu lífi hans.
Van Gogli reyndi að fara að ráðum
hans, en gekk misjafnlega, bcst í
„Gönguferð í Arles (Minningar úr
garðinum Etten)“. I bréfi til systur
sinnar gcfur van Gogh í skyn að
fyrirmyndirnar séu móðir hans og
systir, en listfræðingar telja að yngri
konan líki'it rneir ekkjiifini jéee Ves
Síðustu tvö árin sem van Gogh liföi,
leituöu minningar sterkt á hann í
myndum og bréfum, líkt og ráð
Gauguins urn að sækja innblástur að
innan og í minningar, en ekki að utan
og í nútímann, hafi orðið lionum á
einhvcrn hátt ofviða, - hafi reynt of
mikið á þanþol liins jafnvægislausa
sálarlífs van Goghs. Raunin varnefni-
lcga sú að þegar Vincent leit til baka
yfir farinn veg á hreinskilnislegan
hátt, átti liann ekki margar fagrar
minningar. Málverkið af „Minning-
unum frá Etten" er þess vegna að því
leyti til táknrænt, að þær minningar
sem virðast hvað stcrkastar í undir-
meðvitund hans eru hinar sársauka-
fyllstu: Frænka hans Kee Ves var sú
kona sem hann átti erfiðast með að
jafna sig á að hafa ekki eignast fyrir
eiginkonu. Hann reyndi að glcyma
sársauka sínum með því aö taka að
sér ólétta hóru í Hague, Sien að
nafni. Hún smitaði hann af lekanda
og hann varð að dvelja á sjúkrahúsi í
23 daga til lækninga. Hann hafði ekki
uppburöi í sér til að yfirgefa hana fyrr
en Theo bróðir hans skarst í leikinn.
En þá hafði hann teiknað hana nakta
(apríl I882) og skrifað hciti myndar-
innar á ensku neðst á teikninguna:
„Sorrow" („sorg"). Siensiturog grúf-
ir höfuðið í greipum sér. í sömu
stellingum teiknar hann aðra konu í
Hague ári síðar. Sú kona situr á
bastkörfu.
í september 1881 hafði hann teikn-
að gamlan mann í svipaðri stellingu
og heitir sú mynd „Örþreyttur". Árið
1882 teiknaði hann mynd af öðrum
gömlum manni og kallaði „Sorg gam-
als manns". Þessa mynd endurgerir
hann í olíulitum síðasta árið sem
hann lifði. Þetta thema sorgarinnar
var honum því ávallt ákaflega hug-
leikið og skiljanlegt að hann skirrtist
við að leita innávið til minninga sinna
sem voru mestanpart heimild um
þjáningu, sorg og misheppnað líf. En
einstefnumaðurinn Gauguin, sem
eins og svo margir eigingjarnir menn
skilja flest út frá sjálfum sér, hafði
ekki hugmynd um við hverju hann
var að hræra í van Gogh þegar hann
og geðveikin
Vandinn við að greina veikindi van
Goghs hefur leitt til þess að sjúk-
dómsgreiningarnar á veikindum hans
eru nær jafn margaroggreinendurnir.
Sjúkdómur hans hefur hlotið rúmlega
eitt hundrað ólíka titla. Til einföldun-
ar má þó grcina þrjá megin flokka: 1.
Geðklofa. 2. Flogaveiki. 3. Sambland
geðveilu og flogaveiki
Við greiningu á geðveiki standa
menn frammi fyrir þeim vanda að
vera ekki sammála um hvar draga
skuli rnörkin milli andlegrar hcil-
brigði, afbrigðilegs atferlis og geð-
veiki. Auk þesserheldurekki hlaupið
að því að skilgreina hugtökin „heil-
hrioði" nn oeðveiki".
Helstu sálfræðikenningum í dag
má skipta í þrjá flokka: I. Sálgreining
2. Tilverusálarfræði. 3. Atferlissálar-
fræði. Sálgrciningin leggur áherslu á
áhrif fortíðarinnar á líf fólks s.s.
Ödipusarduld og þróun og þroska-
skilyrði kynlífsins. Hinir skólarnir
leggja meiri áherslu á nútíðina og
félagstengsl. Atferlissálarfræðin skýr-
ir atvikin oft út frá endurteknum
atferlisvítahringum sem eru sjálfumb-
unandi og fólk á erfitt með að losa sig
út úr slíkum vítahringum án hjálpar.
Tilverusálarfæðin leggur áherslu á
frelsi mannsins til að kjósa sitt eigið
atferli og líferni. Hver einstaklingur
þarf að finna sér sinn farveg og
tilgang í lífinu, finna hæfileikum sín-
um verðuga útrás.
Við höfum þegar minnst nokkuð á
skoöun sálgreinenda á van Gogh.
Anna Freud hefur minnst á að útrás-
arþörfin, sköpunarþráin sé greinilega
ekki eins mikil „þörf" og sálgreinend-
ur hafi haldið. Van Gogh sé ágætt
dæmi sem sýni að þrátt fyrir full-
komna útrás fyrir sköpunarþörfina,
leiö lionum mjög illa og endaði á því
að stytta sér aldur. Þarna virðist
Anna kjósa að horfa fram hjá floga-
veiki Vincents, sem hlýtur að hafa átt
einn stærsta þáttinn í að van Gogh
ákvað að stytta líf sitt.
Flogaveiki
van Goghs
í þeim heimildum um líf van Goghs
sem mér eru handbærar hefur ekki
verið bent á hina nær „árvissu" endur-
tekningu á flogaveikiköstum
Vincents. Þessa endurtekningu tel ég
benda til þess að veikindi hans hafi
fyrst og fremst verið flogaveiki en
ekki nein tegund af geðklofa (psyc-
hosa). Þessi skoðun virðist hafa verið
frekar ofan á síðustu árin, þó ýmsir
hafi viljað blanda einhverskonar var-
anlegum truflunum á geðsmununt við
flogaveikiköst van Goghs. Slíkt tel ég
vafasamt því þó ofsóknarbrjálæði og
ofskynjanir einkenni eitt kastið og
sjálfsmorðstilraun annað, þá er þar
ekki um að ræða endurtekin ein-
kenni, heldur séreinkenni á hverju
kasti.
Hvort ástæðan fyrir flogaveikinni
var fremur líffræðilegs eðlis eða fé-
lagslegs er ekki gott að segja en taka
ber fram að móðursystir van Goghs
var flogavcik og fleira skyldfólk hans
skv. því er segir í skýrslu Dr. Peyrons
25. maí 1889 eftir viðtal viðvan Gogh
í St. Remy geðsjúkrahúsinu. Mér er
þó nær að halda að Vincent hefði nær
alfarið getað komist hjá flogaköstun-
um, - þau hafi ekki farið af stað eins
og fyrirfram stillt tímasprengja sem
sett er á ákveðinn aldur. Ef aðstæður
hans hefðu verið hliðhollari hefði
hann e.t.v. komist hjá svo harkaleg-
um veikindum, - ef hann hefði etið
hollari mat, ekki drukkið absinth í
óhófi, ekki ofreynt sig í „maniskum"
vinnulotum og umfram allt ekki látið
Gauguin æra frá sér vitið, espa skaps-
munina og rýra sjálfstraustið. Ef
Gauguin hefði reynst van Gogh sá
vinur og ráðunautur sem hann þarfn-
aðist, er ekki að vita nema hann hefði
sloppið við „hina heilögu veiki."
Ekki svo að skilja að það hafi verið
fyrir hvern sem var að búa með van
Gogh og reynast honum vel. Það
mátti Theo bróöir hans reyna í París
árin tvö sem þeir bjuggu þar saman.
Theo var sá eini sem skildi Vincent,
dáði hann og studdi alla ævi, en þó varð
nálægðin við Vincent í París honum
nær um megn og endaði meö því að
Vincent flúði til sveitaþorpsins Arles
í Suður-Frakklandi, upptættur eftir
höfuðborgarvistina, hálf örmagnaeft-
ir ysinn og þrasið í stórborginni. í
Arles vildi hann finna frið og ró, liti
og Ijós „a la Japan". Þar náði hann
hámarki í list sinni en tapaði lífi sínu
og fann það aldrei aftur hvort sem
hann leitaði í St. Remy eöa Auvers.
Flogaveiklköstin
Veikindi van Goghs komu í mis-
munandi löngum köstum, sjö talsins.
Fyrsta kastið hefst 24. desember 1888
upp úr átökunum við Gauguin. Þenn-
an aðfangadag jóla skar hann af sér
hluta af vinstra eyranu, rúmlega
eyrnasnepilinn. Köstin virðast hafa
verið nokkuð greinileg og afmörkuð
llogaveikiköst sem tóku yfir nokkra
daga, en í kjölfar þeirra fylgdi þung-
lyndi sem rann misfljótt af honum.
Þetta þunglyndi cndaði oft í einhvers-
konar ofvirkni eftir því sem dapur-
leikinn rénaði. Fyrsta kastið er talið
ná yfir 27 daga. Annað kastið hefst 16
dögum síðar og telst standa í 14 daga.
Meginástæðan fyrir þessu kasti er
talin hafa verið hinn nagandi ótti
van Goghs við geðveikina. Þessu
kasti fylgdu ofskynjanir og ofsóknar-
æði. Taldi hann að einhver ætlaði að
eitra fyrir sér. Þriðja kastið hefst 8
dögum síðar og varir í nær 50 daga.
Frá aðfangadegi 1888 og fram í miðj-
an apríl 1889, sem eru ca. 110 dagar
eru því nær 90 dagar veikindadagar
en rúmlega 20 „heilbrigðir" dagar.
Eftir þetta kemur nær þriggja mán-
aða hvíld án nokkurra floga. Van
Gogh hafði verið á almenna sjúkra-
húsinu í Arles, þar sem skurðlæknir-
inn Dr. Rey stundaði eyra hans, en
flytur sig nú á St. Paul geðsjúkrahúsið
í St. Remy, rétt hjá Arles. Þar hefst
fjórða kastið 8. júlí 1889 og endar um
miðjan ágúst. Eftir þetta fjórða kast
málar hann fræga sjálfsmynd þar sem
hann sýnir sjálfan sig magran og
tekinn í andliti, í dökkbláum fötum
við dokkbláan bakgrunn, en hárið er
glógult.
Síðan endurtekur sagan sig nær
nákvæmlega, því á sama degi og
fyrsta kastið hófst, þ.e. 24. desember,
hefst fimmta kastið. Það stendur í
átta daga. Og þó ekki séu nema 22
„heilbrigðir" dagar milli fimmta og
sjötta kasts, skrifar hann Theo í
janúar 1889 og segist aldrei hafa verið
jafn friðsæll í myndum sínum. Sjötta
kastið kemur 23. janúar og stendur í
sjö daga. Áður en van Gogh fær
síðasta kastið, sem stóð í tvo mánuði,
fréttir hann að Theo hafi fæðst sonur
og málar handa honum afar agaða
mynd af greinum möndlutrés. Einnig
skrifar hann gagnrýnandanum Albert
Aurier þakkarbréf fyrir hina jákvæðu
gagnrýni Auriers á list Vincents, en
þessi umsögn Auriers birtist í Mer-
cure de France. Daginn eftir að hann
lýkur ntálverkinu af möndlugreinun-
um, um miðjan febrúar 1890 hefst
sjöunda og síðasta kastið. Því lýkur
um miðjan apríl og þá flytur van
Gogh sig norður á bóginn til Auvers,
sem er skammt frá París, en Theo og
kona hans bjuggu í París.
Ef þessum sjö köstum er jafnað
niður á þrjú megin tímabil kemur í
Ijós að vetrarköstin sem hefjast á
aðfangadegi standa í heild yfir í 2
1/2-3 mánuði, en sumarkastið í fimm
vikur (8. júlí-ca. 15. ágúst). En áður
en sumarkastið frá 1889 fær tækifæri
til að endurtaka sig árið eftir, gerir
van Gogh tilraun til að taka sjálfan sig
af lífi 27. júlí og deyr af skotsárinu
tveim dögum síðar.
mega rekja til absinth drykkju. Rétt
fyrir fjórða og sjötta kastið var Vin-
cent í heimsókn í Aries og hefur
vafalaust drukkið absinth þá. E.t.v.
eru fleiri köst beint eða óbeint orsök-
uð af absinth drykkju og ekki er úr
vegi að ætla að allt flogaferlið sé
líffræðilega uppvakið af absinth.
í þetta rúma ár sem Vincent bjó í
Arles varð að meðahali einn maður
geðveikur þar í viku hverri. Slíkt tel
ég að hafi nær vafalaust stafað af
absinthdrykkjunni sem var mjög al-
geng á þessum tíma, líklega tískufar-
Flogaköst van Goghs:
1. 2. 3. 4. 1889
Des /Jan /Feb /Mars /Apr /Maí /Jún /Júl / Ág /Sept /Okt /Nov
Sjálfsmorð 1890
5. 6.
Orsakir
flogaveikinnar
Sálfræðingar hafa bent á tengsl
flogakasta van Goghs við atburði í lífi
Theos. Þegar Vincent fréttir af gift-
ingu Theos fær liann kast, einnig
þegar hann fréttir að þau hjón eigi
von á barni, svo og þegar barnið
fæðist. Thco, sem var fjórum árum
yngri en Vincent, var alia tíð eini
maðurinn sem skildi Vincent, trúði á
hann og studdi ávallt við bak hans.
Hann var sá eini sem skynjaði að
Vincent bjó yfir snilligáfu sem jafna
mátti við snilld t.d. Beethovens.
Arni
Blandon
Theo kostaði Vincent til náms og
hélt honum uppi fjárhagslega alla
ævi. Vincent endurgalt með því að
gefa Theo málverkin sem hann mál-
aði, og málaði þannig beinlínis fyrir
Theo og útskýrði jafnframt verk sín í
nær 700 bréfum til Theos. Eini gallinn
á þessu fyrirkomulagi var sá að mál-
verkin seldust ekki, þannig að Theo
fékk aldrei neitt fé upp í útgjöld sín
af Vincent. Van Gogh var því stór-
skuldugur við Theo síðustu ár sín og
gerði sér grein fyrir að Theo gæti ekki
haldið honum uppi fjárhagslega eftir
að hann þurfti fyrir konu og barni að
sjá.
En annað var þó e.t.v. enn mikil-
vægara en hinar sálrænu orsakir floga-
kastanna hvort sem þær tengdust
Theo eða Gauguin, - en það var
malurtarbrennivínið (absinth). Vin-
cent fór alla tíð illa með heilsuna,
borðaði oft ekki annað en brauð,
drakk oft nær einungis kaffi eða vín,
reykti mikið og virðist hafa verið
drykkjusjúkur síðustu árin. En það
sem ekki var vitað á þessum tíma var
hvað absinth er hættulegur drykkur,
getur bæði valdið flogum og geðveiki.
23. desember 1888 þegar upp úr sauð
milli Vincents og Gauguins kastaði
Vincent absinth glasi að Gauguin sem
tókst að víkja sér undan. Og fyrsta
myndin sem Vincent málar þegar
hann „kemur upp" eftir fyrsta floga-
kastið er kyrralífsmynd þar sem m.a.
er lækningabók sem van Gogh studd-
ist við til að ráða bót á svefnleysi sínu.
í vinstra horni þessarar myndar er
absinth flaska. Fyrsta og annað floga-
kastið virðist því að einhverju leyti
aldur eins og margt eitrið s.s. LSD á
síðari tímum eða englaryk. Það er
ekki fyrr en 1908 sem Svisslendingar
banna framleiðslu á absinth og fram-
leiðsla í Frakklandi er bönnuð 1915
og svo enn síðar í öðrum löndum. Þó
er víst enn hægt að fá þetta eitur af
Pernod ættinni á nokkrum stöðum á
Spáni og Frakklandi, enn þann dag í
dag
Flogaveiki
og geðveila
Ef flogaveiki van Goghs er borin
saman við t.d. flog Dostojefkijs kem-
ur í ljós að köst Vincents eru miklu
lengri og hafa gert honum afar erfitt
fyrir með að lifa með þeim. Ef um
hreina flogaveiki hefur verið að
ræða hjá van Gogh hafa köst hans
líklega verið þau lengstu sem um er
vitað. En það útilokar þó ekki að um
flogaveiki hafi verið að ræða. Fyrstu
dagar kastanna eru með öllum einkenn-
um flogaveiki og eftirköstin eru fyrst
og fremst í samræmi við persónuleika
Vincents, sem alla tíð var nokkurs
konar jaðartilfelli við „manio-depres-
esiva" persónugerð. í van Gogh fjöl-
skyldunni var ákaflega mikil tauga-
viðkvæmni. Systir Vincents, Wil-
helmien, var alla tíð taugaveikluð og
dvaldist langdvölum á geðsjúkrahús-
um og Theo deyr sex mánuðum á eftir
Vincent þar eð hann náði sér aldrei
eftir sjálfsmorð bróður síns. Áður en
Theo dó varð hann fyrst afar sorg-
mæddur eftir lát Vincents, síðan fór
hann upp í einhvers konar geðlæti og
síðan fer hann í djúpt þunglyndi og

Yar