Lesbók Morgunblaðsins - 09.04.2005, Blaðsíða 16

16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 9. apríl 2005
U
ndanfarna áratugi hefur þótt fínt að hafa litl-
ar mætur á ríkisvaldinu. Það er ekki út af
neinu því á tuttugustu öld var afli ríkisins
oft beitt gegn þegnunum í stórum stíl.
Þýskaland nasismans og Rússland komm-
únismans eru augljósustu dæmin. Sú kyn-
slóð sem komst til vits og ára á sjöunda og áttunda áratug
aldarinnar og nú er við völd víðast hvar í heimi var því búin
að sjá í gegnum drauma um hið fullkomna ríki sem fyrr-
nefndar stefnur boðuðu. En þrátt fyrir almenna höfnun þess-
arar kynslóðar á alræðisstefnum, hverjar svo sem þær
nefndust, var hún líka vantrúuð á ríkisvaldið í
borgaralegum lýðræðissamfélögum eins og það
hafði þróast víða um lönd frá því á 18. og 19.
öld. Átti þetta ýmsar rætur, bæði í ný-
lendustríðum eftirstríðsáranna þar sem vestræn lýðræðisríki
herjuðu á fyrrum þegna sína, og í hugmyndabaráttu kalda
stríðsins þar sem vinstri öfl ólu á tortryggni í garð borg-
aralegs lýðræðis, en þar sem óttinn við kommúnismann og
ógnir hans var einnig stundum notaður af valdhöfum til að
takmarka frelsi borgaranna.
Vantrú á ríkinu
Svo einkennilega vill til að vantrúar þessarar á ríkinu
gætti bæði meðal vinstri- og hægrimanna þótt hún byggðist
á ólíkum forsendum. Vinstrimenn eins og hinn áhrifamikli
franski heimspekingur Jean-Paul Sartre sem hafði verið
bandamaður kommúnista frá því á árum seinni heimsstyrj-
aldar sögðu skilið við stefnu þeirra þegar sýnt var að ógn-
arstjórn þeirra austan járntjalds ætti sér engar málsbætur. Í
staðinn aðhylltist Sartre róttækan sósíalisma með anarkísku
ívafi. Margir ungir vinstri menn gengu svo langt að líta á
ríkið sem óvin sinn og sumir leiddust út á braut hryðjuverka,
einkum á Ítalíu og í Þýskalandi á áttunda og níunda áratug-
unum.
Á Vesturlöndum varð tortryggni í garð ríkisins þó áhrifa-
mest hjá þeim stjórnmálamönnum, oftast á hægra væng
stjórnmálanna, sem sóttu innblástur í hugmyndir frjáls-
hyggjunnar um athafnafrelsi í efnahagsmálum. Sú hagræna
frjálshyggja sem menn eins og Milton Friedman boðuðu
byggðist á þeirri grunnforsendu að ríkið ætti að skipta sér
sem allra minnst af efnahagslífinu og leyfa „leyndu hönd
markaðarins“ að stýra því. Líklega náði þessi stefna slíku
flugi vegna þess að það þurfti með einhverjum hætti að
bregðast við kreppunni sem veikti efnahag flestra vestrænna
ríkja á áttunda áratugnum. Sú leið var víðast hvar farin að
draga úr umsvifum ríkisins á sviði efnahagslífsins með einka-
væðingu ríkisfyrirtækja og enn fremur að minnka heldur út-
gjöld þess til félagsmála, en hvorttveggja hafði vaxið mikið á
áratugunum eftir seinni heimsstyrjöld.
Þessu hefur fylgt heldur niðrandi umræða um ríkið. Til-
hneiging er til að líta svo á að allt sem gert er á vegum þess
gangi hægt, og ekki síst verr, því ekki njóti aðhalds frá
markaðsöflunum. Ríkisstarfsmenn þykja búa við of mikið ör-
yggi og stundum er um þá sagt að þeir séu „áskrifendur að
launum sínum“. Þrátt fyrir þessi neikvæðu viðhorf heldur
ríkið áfram að vaxa, því þótt umsvif þess minnki e.t.v. eitt-
hvað í efnahagslífinu bætast sífellt ný verkefni við á öðrum
sviðum, t.d. heilsugæslu, menntun, umhverfisvernd og, síðast
en ekki síst, við að tryggja rétt borgaranna og öryggi þeirra.
Ástæðan fyrir þessu er líklega sú að þrátt fyrir allt er rík-
ið býsna gagnlegt fyrirbæri því það sinnir einmitt þeim verk-
efnum sem hér hafa verið talin upp. E.t.v. er tími kominn til
að hætta að líta á það neikvæðum augum og skoða það sem
jákvæða uppfinningu mannsandans, eitthvað sem er í senn
hugtak, stofnun, safn hefða og aðferða til að gera hlutina, og
sem oftar en ekki nær tilgangi sínum. Þess gætir í al-
þjóðlegri umræðu fræðimanna að þessi viðhorfsbreyting hef-
ur náð til þeirra. T.d. hefur bandaríski stjórnmálafræðing-
urinn Francis Fukuyama nýlega gefið út bók sem heitir
State Building, þar sem hann lýsir því hversu ríkið er mik-
ilvæg umgjörð um lýðræðið, og heldur því fram að tími þjóð-
ríkjanna sé síður en svo liðinn undir lok.
Í þessu samhengi eru verk Blandine Kriegel afar athygl-
isverð. Hún fer í smiðju lærimeistara síns Michel Foucault,
sem skýrði flókin fyrirbæri eins og hugmyndir okkar um
geðveiki, glæpamenn og kynlíf með því að grafast fyrir um
rætur þeirra í sögunni. Foucault gerði sér sérstaklega far
um að draga það fram hvernig þessar hugmyndir tengjast
valdi og valdbeitingu í samfélaginu. Enn fremur sýndi hann
hversu þekking okkar á þessum fyrirbærum er mótuð af
téðri valdbeitingu. Foucault kallaði rannsóknir sínar sifja-
fræði (eins konar ættfræði) og var fyrirmynd þeirra skrif
Nietzsches um sifjafræði siðferðisins.
Sifjafræði ríkisins
Blandine Kriegel hefur varið stórum hluta ævi sinnar í að
fjalla um það hvernig fyrirbærið sem við köllum einu nafni
ríkið, en er í raun afar samsett og flókið, hefur orðið til og
þróast í gegnum aldirnar. Hún rekur þessa margslungnu
sögu í bók sinni „Ríkið og þrælarnir“ (L’état et les esclaves)
sem kom út á ensku undir heitinu The State and the Rule of
Law, eða „Ríkið og veldi laganna“.
Hvor titill fyrir sig segir sitthvað um hvernig Kriegel lýsir
uppruna- og þróunarsögu hins vestræna lýðræðisríkis. Til
dæmis bendir hún á þá sérstöðu landanna í Vestur-Evrópu
að þar er þrælahald að mestu leyti úr sögunni um árið 1000.
Ánauðarbændur, sem taka á vissan hátt við af þrælum, eru
hlutfallslega færri þar en austar í álfunni. Um fram allt hafa
þeir að mestu leyti horfið þegar kemur fram á 18. öld.
Hvernig skyldi standa á því?
Skýringarnar eru að sjálfsögðu flóknar en meginástæðuna
sér Kriegel í þróun ríkisvaldsins í þessum löndum frá léns-
skipulagi miðalda, þar sem konungar réðu litlu, til þess kon-
unglega einveldis sem víðast hvar var við lýði á 17. og 18.
öld. Lykilatriðið í þessu ferli er þýðingarmikið hlutverk laga
í samfélögum Vestur-Evrópu allt frá því á miðöldum. Það
þarf ekki að segja okkur Íslendingum hversu mikilvæg lög
voru í hugarheimi miðaldamanna. Nóg er að lesa Njálu og
margar aðrar fornsögur til að sannfærast um það. En þetta
gildir einnig um þau lönd sem voru leiðandi í þróuninni í átt
að einveldinu, einkum England og Frakkland. Því eru skrif
lögspekinga helsta heimild Kriegel í rannsókn sinni á þessari
sögu, en hún hnýtir í kollega sína úr röðum stjórnmálaheim-
spekinga fyrir að hafa gefið lögum of lítinn gaum hingað til.
Leið úr ánauðinni?
Án of mikillar einföldunar má segja að vestræn lagahefð á
síðmiðöldum og nýöld sæki í þrjár hefðir. Í fyrsta lagi fluttu
þær þjóðir sem flæddu yfir Vestur-Evrópu í byrjun miðalda
með sér lagahefð sem enn sér stað í elstu lagasöfnum frá
miðöldum, t.d. í Grágás. Í öðru lagi leiddi fornmenntastefna
12. aldar til þess að forn-rómversk lög voru rifjuð upp og
mótuðu mjög lög og lagasetningu frá og með þeim tíma, ekki
síst lög kirkjunnar, eða kanónísk lög eins og þau kallast. Hér
var það einkum aðferðafræði Rómverja við að setja fram lög,
túlka þau og skera úr ágreiningsmálum sem var þýðing-
armest. Í þriðja lagi – og þessu hafa fræðimenn allt of oft
gleymt, ekki síst undanfarna öld eða svo – er það kristnin og
það sem hún er með í farangrinum. Nú á dögum er mönnum
e.t.v. ekki tamt að líta til trúarinnar sem uppsprettu laga en
lög eru mjög mikilvægur þáttur kristninnar og á það rætur
að rekja til uppruna hennar í trúarbrögðum gyðinga. Móse
fékk boðorðin tíu frá Guði á Sinaí fjalli og hann setti þjóð
sinni lög sem komin voru frá Guði. Þessi lög er enn að finna í
hinni kristnu Biblíu.
Það var þýðingarmikil fyrirmynd kristinna þjóða að fyrir
Ísraelsþjóð voru lög þessi leiðin úr ánauðinni. Þau flýðu
þrældóminn í Egyptalandi, héldu út í eyðimörkina og tóku
sér lög í stað Faraós, lög sem Guð hafði gefið þeim. Kriegel
finnur þessari sögu stað í hugsun lögspekinga nýaldar og er
hún notuð bæði til að halda því fram að ánauð sé andstæð
Guðs vilja en líka til að halda á lofti mikilvægi laganna og því
að pólitískt vald væri undirskipað þeim. Þetta tvinnaðist
saman við kristnar hugmyndir um náð Drottins og að hver
einstaklingur geti vænst sálarheillar. Því hlutu lögin að gilda
fyrir alla og hæpið annað en að ríkið og holdgervingur þess,
konungurinn, tryggði með lögum frelsi og öryggi allra.
Hugsunar þessarar gætir hjá mikilvægum stjórn-
málaheimspekingum nýaldar, hjá Bretum eins og Hobbes og
Locke, en einnig hjá frönskum hugsuðum á 17. og 18. öld
sem Kriegel hefur grafið úr gleymsku. Þeir höfðu jákvæða
afstöðu til konungsríkisins og voru því fremur litnir horn-
auga eftir frönsku byltinguna og gleymdir og grafnir. Nið-
urstaða Kriegel er að stjórnspekilegur grundvöllur einveld-
isins hafi verið mun flóknari og margslungnari en menn hafa
talið. Fræg orð Lúðvíks 14.: „Ríkið, það er ég“ þýða því ekki
að ríkið sé framlenging á hans sjálfi, heldur að sjálf hans er
undirskipað ríkinu. Ríkið hefur holdgerst í honum og hann
er þjónn þess. Á dögum hans, þ.e. á síðari hluta 17. aldar,
var ríkið í raun orðið að sjálfstæðri hugarsmíð, en þurfti
raunar enn á holdgervingu að halda. Þetta var nauðsynlegur
undanfari þess ástands sem við þekkjum í dag þar sem ríkið
þarf ekki að holdgerast í einstaklingi á sama hátt, heldur býr
í hugmyndum, stofnunum, hefðum, en um fram allt í lög-
unum.
Hér er komin skýring á ensku heiti bókar Kriegel, „Ríkið
og veldi laganna“. Lykillinn að velgengni vestrænna lýðræð-
isríkja er að áður en lýðræði var komið á í þessum löndum
var hlutverk ríkisins að halda uppi lögum sem tryggðu ör-
yggi, rétt og frelsi borgaranna. Ríkið er því ekki leiðin til
ánauðar, a.m.k. ekki réttarríkið eins og það þróaðist á Vest-
urlöndum. Þvert á móti er það leiðin úr ánauðinni og því ber
að verja það og láta það þróast áfram til að það þjóni enn
betur þessu hlutverki sínu.
Trúin á ekki erindi í skólum
Franska ríkið er því ekki, frekar en önnur vestræn lýðræð-
isríki, aðeins afurð Upplýsingarinnar og þess sem gerðist
eftir hana, þ.e. byltingarumrót 19. aldar, heldur eiga þau sér
mun lengri sögu. Þessa sögu ætlar Kriegel að nota til að
varpa ljósi á eitt af mestu hitamálum síðustu ára í Frakk-
landi, lög þau sem sett voru nýlega og banna börnum að
ganga með áberandi trúartákn í skólum ríkisins.
Lög þessi voru sett fyrir fáum misserum til að leysa ára-
langar deilur sem staðið höfðu vegna þess að sumir skóla-
stjórnendur vildu banna stúlkum úr röðum múslíma að bera
slæðu sem hylur hár þeirra. Þau vöktu neikvæð viðbrögð
víða, þ. á m. í mörgum löndum múslíma, ekki bara hjá þeim
sem harðastir eru í trúnni, heldur líka hjá frjálslyndum bar-
áttukonum fyrir mannréttindum í ríkjum múslímum, konum
á borð við friðarverðlaunahafa Nóbels, Sírin Ebadí. Hún tal-
aði gegn lögunum á sínum tíma á þeim forsendum að með
þeim væri vegið að trúfrelsi og að þau myndu auka spennuna
milli múslíma og annarra hópa í Frakklandi. Staðreyndin er
sú að lögin hafa virkað vel og ekki er annað að sjá en að frið-
ur ríki um þau nú.
Ástæðunnar fyrir þessu er að leita í hinu illþýðanlega
franska hugtaki „laïcité“ (e. „secularity“). Með því er átt við
að til sé eitthvert opinbert rými, sem allir eiga jafnan aðgang
að og sama rétt. Rými þetta liggur utan við trúna og þangað
á trúin ekki erindi. Þetta á t.d. við um skóla. Franska ríkið
er „laïc“, þ.e. að það gerir sér far um að tengja sig ekki við
neina trú, enda sé hún einkamál hvers og eins. Þó nokkur
sátt virðist vera um þetta í Frakklandi enda á það rætur að
rekja aftur til trúarbragðastyrjalda 17. aldar og hvernig
leyst var úr þeim.
Blandine Kriegel mun skýra þetta hugtak, rekja sögu þess
og ræða hvernig það virkar í frönsku samfélagi samtímans,
en einnig hvernig það getur skírskotað til annarra sam-
félaga. Enginn sem áhuga hefur á sambúð fólks af ólíkum
menningaruppruna en einnig á sambúð ríkis og trúfélaga má
láta fyrirlestur Blandine Kriegel nk. fimmtudag fara framhjá
sér.
Ríkið tryggir frelsi!
Um Blandine Kriegel og hugmyndir hennar um ríkisvald og frelsi einstaklinga
Einn af aðalfyrirlesurum á þingi sem haldið verður frú Vig-
dísi Finnbogadóttur til heiðurs dagana 14. og 15. apríl nk.
verður franskur stjórnmálaheimspekingur, Blandine Kriegel.
Í ritum sínum hefur hún m.a. sett fram mikilvægar hug-
myndir um sögu og hlutverk ríkisvaldsins, m.a. í bókunum
Ríkið og þrælarnir og Heimspeki lýðveldisins. Síðustu ár hef-
ur hún einnig starfað sem sérstakur ráðgjafi Jacques Chirac
Frakklandsforseta í málefnum innflytjenda og er formaður
Haut conseil de l’intégration, ráðgjafanefndar frönsku rík-
isstjórnarinnar um aðlögun fólks af erlendum uppruna að
frönsku samfélagi. Fimmtudaginn 14. apríl kl. 17.15 mun hún
flytja fyrirlestur í hátíðarsal Háskóla Íslands um stefnu
Frakka í trúmálum og koma m.a. inn á stöðu trúfélaga í
frönsku samfélagi og hvernig tekið hefur verið á málum eins
og hvort múslímskar stúlkur eigi að hafa leyfi til að bera
slæðu í skólum landsins. Sama kvöld, kl. 20.30, heldur hún
annan fyrirlestur um Michel Foucault í húsakynnum Alliance
française við Tryggvagötu. Báðir fyrirlestrarnir verða á
frönsku en enskri þýðingu verður dreift til áheyrenda, auk
þess sem spurningar og umræður verða túlkaðar jafnóðum á
íslensku. Aðgangur er ókeypis og allir eru velkomnir.
Blandine Kriegel Hún á að baki merkan fræðimannsferil, var m.a.
nemandi og um langt árabil einn helsti samstarfsmaður Michels
Foucault.
Eftir Torfa H.
Tulinius
tht@hi.is
Höfundur er prófessor í frönsku og miðaldafræðum við Háskóla Íslands.
’Hún fer í smiðju lærimeistarasíns Michel Foucault, sem skýrði
flókin fyrirbæri eins og hug-
myndir okkar um geðveiki,
glæpamenn og kynlíf með því að
grafast fyrir um rætur þeirra í
sögunni. Foucault gerði sér sér-
staklega far um að draga það
fram hvernig þessar hugmyndir
tengjast valdi og valdbeitingu í
samfélaginu. ‘