Lesbók Morgunblaðsins

Dagsetning
  • fyrri mánuðurapríl 2005næsti mánuður
    SuÞrMiFiLa
    272829303112
    3456789
    10111213141516
    17181920212223
    24252627282930
    1234567

Lesbók Morgunblaðsins - 23.04.2005, Blaðsíða 11

Lesbók Morgunblaðsins - 23.04.2005, Blaðsíða 11
Lesbók Morgunblaðsins ˜ 23. apríl 2005 | 11 Önnur skáldsaga Sue Monk Kidd,The Mermaid Chair eða Haf- meyjarstóllinn, þykir ekki gefa fyrstu bók höf- undar, The Sec- ret Life of Bees eða Leyndarlíf býflugna, neitt eftir. Í báðum bókum eru þjóð- sögur og dulspeki nokkuð áberandi, en aðall bókanna felst, að mati gagnrýnanda, í vel skrifuðum persónum og áhuga- verðu sampili þeirra í millum. Sagan hverfist um Jessie Sullivan, mið- aldra konu, sem dag einn fær þær fréttir að öldruð móðir henn- ar, sem aldrei hefur náð sér eftir dauða eiginmanns síns rúmum þrjátíu árum áður, hafi hoggið af sér fingur. Við þær fréttir rýkur Jessie frá manni og barni heim á æskuslóðir á eyjunni Egret til að annast um móður sína, sem tekur heimkomu dóttur sinnar síður en svo fagnandi. Umfjöllunarefni höfundar eru sígild; ástin, svik, sorg- in og fyrirgefningin. En eitt af því sem Jessie þarf að horfast í augu við eru versnandi samskipti við eig- inmann sinn og óvænt hrifning henn- ar á munki einum sem á eyjunni starfar. Að mati gagnrýnenda neyðir höfundur með skrifum sínum les- endur til að horfast í augu við þá staðreynd að fæstir hlutir eru mál- aðir annað hvort hreinum svörtum eða hvítum litum.    Garlic and Sapphires: The SecretLife of a Critic in Disguise eða Hvítlaukur og saffír: Leyndarlíf dulbúins gagnrýnanda, nefnist ný bók eftir Ruth Reichl, sem getið hef- ur sér gott orð sem matargagnrýn- andi, fyrst í Los Angeles og síðan í New York. Í bók- inni fjallar hún um reynslu sína af matarskrifum í New York-borg fyrir The New York Times á ár- unum 1992–1998, eða þar til hún gerðist ritstjóri Gourmet- tímaritsins. Í bókinni greinir Reichl frá hinum harða bransa blaðamennskunnar og frá samskiptum sínum við misvin- samlega yfirmenn. Þar sem stór hluti þeirra veitingastaða sem hún skrifaði um eru það dýrir að það er ekki á færi venjulegs fólks að snæða þar segist hún hafa haft að leiðarljósi að fókusera ekki aðeins á mat- arkrítikina í greinum sínum heldur reyna umfram allt að skrifa áhuga- verða matarpistla þar sem lesendur gætu nálgast ýmsan fróðleik um mat og matarmenningu. Eðlilega féll gagnrýni hennar í misgóðan jarðveg hjá hlutaðeigendum og er í bókinni að finna ýmsar skondnar lýsingar á því hvernig höfundur dulbjó sig í því skyni að verða síður fyrir aðkasti bæði eigenda og starfsfólks þeirra veitingastaða sem hún heimsótti.    Nýverið kom út í Bandaríkjunumþýðing á smásagnasafninu Dai Mne (Songs for Lovers) eða Gefðu mér (Söngvar elskenda) eins og snara mætti titlinum yfir á íslensku, eftir ungu, rússnesku blaðakonuna Irinu Denezhkina. Hóf hún ung að skrifa og aðeins nítján ára gömul tók hún að birta ímyndaða sjálfsævisögu sína á Netinu. Gefðu mér er hins vegar fyrsta bókin sem hún sendir frá sér og lofar hún, að mati gagn- rýnanda The New York Times, mjög góðu. Segir hann Denezhkina takast í sögum sínum að miðla á áhrifaríkan hátt tíðarandanum í Pétursborg þar sem hún býr og starfar. Þykja sögur hennar afar mergjaðar og blæ- brigðaríkar. Eru þetta frásagnir af mislukkaðri ást, persónum sem ekki virðast opnar fyrir ástinni sökum þess að þær eru of stoltar til þess að tjá tilfinningar sínar öðrum eða of veiklyndar til þess að standast þrýsting vinahópsins og margar per- sónanna hafa aldrei velt fyrir sér hvað ástin felur í sér. Erlendar bækur Sue Monk Kidd Ruth Reichl H ér finnur einn allra merk- asti skáldsagnahöfundur samtímans hjá sér þörf fyrir að gera stundarhlé á skáldsagnaskrifum og býður okkur upp á hug- leiðingar um list sína. Er það nema von? Á tímum þegar háskólaumræðan er orðin dauðhreinsuð og heimskuleg og bókmenntagagnrýnin hefur breyst í sölusnakk er erfitt að sjá hver annar ætti að geta gert það í hans stað … Milan Kun- dera býður okkur þarna upp á þriðja hlutann af „list skáldsög- unnar“: hann fer yfir og dregur saman helstu viðfangsefni fyrri ritgerðabóka sinna, og dýpkar þau, bætir við þau, þróar þau áfram og opnar nýja sýn. Bókin er ekkert að þykjast vera meira en hugleiðingar skapandi manns sem vinnur út frá því sem hann skrifar sjálfur og útskýrir þannig fagurfræði sína, sér- staka afstöðu sína. En við lestur bókarinnar sér maður brátt að hún hefur mun víðari skír- skotun. Hver er annars staðan í ríkjandi umræðu um skáldsöguna? Hún er sú að menn eru fastir í endurtekningu andspænis hver öðrum. Annars vegar er hugmynd um „þróun“ sem til varð á tímum frönsku nýsögunnar og er nú að verða ansi úr sér gengin, en hún snýst um það að þessi list sé umfram allt tæknileg og hafi enga merkingu nema að hún taki einhvers konar framförum, eða hreinsist meira og meira, fjar- lægist æ meira þá list sem stunduð var á 19. öld (hinn fræga „kóða“ Balzacs). Hins vegar er einhvers konar endurreisn, einhvers konar end- urinnleiðing þessa nítjándu aldar kóða sem snýst um þá hugmynd að þessari bókmennta- tegund fari hnignandi nú um stundir (þetta er grundvöllur afar íhaldssamra hugmynda manna eins og til dæmis Georges Steiner) og felur í sér að undir nafninu „skáldsaga“, kemur út aragrúi af krónikkum í skáldsöguformi, játn- ingum í skáldsöguformi, ritgerðum í skáld- sagnaformi, bókum sem eru í rauninni ekkert annað en alger andstæða þeirrar listar sem til varð með Rabelais og Cervantes. Það áhugaverða við Kundera er einmitt að hann hefur sig yfir þessa samhverfu stöðu sem í rauninni hangir saman. Því hann lítur svo á að skáldsagan sé í senn, eins og öll list, staður formlegrar, nauðsynlegrar og stöðugrar upp- finningar, og staður uppgötvana sem ekki eru síður stöðugar: skáldsagan er ætluð til þess að kanna sumar hliðar raunveruleikans (eða mann- legrar reynslu) sem öll önnur kerfi túlkunar eða framsetningar (heimspekileg, trúarleg, fé- lagsleg, sálfræðileg o.s.frv.) vanrækja – og ekki er hægt að fjalla um það með öðum hætti en með sérstökum leiðum skáldsögunnar. Í þessu er fólgin ákveðin meginhugmynd, nánast þráhyggja: skáldsagan er annað og meira en hver önnur bókmenntategund, hún er sérstök listgrein. Með öðrum orðum: allt frá því í fornöld hafa verið til „frásagnir í lausu máli“, slíkt er verið að gefa út og því verður haldið áfram í tonnavís, en hefur lítið sem ekkert að gera með þá list sem varð til með Rabelais og Cervantes og hefur einmitt haldið áfram að nema listræn lönd allt til okkar tíma – í það minnsta hjá þeim minnihluta skáldsagnahöf- unda sem líta ekki á þennan arf sem dauðan bókstaf (Kundera kann líka að senda kveðju til félaga sinna, svo sem Carlos Fuentes og Philip Roth); og er skilgreint með þessu hlutverki uppgötvana sem ekkert getur í rauninni komið í veg fyrir. Að líta á skáldsöguna sem listgrein, það þýð- ir vissulega að hún er hluti af sögunni, sinni eigin sögu (sem á hvorki að rugla saman við sögu sagnfræðinganna né sögu listanna); en líka að hún opnar samtímis heim þar sem Dide- rot talar við Sterne, þar sem Joyce og Kafka styðjast við Flaubert, þar sem Danilo Kis og Salman Rushdie endurreisa Rabelais, þar sem Fuentes og Goytisolo dusta dykið af þeirri kennslustund sem Rabelais veitti okkur. Á viss- an hátt má jafna þessu við það sem André Mal- raux nefndi „ímyndaða safnið“ varðandi mynd- listina – en er þarna ekki eins upphafið og háspekilegt. Að líta á skáldsöguna sem listgrein, það þýð- ir líka að það er einungis hægt að meta mikla skáldsögu í heimssamhengi þessarar listar – öf- ugt við alla nesjamennsku, bæði „stórþjóðanna“ (sem hafa tilhneigingu að vera sjálfum sér nóg- ar og skeyta ekkert um það sem gerist utan eigin landamæra) og „smáþjóðanna“ (sem kæfa listamennina sína of oft með því að smætta þá niður í þeirra eigin staðbundnu menningu, jafn- vel svo að þeir sem þora að brjótast úr úr þessu eru taldir svikarar). Um þetta fjallar Kundera snilldarlega og sýnir fram á að menn botna ekkert í gildi Witold Gombrowicz ef þeir einskorða hann við pólska samhengið, ekkert í gildi Kafka ef hann er gerður að réttum og sléttum „rithöfundi frá Prag“. En þar sýnir hann líka fram á að í landi eins og Frakklandi, einmitt vegna þess að Frakkar líta svo á að bókmenntirnar eru sjálfum sér nægar (mein- loka sem vitað er að haldið er við í skólakerf- inu), hafa menn vaðið í villu og svíma og gert heiftarleg mistök varðandi sína eigin hefð. Þetta er á vissan hátt mjög „alþjóðleg“ afstaða þar sem gamla og góða hugtakið hans Goethe (Weltlitteratur) öðlast nýtt gildi … Að líta á skáldsöguna sem list- grein felur aukinheldur í sér að það þarf að skilgreina að hvaða leyti hún greinir sig frá öðru til að finna hinn sérstaka vettvang henn- ar. Í fyrsta lagi greinir hún sig frá ljóðlistinni, enda „fæðist“ skáld- sagnahöfundurinn á rústum ljóð- ræna heimsins (Flaubert verður Flaubert þegar hann rýfur sam- bandið við rómantísku ljóðrænuna í Freistingu heilags Antons); skáld- sagan er í rauninni ekki framhald af ljóðinu með öðrum meðölum, heldur afneitun á ljóðrænni dýrk- un. En það kemur ekki í veg fyrir að hún búi til sína eigin ljóðlist ef svo ber undir: það er hins vegar ljóðlist sem ekki er hægt að finna í neinu ljóði, ljóðlist sem er andstæð „ljóðlist ljóðskáldanna“. Það sem hún greinir sig síðan frá, það er frá ljóðsögunni: ekki bara vegna þess að með Rabelais og Cervantes fæðist hún af því þegar verið er að grínast með söguljóðið og riddarasögurnar, þar er hlegið og hæðst að því á þann hátt sem engin söguleg vitund hefði getað þolað, heldur líka vegna þess að Kundera lítur svo á að „öll atburðarás kveik- ir spurningar“ – sem er nokkuð sem gerir kleift að skilja að þessi viðskilnaður við söguljóðið er nokkuð sem kemur upp aftur og aftur í sögunni (Flaubert gegn Hugo, Hemingway eða Claude Simon gegn Malraux). Loks má nefna að skáldsagan greinir sig frá heimspekinni: því jafnvel þegar nútímaskáld- sagan, allt frá Marcel Proust til Roberts Musils og Hermanns Broch, innleiddi vitsmunalegar hugleiðingar í ritgerðarformi (þannig að það sem gerist er bæði hugsað, því er lýst og sagt frá því), gerði hún það ekki með því að „lýsa“ fyrirfram gefnu heimspekikerfi, heldur með því að finna upp sérstaka skáldsögulega hugleið- ingu sem ekki er hægt að skilja frá skáld- skapnum sem hún er sprottin af og leitaðist ekki við að innræta mönnum einhver sannindi heldur að læða efa, tvíræðni, þverstæðum og spurningum inn í vissu okkar. Þetta felur í sér, ef maður fylgir hugsun Kundera eftir á þessu sviði, að ekkert af þessu er saklaust, að skáldsagan snertir líka reynslu okkar af heiminum og það hvaða augum við lít- um hann. Dag einn var honum sögð sú saga að Mið-Evrópa væri nú að upplifa endurreisn sem engar kennisetningar næðu yfir, saga af göml- um manni, manni sem hafði verið háttsettur í stjórn kommúnista, að dætur hans kæmu fram við hann af megnustu fyrirlitningu þrátt fyrir að þær skulduðu honum of fjár: eitthvað, segir hann, sem minnir óhjákvæmilega á söguna af Goriot gamla … Þar af sprettur sú sjálfsagða spurning: þyrfti okkar tími á nýjum Balzac að halda? En Kundera lítur svo á að ef við hugsum um skáldsöguna sem listgrein, þá sé það nokkuð sem okkur leyfist einmitt ekki (það væri, svona í leiðinni, annað form, fagurfræðilegt, af end- urreisn). „Listinni“, segir hann, „er ekki ætlað að skrá, eins og stór spegill, alla útúrdúra, til- brigði, endalausar endurtekningar mannkyns- sögunnar (...) Henni er ætlað að skapa sína eig- in sögu.“ Það þýðir ekki að hún eigi að vera hreinn leikur með form, óhlutbundinn, óháður heiminum. Heldur frekar að listin geti notað mannkynssöguna sem „lýsingu“ sem gerir kleift að afhjúpa ákveðnar hliðar mannlegrar reynslu sem ekki hafa enn verið uppgötvaðar – einmitt þau svæði óvissu, óvissra ákvarðana, þverstæðna sem ekki rata inn í málflutning sagnfræðinganna (frábær greining í bókinni á smásögu eftir Kenzaburo Oe). Eða þá, svo grip- ið sé til myndhverfingar sem gengur eins og rauður þráður í gegnum alla bókina, þá er það skáldsögunnar að „rífa tjöld“ þeirrar fyrirfram- túlkunar sem samfélagið leggur okkur í hend- ur. Sé svona litið á málið, og það er nokkuð sem Kundera segir ekki beint, heldur gefur það í skyn, er það ekki nein tilviljun að nokkrar af merkustu skáldsögunum sem gefnar hafa verið út nú í byrjun 21. aldarinnar hafa einmitt ein- sett sér að „rífa tjöldin“, og draga fram bak- hliðina eða það sem ekki er sagt af þeim mikla almenna sannleik sem haldið er að fólki: Krabbagangur eftir Gunter Grass; Ónáð eftir J.M. Coetzee; Bletturinn eftir Philip Roth; Geithafurshátíðin eftir Mario Vargas Llosa – og líka, á vissan hátt, Fáfræðin eftir Kundera sjálfan. Það væri hægt að nefna þúsund önnur atriði varðandi svo auðuga og margbrotna bók, þar sem hugsunin leiftrar í sífellt nýrri mynd. Þar sem stuttir, óvenju samþjappaðir kaflarnir eru felldir inn í þétta byggingu sem einkennist af kontrapunktum, ítrekunum og bergmáli. Þar sem hvert þema sem komið er inn á kallar á allskyns mótíf af tilgátum sem leiða af þemanu, hugleiðingum sem eru látnar fljóta með. Sem dæmi má nefna hugleið- ingu um það að gera sem minnst úr listrænu gildi mikilla skáld- sagna: hvernig verkin eru grafin í haug af heimildum og skjölum sem öll ganga út á það að sýna fram á að í rauninni séu skáldsögur bara játningarit (Kundera rifjar rétti- lega upp að setningin „Frú Bov- ary, það er ég.“ er tilbúin setning af vafasömum uppruna, en það hefur ekki komið í veg fyrir að hún hefur orsakað heilt flóð af skrifum um þetta efni) eða kró- nikka sem þarf að finna „lyklana“ að (af þessu sprettur stórskemmti- legur kafli í bókinni þar sem Kun- dera kvartar yfir því að geta ekki lengur lesið Proust án þess að sjá Albertínu fyrir sér með yfirskegg, vegna þess að hann las einhvers staðar að fyrirmyndin að Albert- ínu hefði verið karlmaður). Eða þá, svona til dæmis, hugleiðing um það hvernig skáldsagan, öfugt við orðræðu dogmatismans, er staður þar sem margar and- stæðar raddir geta komið saman (frá Hættu- legum kynnum til Meðan ég ligg banaleguna) og jafnvel ýmsir ólíkir og ósamstæðir tímar (frá Alejo Carpentier til Carlosar Fuentes). Greining á mikilvægi byggingarinnar í nú- tímaskáldsögunni er eflaust eitt af því sem áhugaverðast er við hana. Háðsleg úttekt á því hvernig súrrealistarnir fordæmdu skáldsöguna – og hvernig Gabriel Garcia Marquz yfirsteig þetta á snilldarlegan hátt með því að nota ákveðinn þátt í súrrealismanum (slá saman draumi og veruleika) í bókmenntagrein sem súrrealistarnir bönnuðu á sínum tíma. Afar fróðlegur kafli um þverstæðu skáldsagnahöf- undanna miklu frá Mið-Evrópu (enn og aftur: Kafka, Broch, Musil, Gombroiwicz) sem sann- arlega voru „nútímalegir“ á sviði formlegrar nýsköpunar, en héldu á sama tíma uppi rót- tækri gagnrýni á hinar miklu blekkingar sam- tímans – nokkuð sem er áhugavert fyrir okkur núna þar sem argasta afturhaldi er hampað í nafni „nútímavæðingar“ … Þegar allt kemur til alls kemur það greini- lega fram að skáldsagan er annað og miklu meira en réttur og sléttur bókmenntaleikur. Að í henni er fólgin ákveðin tegund visku, afstöðu, skörp sýn á heiminn – og eflaust jafnvel ákveð- inn lífsháttur. Það er jafnvel á þann hátt, að hans dómi, sem hún tekur að fullu þát í menn- ingunni – þeirri sem varð til í Evrópu í lok 16. aldarinnar: höfnun á þeim sem hugsa í kenni- setningum, nokkuð sem á undir högg að sækja í dag þegar einhvers konar lágmenning tröllr- íður öllum heiminum sem getur ekki annað en ýtt anda skáldsögunnar út í jaðarinn og reynt að losa sig við háð hennar, vantrú og tilraunir hennar til að sjá hlutina í skýru ljósi. Erum við þá farin að nálgast þá tíma sem Jorge Luis Borges spáði fyrir um, þar sem góðir skáldsagnahöfundar verða ekki eins sjald- gæfir og góðir lesendur? Hvað sem því líður finnur maður vel að einsleitur heimsmarkaður- inn sem ekkert fær stöðvað hefur allan hag af því að svo verði – að gildismat skáldsögunnar verði ýtt til hliðar og að fólk verði hlýðnir og góðir áhorfendur. Og í rauninni má segja að eitt það merkasta sem Kundera hefur tekist með þessari bók er að leiða okkur fyrir sjónir hve mjög skáldsagan, þegar hún losnar við að vera verslunarvara, heldur áfram að vera óvið- jafnanlegt tæki til að stunda andspyrnu í heimi þar sem, eins og hann segir sjálfur á einum stað, „heimska verslunarinnar hefur tekið við af heimsku hugmyndafræðinnar“. Friðrik Rafnsson þýddi. Máttur skáldsögunnar Milan Kundera sendi frá sér nýtt greinasafn, Tjaldið, 7. apríl síðastliðinn. Þar heldur hann m.a. fram þeirri skoðun sinni að hlutverk skáld- sögunnar í nútímanum sé að leita þekkingar og spyrja spurninga með sínum sérstaka hætti sem ekki sé unnt að gera á annan hátt en í list skáld- sögunnar. Hún sé öflugasta vopnið til að rista á þau tjöld blekkingarinnar sem við eða aðrir hengja upp og leiða athygli okkar frá því sem raunverulega skiptir máli í lífi okkar. Eftir Guy Scarpetta Guy Scarpetta er franskur rithöfundur og gagnrýnandi. Nýj- asta bók hans er Variations sur l’erotisme (2004). Grein þessi birtist í aprílútgáfu Le Monde diplomatique. Milan Kundera „... hann fer yfir og dregur saman helstu viðfangsefni fyrri ritgerðabóka sinna, og dýpkar þau, bætir við þau, þróar þau áfram og opnar nýja sýn.“

x

Lesbók Morgunblaðsins

Gerð af titli:
Flokkur:
Gegnir:
ISSN:
1670-3898
Tungumál:
Árgangar:
84
Fjöldi tölublaða/hefta:
4069
Skráðar greinar:
1
Gefið út:
1925-2009
Myndað til:
17.10.2009
Útgáfustaðir:
Efnisorð:
Lýsing:
Greinar um menningarmál, bókmenntir
Styrktaraðili:
Aðalrit:

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað: 23. apríl (23.04.2005)
https://timarit.is/issue/260569

Tengja á þessa síðu: 11
https://timarit.is/page/3647060

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.

23. apríl (23.04.2005)

Aðgerðir: