Lesbók Morgunblaðsins - 12.05.2005, Blaðsíða 100

100 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 12. maí 2005
taka þátt í þeirri stöðugu framleiðslu sem fylgir því. Maður
tekur þátt í stöðugri framleiðslu og uppbroti hlekkja sem
stuðla að uppbyggingu sjálfsins, Lundúna (sem mun ekki njóta
viðveru þinnar í dag), Milton Keynes (sem mun njóta hennar;
og sem styrkir tilvist sína sem sjálfstæð skiptistöð ferðalanga
fyrir vikið), og þar af leiðandi einnig uppbyggingu sjálfs rým-
isins. Maður er ekki einungis að ferðast í gegnum rými, eða yf-
ir það, maður er að breyta því lítillega. Rými og staðir koma í
ljós fyrir tilstilli virkra efnislegra gjörða. Að auki er þessi
hreyfing manns ekki einungis í rými heldur einnig í tíma. Sú
Lundúnaborg sem þú yfirgafst fyrir hálftíma (á fleygiferð í
gegnum Cheddington) er ekki sama Lundúnaborg og núna.
Hún hefur þegar tekið á sig aðra mynd. Líf hafa liðið áfram,
fjárfestingar og sölur áttu sér stað í fjármálahverfinu, það
rigndi duglega (eins og búið var að spá); mikilvægur fundur
leystist upp í heiftúð; einhver veiddi fisk í Grand Union-síkinu.
Og ferðinni er heitið til Milton Keynes sem er einnig að taka á
sig nýja mynd. Þegar komið er á nýjan áfangastað, felur það
með einhverjum hætti í sér þátttöku í safni þeirra samtvinnuðu
sagna er sá staður er gerður úr. Aðkoman í vinnunni, póst-
urinn sóttur, fyrri umræðum haldið áfram, muna eftir að
spyrja hvernig fundurinn í gærkveldi fór og taka kurteislega
eftir að búið er að taka til í herberginu manns. Þræðirnir eru
teknir upp og þeir spunnir inn í meira eða minna samhangandi
tilfinningu fyrir því að vera „hér“, „núna“. Aftur myndast teng-
ingar við ferli sem maður stóð frammi fyrir síðast þegar maður
var á skrifstofunni. Hreyfing, sköpun tengsla, taka/mynda tím-
ann.
Við báða enda ferðar manns eru, sem sagt, bær eða borg
(staður) sem í sjálfu sér er samansettur úr búnti ferla. Og það
sama á við um staðina á milli. Í þessari lest er maður ekki ein-
ungis að ferðast yfir rými-sem-yfirborð (það myndi vera lands-
lagið – og það sem mannfólki kann að virðast yfirborð er það
hvort sem er ekki gagnvart rigningunni og kannski ekki heldur
gagnvart milljónum örsmárra lífvera sem bora sig í gegnum
það – þetta yfirborð er framleiðsla sértækra tengsla), maður
ferðast þvert yfir ferli. Tréð sem bærist nú í vindinum handan
við lestargluggann var einu sinni akarn á öðru tré og mun
sjálft hverfa einhvern daginn. Þessi guli akur fræolíublóma, af-
urð áburðar og evrópskra niðurgreiðslna, er einungis augna-
blik – þýðingarmikið en hverfult – í keðjuverkun iðnvæddrar
landbúnaðarframleiðslu.
Til er frægt kaflabrot, að ég held eftir Raymond Williams …
Hann er einnig á ferð í lest og festir í hugskoti sínu mynd af
konu með svuntu sem hann sér beygja sig niður til að hreinsa
niðurfall með spýtu. Í huga farþegans í lestinni, heldur hún
áfram að sýsla þetta um alla eilífð. Hún er fönguð í þessu
augnabliki, nánast hreyfingarlaus. Ef til vill er hún að þessu
(ég hreinlega verð að hreinsa niðurfallið áður en ég fer í burtu)
rétt áður en hún læsir húsinu til að fara í heimsókn til systur
sinnar hinum megin á hnettinum, sem hún hefur ekki séð um
árabil. Séð frá lestinni, er hún þó ekki á förum; hún er föst í
tímalausri andrá.
Ef hugsað er um rými sem flöt fjölmargra ferla og maður
ímyndar sér lestarferð (svo tekið sé dæmi) sem hraðferð þvert
yfir endalausar sögur, þá felur það í sér að konan með svunt-
una öðlast líf. Það felur í sér viðurkenningu á henni sem öðru
lífi er vindur sig áfram. Það sama á við um Berkhamsted-
kastala. Lestin flýgur ekki áfram – eins og svo margir halda
fram – þvert yfir mismunandi tímabil, allt frá tímum Nor-
manna til tíma tuttugustu aldar. Slíkt myndi fela í sér vinnu
með form sem kenna mætti við leikhús minnisins, er skynjar
rými sem einskonar samsetningu augnablika ólíkra tíma, sjón-
arhorn ímyndunaraflsins sem stendur utan hins sögulega og
vinnur gegn tilfinningu fyrir tímatengdri þróun. Gegn rými
sem klippimynd hins kyrrstæða. Samt sem áður halda bæði
kastalinn og lestarstöðin áfram með sína sögu þegar ég fer
framhjá (ég gæti haft mitt fram að færa til þeirra sagna). Upp-
runalegt virki Normanna og síðar kastali sem varð að höll, í
eigu konungs og annarra konungsborinna, þjónaði loks sem
fangelsi og var í kjölfarið tætt í sundur sem byggingarefni í
herragarð. Sögu staðarins vindur áfram og í dag hefur hann
mikið aðdráttarafl fyrir ferðamenn. (Það er sama hversu heitt
minjagripaiðnaðurinn óskar þess að hægt væri að varðveita
hluti einsog mat í hlaupi, þá verður aldrei hægt að stöðva fram-
rásina í raun og veru. Hin botnlausa, neysluhneigða samtíð
sem Jameson vísar til á svo áhrifamikinn hátt afneitar öllu
þessu. En hún gerir það ekki einungis, eins og yfirleitt er hald-
ið fram, með því að gera „fortíðina“ að neysluvöru, heldur
einnig með því að neita að viðurkenna allar þær sögur sem eru
að gerast í nútíðinni.) „Eina fullnægjandi myndin er sú sem
Hvað er það að ferðast? Hvernig er best að hugsa það í
tengslum við tíma og rými? Eins og Hernán Cortéz þramm-
andi þvert yfir hálsinn á (því sem nú er orðið að) Mexíkó? Í
mynd „landkönnuðanna“ sem lögðu upp þvert yfir höfin? Eða
eins og mína eigin reglubundnu ferð til vinnu: þar sem ég sit í
lest frá Lundúnum til Milton Keynes og virði fyrir mér lands-
lagið sem lagt er að baki – upp úr víðáttumiklum dalnum sem
kenndur er við Lundúnir, í gegnum skarpar brúnir sársins sem
grafið var í kalkhæðirnar, þar til maður kemur loks út á víð-
áttur leirlaganna er einkenna austurhluta miðlandanna. Sem
ferðalag þvert yfir rými? En er því þannig farið? Ef hugsað er
um það með þessum hætti, þá er sjálfu yfirborðinu á landinu
eða hafinu jafnað saman við sjálft rýmið.
Öfugt við tíma, virðist rými geta breiðst út allt í kringum
mann. Tíminn er annaðhvort liðinn hjá, að ganga í garð eða þá
svo ótrúlega nákvæmlega núna, að engin leið er að festa hend-
ur á honum. Rýmið, á hinn bóginn, er þarna.
Ein tafarlaus og augljós afleiðing þessa er sú að rými fer að
virðast svo miklu efnislegra en tími. Það er auðveldara að
hugsa sér tímaleg eigindi á afstæðan hátt, sem vídd, vídd
breytinga. Rýminu hefur hins vegar verið jafnað við „rúm-
svæði“, og þar af leiðandi einnig við efnið. Þetta er auðkenni
sem einnig samræmist (eins og kom fram í kafla 5) skilningi á
tíma sem innri eigindi, sem afurð (mannlegrar) reynslu, öfugt
við efniskennd rýmisins sem er þá í andstöðu við óáþreif-
anleika tímans: rýmið er landslagið fyrir utan gluggann, yf-
irborð jarðarinnar, sjálfsagður hlutur.
Margir hafa reynt að brjótast niður úr þessu slétta yfirborði.
Markmið listar Clive van der Berg (1977) var að rjúfa sjálf-
umglatt yfirborð hinnar hvítu Suður-Afríku með áminningum
úr sögu þeirri sem hún er grundvölluð á. Í gegnum yfirborð
verks Iains Sinclairs frá árinu 1997, þar sem hann rekur leið
sína í gegnum austur Lundúnir, rís fjölbreytileg fortíð (og
framtíð) sem yfirleitt er ekki tekið eftir. Ögrandi hugmyndir
Anne McClintock um „tímavillt rými“ – tíma sem stöðugt er
fremst innan rýmis nútímans – þreifa á einhverju áþekku
(McClintock, 1995). Leiðin frá Lundúnum til Milton Keynes
liggur í gegnum Berkhamstead. Í námunda við lestarstöðina
standa rústir kastala Normanna; kastalahæðin, varnarvegg-
irnir og díkin í kring eru enn mjög augljós. Gráir steinvegg-
irnir, sem hefur hrunið úr svo þeir eru slitróttir, minna á gaml-
an gráan tanngarð. Þarna vitum við að „nú-ið“ í fleti rýmisins
er afurð mergðar sagna sem – ef við gætum bara séð þær –
hljóma þarna enn og ná á stundum til okkar af fullum krafti án
þess að við gerum okkur grein fyrir því.
Samt sem áður eru það ekki einungis gleymdar og grafnar
sögur sem hér eru að verki, heldur sögur sem enn er verið að
spinna, núna. Eitthvað sem er á meiri hreyfingu heldur en
fornleifauppgröftur í gegnum yfirborð rýmisins í dag gefur til
kynna. Eitthvað sem er jarðneskara en hugmyndin um rými
sem klippimynd sagnfræðilegra tímabila (elleftu aldar kastali
við hlið nítjándu aldar járnbrautarstöðvar).
Tökum því lestina sem fer frá Lundúnum til Milton Keynes1.
En að þessu sinni ferðumst við ekki einungis í gegnum rými
eða yfir það (frá einum stað – Lundúnum – til annars – Milton
Keynes). Þar sem rými er afurð félagslegra tengsla leggur
hver og einn líka hönd á plóginn – þótt í þessu tilfelli sé það
með tiltölulega léttvægum hætti – við að breyta rýminu, við að
felur í sér tilfinningu fyrir hreyfingu sem slíkri“ (Rodwick,
1997, bls. 88). Lestin sker þvert á áframhaldandi sögu kast-
alans.
Eins og Jameson hélt fram (kafli 7), er ekki hægt að með-
taka þetta allt saman. Hver einasta lestarferð (sem vegur þó
ekki þungt í þessu sambandi) yrði martröð sektarkenndar þar
sem öllum þeim sögum sem til eru yrði hleypt að án þess að
mögulegt væri að átta sig til fullnustu á öllum þeim öðrum til-
verum sem eiga sér stað samtímis … samhliða því sem lestin
þýtur áfram. Þetta snýst þó ekki um það, heldur breytinguna á
sjónarhorninu … opnun rýmisins fyrir tilstilli ímyndunarafls-
ins. Afneitun á snúningi auga ímyndunaraflsins, frá eintóna
upplifun módernistanna á tímanum, að óendanlegum mögu-
leikum póstmódernismans; viðleitni til að halda í þótt ekki sé
nema hluta þeirrar tilfinningar að margræðar upplifanir eigi
sér stað samtímis.
Þegar Hernán Cortéz komst upp á efstu brún skarðsins á
milli snæviþakinna eldfjallanna og horfði niður á ótrúlegt ey-
land borgarvirkisins, pýramída og upphækkaðra vega, yfir víð-
áttumikinn dalinn í miðjunni á milli fjallgarðanna er teygði sig
inn í hitann í fjarska, var hann ekki einungis að „ferðast yfir
rými“. Það sem var í þann veginn að gerast, er hann og her
hans ásamt öllum óánægðu frumbyggjunum sem gengið höfðu
til liðs við þá á leiðinni þrömmuðu niður að Tenochtitlán, var
fundur tveggja sagna sem hvor um sig bjó yfir sínu eigin rými
og landafræði, sagna tveggja heimsvelda, Azteka og Spán-
verja. Við lesum svo oft um yfirtöku rýmis, en hún var/er auð-
vitað einnig fundur við aðra sem einnig eru á ferð, einnig eru
að spinna sögur. Og sömuleiðis að skapa landafræði og ímynda
sér rými: horfa til baka á sama tíma, hunsa þig, eru í allt öðru
samhengi við þitt „hér og nú“. Hertaka, landkönnun, ferðalög
uppgötvana snúast um brennipunkta margra sagna, en ekki
bara landvinninga „þvert yfir rými“. Breyting á skilgrein-
ingum; úr la conquista [yfirráð] yfir í el encuentro [mót/skörun
(menningarheima)], bendir einnig til virkara ímyndunarafls
hvað tengslin á milli rýmis og tíma varðar. Eins og Eric Wolf
(1982) hefur minnt okkur svo vel á, þá er öll hugsun á öðrum
nótum jafngild því að ímynda sér „þjóð án sögu“. Jafngild því
að kyrrsetja endanlegan áfangastað – í lausu lofti og í bið eftir
komu okkar sjálfra; og jafngild því að upplifa ferðalagið sjálft
einfaldlega sem hreyfingu yfir eitthvert ímyndað, kyrrstætt yf-
irborð.
Rök Wolfs, og skrif annarra af áþekku tagi, eru nú við-
urkennd auk þess sem oft er vitnað til þeirra. Samt eru þessar
vísbendingar sjaldan teknar með í reikninginn; og þau mistök
hafa pólitískar afleiðingar. Lofsamleg en um leið gagnrýnin
umfjöllun José Rabasa á verkum Michel de Certeau sýnir með
laglegum hætti bæði hvers vegna þessi þversagnarkennda til-
hneiging í hugsun (að „aðrir“ „þarna úti“ eigi sér enga sögu) er
enn svo rótgróinn þáttur í því hvernig við ímyndum okkur
heiminn og af hverju það skiptir máli. Rabasa greinir sér-
staklega meðhöndlun de Certeau á bók Jean de Léry Histoire
um ferðalag hans í Brasilíu (de Certeau, 1988; de Léry 1578),
og dregur fram andstæðurnar sem de Certeau finnur á milli
tveggja „laga“ í de Léry. Hann vitnar í hann:
Í fyrra laginu er rituð frásögn staðreynda og gjörða …
Frá þeim atburðum er sagt í tíð: saga er sett saman úr
tímaröð – mjög nákvæmri – atburða sem eitthvert við-
fang tekur sér fyrir hendur eða upplifir. Í síðara laginu
er hlutum raðað í rými, ekki eftir staðsetningu eða land-
fræðilegum leiðum – slíkar vísanir eru mjög sjaldgæfar
og alltaf óljósar – heldur í samræmi við flokkunarfræði
lifandi vera, sem kerfisbundin skrá heimspekilegra
spurninga, o.s.frv.; í stuttu máli, sem skipulögð skrá
þekkingar. (de Certeau, 1988, bls. 225–6; tilvitnun í Ra-
basa, 1993, bls. 46–7; skáletranir úr upprunalega text-
anum).
de Certeau er hér að setja fram öxul andstæðna; á milli
virkrar og sögulegrar Evrópu og óvirkni sem-enn-á-eftir-að-
nefna; á milli verkunar/viðfangs og þess hlutar sem tilheyrir
rannsókn/þekkingunni; og (jafnvel þótt Rabasa taki það ekki
fram) á milli tíma og rýmis. Fyrsta atriðið sem Rabasa nefnir
endurspeglar rök sem þegar hafa komið fram (kafli 3) og eru
gagnrýnin á þá „þráfylgni við tvíhyggju“ er de Certeau aðhyll-
ist (Rabasa, 1993, bls 46) og tengir hana rótum de Certeau í
strúktúralisma og „hættunni á því að aðferðafræðin sem hon-
um tilheyrir sé endurtekin er hún stendur frammi fyrir gagn-
rýni“ (bls. 43) – erfiðleikunum, jafnvel í gagnrýni, við að forð-
ast alveg orðalag hans.
En Rabasa gengur síðan lengra. „Óvirknin“ var svo þegar
Ferðalag
ímyndunaraflsins
Eftir Doreen Massey | Þýðing Fríða Björk Ingvarsdóttir
Doreen Massey er prófessor í landafræði við Opna háskólann
í Lundúnum. Hún hefur um langt skeið stundað rannsóknir á
því hvernig maðurinn tengist stöðum og skynjar rými. Kenn-
ingar hennar fjalla iðulega um skörun þessara tveggja sviða
og samhengi þeirra við það umhverfi er við búum við í sam-
tímanum, svo sem vegna alþjóðavæðingar, borgarþróunar, fé-
lagslegra og stjórnsýslulegra þátta. Eftirfarandi kafli er birt-
ur með góðfúslegu leyfi Sage Publications í Bretlandi, en
hann er úr bókinni For Space, sem kom út þar í landi fyrir
nokkrum vikum. Í bókinni fjallar Massey með athyglisverðum
hætti um það hvernig endurskoða þarf forsendur þess hvern-
ig við hugsum um og sjáum rými fyrir okkur.