Tíminn - 07.12.1974, Blaðsíða 8

TÍMINN
TÍMINN
EHKTIi
Snjallt skáldverk
mikils rithöfundar
William Heinesen:
MÓÐIR SJÖSTJARNA
Þýðandi Úlfur Hjörvar.
Helgafell,
Reykjavik, 173 bls.
„1 upphafi ert þú hvorki einn
né neinn og býrö hvorki þar né
hér. Þú hvflir á armi móöur
þinnar og ert aöeins einn af
nafnlausum sonum jaröar. Og
þið tvö saman eruö aöeins liöur i
endalausri röö mæöra og barna,
sem bföa forlaga sinna.”
Þessi tilvitnuöu orð standa á
fyrstu lesmálssiðu þeirrar bók-
ar, sem hér er til umræðu. Og
það er bezt að segja það strax,
áður en lengra er haldið, að
þessi bók er i hópi snjöllustu og
áhrifamestu skáldverka, sem
koma út þetta árið.
En hvert er söguefnið? Um
hvað er fjallað i bókinni? Sagan
gerist 1 Færeyjum, eins og lög
gera ráð fyrir. Þar býr „islenzki
skransalinn Jónasson” ásamt
fjölskyldu sinni. „Dæturnar
þrjár voru einhverjar fegurstu
og dáðustu stúlkur i bænum,
haldnar suðrænum ástriðuhita,
hávaxnar, tigulegar og frjáls-
mannlegar...’ Siðan gerast þau
undur, að Vióla, „sú yngsta og
fallegasta”, giftist feimnum og
óframfærnum kaupmanni til
þess að komast hjá þvi að ganga
að eiga þann mann, sem for-
eldrar hennar höfðu ætlað
henni.
En þótt Vióla hin fagra næði
þessum áfangasigri, var langt
frá þvi að öll hennar vandamál
væru leyst með þvi. Brátt gerð-
ist hún leið á eiginmanni sinum,
og aöþrem árum liðnum fór hún
frS honum og kom aldrei aftur.
Hún kynntist hámenntuðum
lækni, „sem þar á ofan var
hjartasérfræðingur,” —■ og má
nærri geta, að eftir það átti litli
kaupmaðurinn ekki neitt rúm i
hjarta hennar.
Þau höfðu eignazt eina dóttur
barna, Antóniu að nafni. Sú
hlaut glæsileik og blóðhita ættar
sinnar i vöggugjöf: ung að árum
eignaðist hún dreng i lausaleik,
og nú hefst átakanleg harm-
saga.
Antónla deyr frá syni sinum
kornungum. Nú hlaut Jakob litli
— en hvo hét drengurinn — að
alast upp hjá afa sinum, Jakobi
kaupmanni, og ráðskonu hans,
sem Trina hér. Hafði hún lika
alið Antóniu upp, eftir að Vióla
hin fagra yfirgaf mann sinn og
dóttur.
Trina er i sannleika óhugnan-
leg persóna. Hún er piparmey,
vonsvikin og beisk eftir mis-
heppnaða ást, endur fyrir löngu,
en auk þess er hún haldin sjúk-
legum trúaráhuga og fordóm-
um. „Hún er ein af þeim ör-
væntingarhrjáðu verum, sem i
flekklausri og hreinlátri ráð-
vendni og ósérhlifni ala stööugt
á eyðileggingarhvöt og dauða-
dekri.” (Bls. 35).
Svo miskunnarlaust og ósvifiö
er trúboð þessarar nornar, að
hún skirrist jafnvel ekki við að
svipta drenginn þeirri helgi-
mynd, sem hann hefur skapaö
sér af móður sinni Hann veit að
hún er dáin, og þess vegna hefur
hann gert sér i hugarlund, að
hún sitji „hjá Guði i Paradísar-
garðinum”. En Trina fullvissar
hann um, að þar sé móðir hans
ekki. Hún heldur þvi að visu
ekki fram, að móðirin unga sé i
„verri staðnum”, en hún leggur
áherzlu á, að hún hafi verið
syndug (og vist hafði hún eign-
azt barn I lausaleik), og því sé
liklegast að hún standi enn fyrir
utan og blði „með skaranum,
sem streymir upp frá Dánar-
heimum.” Auðvitað er þetta
helzt til torskilin speki fyrir
fimm ára snáða, enda hleypur
hann frá Trinu og flýr grátandi
upp á loft.
Sem betur fór var Trina tekin
fast að reskjast, er Jakob litli
kom til sögunnar, Svo hrökk
hún uppaf einn vetrardag og
meðan verið var að þvo likið og
klæða það tók afinn, Jakob
kaupmaður, „litla dótturson
sinn við hönd sér og fór með
hann i gönguferð um bæinn i
fylgd með Chamisso bakara.”
Lesandanum léttir mjög við
þessi tiðindi. Fyrst drengurinn
var svo ungur að árum, að hægt
var að hálf-fela fyrir honum
dauðsfall með þessum hætti,
hlaut enn að vera mikið eftir af
hans bernsku- og æskuárum.
Trinu tókst þá ekki að eitra all-
an uppvöxt þessa foreldralausa
drengs með strangleik sinum og
trúarbrjálæði. — En raunar vit-
um við ekki, hvað biða muni
Jakobs litla, þvi að hann er enn
á barnsaldri að sögulokum.
Nú má vera að spurt sé, hvort
efni sögunnar sé upp talið. Nei,
öðru nær. Þvi fer viðs fjarri, að
þetta örstutta ágrip gefi nokkra
viðhlitandi mynd af þessu
margslungna verki Heinsens.
En um hvað fjallar þá bókin?
Svo var spurt I upphafi þessa
máls, en sannleikurinn er, að
auðveldara er að skynja það og
finna en að koma orðum að þvi
meö hjálp pappirs og ritvélar.
Viö getum til bráðabirgða
sagt, að bókin fjalli um manns-
sálina, alsælu hamingjunnar,
gleðina yfir þvi einu að vera til,
en svo aftur á hinu leytinu botn-
lausa örvæntingu, hyldýpi
hryggðarinnar.
Víst væri slik skilgreining
spor i rétta átt, en framar öllu
fjallar þó bókin um lifið sjálft.
Þetta óskýranlega undur, sem
við köllum LIF. Hversu veikt og
vanmáttugt sem það kann að
sýnast, hversu margar hættur
sem að þvi sækja úr öllum átt-
um, þá tekst aldrei að sigra það,
— hvernig sem að er fariö. Þetta
er f rauninni alfa og omega
bókarinnar, upphaf hennar og
endir.
Still þessarar bókar er ákaf-
lega ljóðrænn og seiðandi. En
hann býr lika yfir mikilli kýmni
og gamansemi. — Það eitt gerir
bókina dálitið torlesna með
köflum, að draumur og veru-
leiki, þjóðsaga og daglegt lif
blandast mjög saman i huga
Jakobs litla, og eins hitt að frá-
sagan fylgir ekki alltaf
nákvæmri timaröö. Stundum
er lesandanum kippt aftur á
bak, til liðinna daga. En einmitt
þessi stilbrögð eiga sinn stóra
þátt i þvi að gæða söguna þeim
töfrum, sem hún býr yfir.
Af góöum og gildum ástæðum
er ekki hægt að dæma um þaö
hér, hversu þýðandinn, Úlfur
Hjörvar, fer nærri frumtexta
Heinesens. Hitter vist, aö bókin
er skrifuö á mjög fallegu is-
lenzku máli. Þó eru þar einstök
atriði, sem undirrituðum þykja
ekki til neinnar prýði, og auð-
velt virist aö sneiða hjá. Ég get
til dæmis aldrei vanizt sögninni
að „ryksuga”, hversu margir
og góöir rithöfundar sem nota
hana. (Þetta orð kemur fyrir á
bls. 12.). Ekki kann ég heldur að
meta orðatiltækið „að bresta i
grát” (bls. 35), eða þetta og hitt
gangi/,,með það sama” (bls.
74). Einnig eru i bókinni nokkr-
ar prentvillur, en þó eru þær
ekki fleiri en við höfum oft átt að
venjast.
Móöir sjöstjarna var lesin i
útvarp veturinn 1969—1970 af
Ninu Björk Árnadóttur. Ekki
hef ég neina hugmynd um,
hvernig útvarpshlutendur tóku
þeim lestri, en hitt er vist, að
svo góð sem sagan kann að vera
til upplestrar, þá er hún þó
miklu betri til lestrar i næði.
Hana þarf að lesa vel, eins og
allar góðar bækur.
Úlfur Hjörvar og Bókaútgáf-
an Helgafell eiga miklar þakkir
skildar fyrir að gefa islenzkum
bókaunnendum kost á þvi að
eignast þetta ágæta verk hins
færeyska snillings.
—VS.
Sigurður
Sveinbjörnsson:
BJART ER
UM BREIÐAFJÖRÐ
Leiftur 1974.
ÁTTRÆÐUR maður, Sigurður
Sveinbjörnsson frá Bjarneyj-
um, sendir bók á markaðinn.
Hún heitir: Bjart er um Breiða-
fjörð og Leiftur gefur hana út.
Þessi bók er ekki nema þá*
að nokkru leyti nýlega samin.
Sumir þættir hennar eru löngu
ritaðir. Höfundurinn hefur
stundum átt þátt i blaðaskrif-
um. Ég man eftir honum úr
Dýra verndaranum.
Þessi bók er samtfningur.
Höfundur segir frá Bjarneyjum,
ritar minningaþætti af sjálfum
sér, forfeðrum sinum og
samferðamönnum, segir frá
draumum og sýnum og telur
upp örnefni I Rauðseyjum og
Efri-Langey, þar sem hann
hefur búið.
Þessi þættir benda til þess að
höfundur sé greindur og
grandvar maður. Hann er eng-
inn sérstakur Iþróttamaður I
frásögn en lýsingar hans munu
vera traustar heimildir um
mannlif og vinnubrögð i Breiða-
fjarðareyjum.
Tvimælalaust tel ég bezt I
bókinni það, sem er ónefnt, en
það eru þættir höfundar og
hugleiðingar um dýralíf. Hann
hefur athugað dýralif á Breiða-
firði og hugsað um það, svo að
þar er hann fræðimaður. Þvl
munu áhugamenn um dýralif og
náttúrufar lesa um þær at-
huganir hans og hugmyndir
með áhuga. ^
A bls. 80 er nefndur ólafur
Jónsson, prestur á Stað á
Reykjanesi. Þar mun þó átt viö
sr. Ólaf Johnsen, en hann var
Einarsson, bróðir Ingibjargar
konu Jóns forseta, svo sem
kunnugt er. —H.Kr.
Guðmundur
Finnbogason:
ÞAR HAFA ÞEIR
HITANN ÚR,
Finnbogi Guðmunds-
son sá um útgáfuna.
ísafoldarprentsmiðja
1974.
ísafoldarprentsmiðja gefur
nú út f bókarformi úrval úr
ræðum, blaðagreinum og rit-
gerðum Guðmundar prófessors
Finnbogasonar frá timabilinu
1900-1920. „Þar hafa þeir hitann
úr” nefnist bókin. Finnbogi
Guömundsson hefur séð um
útgáfuna.
Þaö er ekki ófyrirsynju að
þessi bók er gefin út.
Guðmundur (Sinnbogason á enn
erindi við þjóð sina.
Guðmundur Finnbogason var
sá iþróttamaður á stfl, að unun
er að njóta þess, þegar honum
tókst bezt. Sjáum þetta til
dæmis:
„Atgeirinn var fyrir návigi,
hann var eins og framhald
handarinnar og skilgetið
afkvæmi lurksins og steinflisar-
innar, fyrstu vopna mannanna.
1 boganum er meira af sál
mannsins: i fjaðurmagni hans
er eins og stæltur vilji, er gefur
þvi harðara högg sem hann er
meira at þreyttur. Boginn er
fjarvirkur eins og röddin: örin,
sem liður af strengnum, er eins
og orðið, sem um munn iiður,
það hittir lika þann. sem fjær
stendur, Hver bogastrengur á
sinn tón, og margt bendir á, að
harpan sé dóttir bogans. Hin
fyrsta harpa var strengdur
bogi, einstengingur.
Strengjunum fjölgaði siðar.
Þannig verður vopnið, sem áður
bar banvænar örvar af streng,
að tónandi túlk sálarinnar”.
I þessari bók er allmikið um
skáld og bókmenntir. Þar eru
stutt minni nokkurra skálda og
kaflar úr mörgum stuttorðum
og gagnorðum ritdómum. Ég
held að sé ekki ofmælt, að þetta
hafi allt bókmenntasögulegt
gildi og megi hjálpa til skilnings
á Islenzkum bókmenntun. Það
kemur að visu aðeins fyrir, að
Guðmundur leyfir sér að bregða
á leik, svo sem kallað er að
hlaupa út undan sér. Svo er t.d. I
ræðunni á fimmtugsafmæli
Hannesar Hafsteins. Þar er lagt
út af erindinu: Úr krystalsglasi
gullið drakk ég vin, og sagt að
hún sé ekki þjóðleg þessi visa.
En ræðumaður finnur þar
æskuna, gleðina og fegurðina,
sem eiga hug og hjarta
skáldsins.
En svo vikur hann að séinni
visunni og segir siðan:
„Ef þið haldið, að þetta hafi
verið hefnd fyrir það, að hann
var svo óþjóölegur að drekka úr
krystalsglasi i stað þess að súpa
á kútnum, eða það hafi verið
bending frá forsjóninni um það,
að hann ætti ekki framvegis að
bragða vin, þá skjátlast ykkur.
Að bikarinn brást, það voru —
„einhver svik úr kaup-
manninum”.
Hannes Hafstein var að yrkja
um eðli lifsnautnarinnar — og
þá var eðlilegt, að hann nefndi
það, sem honum þótti glæsi-
legast, og ekki vantaði einlægn-
ina við að þiggja. En eflaust
hefur Guðmundur Finnbogason
komið áheyrendunum á óvart
með túlkun sinni. Það er fyndin
Iþrót. sem enn má njóta.
En það eru undantekningar að
Guömundur viki frá fullri
alvöru I máli sinu. Boðskapur
hans um tunguna, um hlutverk
og skyldu smáþjóðar og um
manndóm og drengskap er I
fullu gildi.
Það væri hægt að fylla marga
dálka I dagblaði með kjarngóðu
og skemmtilegu efni úr þessari
bók. Stolt og stórlæti
Guðmundar Finnbogasonar
fyrir hönd þjóðar sinnar
byggöist öðru fremur á þvi, aö
þar væri alþýðumenning slik, að
finna mætti ýmis „dæmi þess,
sem ég tel ódauðlegan heiður
þjóðar vorrar, að íslenzkur
bóndi, sem
ár og eindaga
siglir særokinn,,
sólbitinn slær,
stjörnuskininn stritar,
hann getur setzt á hinn æöra
bekk með andans mönnum
þjóöarinnar og skipaö þar sæti
sitt með rögg og skörungs-
skap”.
Fjarri fer þvi að mér þyki allt
jafngott I þessari bók, en ég held
að allt hafi það menntagildi I
sambandi við Islenzka sögu,
bókmenntir og þjóðerni. Rit-
gerðin um „Akta”-skrift er
perla I bókmenntum þessarar
aldar, hvar sem fræöimenn
vilja flokka hana. Sú ritgerð
mætti verða hverjum manni
kunn eldri sem yngri. Þvi
veldur bæði boðskapurinn, sem
okkur er lifsnauðsyn að fylgja,
og framsetningin, sem er gerð
af glæsilegri iþrótt þess höfuðs-
skörungs, sem veit sér sigurinn
visan og gengur þvi til leiks með
fullkomnu yfirlætisleysi.
Það er yndi að hlýöa a
Guðmund Finnbogason og af
honum er margt að læra.
—H.KR.
Laugardagur 7. desember 1974
Laugardagur 7, desember 1974
í
Svona llta strengjabrúöurnar úr skemmtiþsttinum út, en þær taka heldur en ekki fjörug dansspor i sviöinu
Frikirkjuvegi 11.
Brúöurnar eru búnar aö tylla sér niöur og Helga Steffensen, Hallveig Thorlacius og Erna Guömars-
dóttir anda léttara andartak, en þær eru dauöuppgefnar aö lokinni brúöuleiksýningu, svo mikiö og erfitt
starf er aö stjórn brúöunum.
„Vonandi lifa uppeldisfræðingarnir þetta af!"
,,Börnin vita vei að þetta eru bara brúður með holan haus"
Frumsýning Leikbrúðulands á
þessum vetri verður að Fri-
kirkjuvegi 11 á sunnudaginn kl. 3.
Aö þessu sinni verða sýndir þrir
aðskildir þættir I Leikbrúðulandi.
Sá fyrsti nefnist Norður kaldan
kjöl og er ekki afkvæmi Leik-
brúöulands nema að nokkru leyti.
Jón E. Guömundsson hélt sýningu
á verkum sinum I Norræna hús-
inu fyrir skömmu. 1 því tiiefni var
þessi þáttur settur á sviö með
strengjabrúðum, sem hann bjó
til. Félagar úr Leikfélagi Kópa-
vogs lásu leikritiö inn á segulband
fyrir nokkrum árum, en það er
eftir Ragnar Jóhannesson. Félag-
ar I Leikbrúðulandi stjórnuðu
brúðunum, og fengu þær slðan að
láni og halda sýningunni áfram.
Annar þátturinn er með
strengjabrúðum, sem Leikbrúðu-
landsféiagar smiðuðu I sumar.
Þetta er skemmtiþáttur, sem
byggist á dansi, söng og töfra-
brögðum.
Slðast kemur svo stuttur þáttur
um Meistara Jakob, sem hefur
verið árvisst verkefni Leikbrúöu-
lands að undanförnu, en þættir af
Meistara Jakob eru legló. Þessi
þáttur segir frá vandræðum
Meistara Jakobs þegar hann ætl-
aði að fá sér pylsu með steiktum
lauk. Leikbrúðurnar, sem notaö-
ar eru I Meistara Jakob eru
'hanzkabrúður.
Aðeins tvær sýningar verða
fyrir jól I Leikbrúðulandi, en eftir
áramót verða sýningar um
hverja helgi, og sennilega bæði á
laugardögum og sunnudögum kl.
3. Verö aðgöngumiða verður 200
kr. jafnt fyrir börn sem full-
orðna.
Brúöuleikhús er listgrein, sem
1 marga þræöi þarf aö kippa til aö ná réttu látbragði fram hjá þessum fjórum sköpunarverkum Leikbrúöulands, sem Þorbjörg Höskulds-
dóttir teiknaöi, en Helga, Hailveig, Erna og Bryndís bjuggu til Tlmamyndir Gunnar
á sér langa og litrika sögu. Það á
rætur að rekja til trúarleikja
fornaldar, og fyrstu leikbrúðurn-
ar voru arftakar goðlikneskja,
sem notuð voru I stað manna og
dýra við blóðfórnir.
Upp úr þessum trúarleikjum
spratt mjög svo áhrifamikil leik-
list, brúðuleikhús. Vagga þessar-
ar listgreinar er talin vera ein-
hvers staðar I Austur-Asiu, en
þaöan breiddist hún út til Araba
og siðan til Suður-Evrópu. Þegar
brúðuleiklist barst svo til Noröur-
landa var hún orðin háþróuð list-
grein, sem var laus við trúarleg
og dulræn áhrif. Það er ekki fyrr
en á 17. öld, sem farið er að leika I
þessum stll fyrir alvöru á Norður-
löndum. Frægasta persónan I
dönsku brúðuleikhúsi er „Mester
Jakel”, eða „Meistari Jakob”,
sem kom fyrst fram kringum
1790. Hann er eins konar þjóð-
sagnapersóna, sem lifir gegnum
aldirnar með sinum sérkennum. 1
kringum hann hefur skapazt
sérstök Ieikhefö, sem byggist á
hávaða, gauragangi og barsmiö-
um. Þannig á að leika „Meistara
Jakob”.
Uppeldisfræðingar seinni ára
hafa klórað sér mikiö i höföinu
yfir ýmsum grófum tiltektum
„Meistara Jakobs”. Danskir
barnasálfræöingar hafa æst sig
upp og sagt, að þaö sé engin hæfa,
að börn horfi á leikrit þar sem
annar hver maður er sleginn i rot.
En börnin taka þessu rólega. Þau
vita vel, aö þetta eru bara brúður
með holan haus. „Og svo er bara
aö vona, að uppeldisfræðingarnir
lifi þetta af”, sagði danskur upp-
eldisfræðingur einhvern tima I
blaðaviðtali um þetta efni.
tslenzkt brúðuleikhús á sér til-
tölulega stutta sögu. Kurt Zier
setti „Faust” á svið ásamt
nemendum sinum i Myndlistar-
skóla Islands árið 1942. Jón E.
Guömundsson hefur einn haldið
uppi merkjum brúðuleikhússins I
2 áratugi og sýnt viða um land.
Fyrir 7 árum var „Leikbrúðu-
land” stofnað, og hefur undanfar-
in 2 ár haft reglulegar sýningar
að Frikirkjuvegi 11. A sunnudag-
inn kemur verður frumsýning á
nýrri leiksýningu hjá „Leik-
brúðulandi”.
1 Leikbrúðulandistarfa Bryndis
Gunnarsdóttir, Erna Guðmars-
dóttir, Hallveig Thorlacius og
Helga Steffensen. Þorbjörg
Höskuldsdóttir smiðaði leiktjöld i
tvo seinni þættina, en Jón E. Guð-
mundsson I þann fyrsta.
Brynja Benediktsdóttir aðstoð-
aði við uppsetningu sýningarinn-
ar.
Æskulýösráð hefur látið Leik-
brúðulandi I té ókeypis afnot af
húsnæði sinu i kjallaranum að
Frikirkjuvegi 11, en án þess væri
þessi starfsemi óhugsandi. Salur-
inn er nú nýmálaður og stólar ný-
ir.
— SJ.