Ísafold - 23.12.1878, Blaðsíða 3

ÍSAFOLD.
127
enda stóðu nú landar hans, sem hann,
ef til vill, hafði gyllt stofnanirnar nógu
mikið fyrir, á honum, og vildu fara að
sjá einhvern ágóða af peningum sínum.
Hann mun því hafa hugsað sjer, að
láta verzlunina standa straum af stofn-
unum, og trúað sjálfum sjer til að geta
ráðið eins miklu við fjelagsstjórnina í
Kaupmannahöfn, eins og hann hafði
ráðið við konung og suma Collegíiherr-
ana. En honum varð það að öðru, hið
almenna verzlunarfjelag vildi græða fje;
því var hvorki um hag íslands nje stofn-
ananna að gjöra. Og urðu bráðum þau
umskipti, að þær voru vanræktar, fólk-
inu fækkað, ull vantaði, hamp var.taði,
önnur húkkertan var seld, hin brúkuð
til alls annars en fiskiveiða, ogafþeim
5000 rd., sem fjelagið hafði undirgeng-
izt að greiða upp í skuld stofnananna,
voru að eins 3000 rd. goldnir út í hönd;
fyrir þeim eptirstandandi 2000 rd. var
gjörður gagnreikningur, sem þykja
myndi viðsjáll á vorum dögum. Skúli
var látinn finna, að hann væri undir
fjelagsstjórnina gefinn, sem hennar laun-
aður ráðsmaður á íslandi, og lítur svo
út, sem þá hafi grunað, að efnahagur
'hans myndi erfiður. J>ó kastaði ekki
tólfunum fyr en fjelagsstjórnin á fundi
í Kaupmannahöfn 1767 lagði 100 rd.
álag á hverja aktíu, það er að skilja,
gjörði hverjum hlutabrjefseiganda að
skyldu að gjalda 100 rd. viðbót, að öðr-
um kosti skyldi hlutabrjefinu eða sam-
eignarrjetti eigandans í Qelaginu fyrir-
gjört. þ>etta var sama^ sem 5000 rd.
krafa til aktíueigenda á íslandi (100 rd.
á hverja aktíu af 50), og með því fje-
lagsstjórnin jafnframt afsagði að greiða
þá 2000 rd., sem eptir stóðu, þá urðu
hinir íslenzku hluthafendur fyrir 7000
rd. missi. Bætist nú hjer á ofan, að
28 rd. afrakstur af hverju hlutabrjefi,
1400 rd. á ári, var ógreiddur íslenzk-
um hluthafendum um 4. ára tímabil, frá
1763 til 1767, þvert á móti samningn-
um, og að samtals 12600 rd. halli þvi
vofði yfir hinum upprunalegu eigend-
um stofnananna, þá fannst Skúla, og
það myndi fleirum finnast, að ekki væri
annað úrræði, en láta lögin skera úr.
Eitt sem studdi mest að því, að verzl-
unarfjelagið ytra fór þessum kröfum
fram, var það slis, sem til hafði viljað,
þegar hús stofnananna brunnu í Reykja-
vík 27. marz 1764. Eptir samningnum
átti fjelagið að taka við stofnununum
frá 1. jan. 1764, en tók í rauninni ekki
við þeim fyr en 2. apr. s. á. Hafði
lengi staðið ágreiningur um, hverjir
skaðann ættu að bera, verzlunarfjelagið
eða hluthafendur stofnananna. Skúli
sigldi nú 1767 með umboð frá flestum
hluthafendum á íslandi, til þess, hvort
hann kysi heldur, að semja í góðu eða
þreyta lög við fjelagsstjórnina. En
jafnframt höfðuaðrir hlutabrjefaeigend-
ur á Islandi og meira að segja sumir
af þeim, sem Skúli hafði umboð fyrir,
gefið etatsráði, fyrverandi amtmanni,
Pingel, fullmakt til þess að tala máli
sínu á fundum fjelagsstjórnarinnar, hvort
þetta kom nú af tortryggni við Skúla,
eður afþessu formleysi, sem oss íslend-
ingum er svo eiginlegt. Enginn vegur
var til, að saman gæti gengið með góðu ;
fjelagsstjórnin vildi í fyrstu enda ekk-
ert eiga við Skúla, henni þótti árenni-
legra að halda sjertil Pingels, semvar
meinleysismaður og þegar búinn að
slaka til við fjelagsstjórnina í sumu,
þegar Skúli kom. Vildu þeir ónýta allt
fyrir Skúla með því, að Pingel, sem
meðal annars hafði í höndum gamla
fullmakt frá Magnúsi Gíslasyni (sem þá
var_ dáinn), væri rjettur málsaðili, en
þegar Skúli lagði fram fullmakt, frá
þeim einasta erfingja Magnúsar, Olafi
Stephánssyni, þá fóru þeir ofan af því,
fengu dómsnefnd setta til að dæma
málið, og stefndu báðum Pingel og Skúla.
þeir gjörðu þær gagnkröfur, sem áður
er ávikið. Dómur fjell 20. apr. 1768.
Skyldu þeir Skúli og Pingel gjalda
5000 rd., fyrir ógoldið 100 rd. tillag
til hverrar aktíu, en gagnkröfunum —
um borgun þeirra 2000 rd., sem inni
stóðu hjá fjelagsstjórninni, um 5600
ríkisdala uppbót (28 rd. afrakstur af
hverri aktíu, á ári í 4 ár), og loks um
að samninguvinn milli verzlunarfjelags-
ins og stofnananna skyldi upphafinn,
var frá vísað. Hæsti rjettur staðfesti
dóminn 1769, og nokkur af hinum ís-
lenzku hlutabrjefum voru skömmu síð-
ar seld við opinbert uppboð til lúkn-
ingar þeirri svo kölluðu 5000 rd. skuld.
Jafnframt, eða þó rjettara árinu áður,
þegar Commissíónsdómurinn var fallinn,
(1768) sendi verzlunarfjelagið stríðsráð
Arva Gudmandsen hingað, sem yfirum-
sjónarmann yfir verksmiðjunum við hlið
Skúla, — sem þó var beðinn um að
leiðbeina Arva. Milli þeirra varð held-
ur fátt. Meðal annars gjörði Skúli
klæðastranga upptækan fyrir Arva,
kom því enn fremur til leiðar, að á lík-
an hátt voru óvirtar vörur víðar gerð-
ar upptækar fyrir fjeiaginu. Ut úr því
reis hið svonefnda upptektarmál, sem
Skúli, Jón sýslumaður Eggertsson o. fl.,
töpuðu; var honum því næst sagt upp
forstjóraþjenustunni, og óvildarmaður
hans, Björn lögmaður Markússon, settur
í hans stað. — þ»á hefði nú einhver
gefizt upp. Skúli stóð uppi eptir ærinn
kostnað, fjeflettur og slculdugur, og
margir fjeflettir með honum. íslenzku
vinirnir, sem áður, meðan ábatavonin.
blasti við, höfðu safnazt eins og ungar
undir vængi honum, hallmæltu honum
nú leynt og ljóst, brugðu honum um
fjártjónin, og ef einhver átti hjá hon-
um krónu, þá var að honum 'gengið
með odd og egg; var Finnur biskup
þar fremstur í flokki. Skúla reyndist,
eins og hann sjálfur segir í einu bijefi
sínu, að það voru sannmæli, sem amt-
maður Lafrenz einu sinni sagði honum
á alþingi, „að alstaðar væri ýtt á þann
vagn, sem hallaðist, en þó hvergi eins
og á Islandi11. Nú sannaðist, að „harð-
múlaður var Skúli“. Verzlunarfjelagið
hafði 1768 flutt skemmt korn hingað
til landsins, Skúli kemur því til vegar,
að konungur setur sjerstaka dómsnefnd
til að rannsaka það mál; var fjelagið
23. febr. 1772 dæmt í hinar svo lcölluðu
mjölbætur (4400 rd.). þ>egar hin svo
nefnda landkommission (Andrjes Holt,
Fjeldsted Windekilde) var hjer á ferð
1770, tilþess að kynna sjer hagi lands-
ins, kærði Skúli fyrir henni aðfarir fje-
lagsins, sjer í lagi meðferðina á innrjett-
ingunum, og fjekk með því áunnið, að
konungur 16. maí 1772 nefndi þá í dóm,
til þess að dæma gagnkröfur Skúla, sem
frá hafði verið vísað af hinni dönsku
dómsnefnd 1768, Magnús varalögmann
Olafsson (föður Finns Magnússonar) og
Sigurð lögþingisskrifara Sigurðss. yngra
á Hlíðarenda. Ekki gekk allt greiðlega
enn. Magnús Ólafsson afsegir að sitja
í nefndinni, nema sjer sjeu fyrirfram
greiddir 200 rd. o. fl. jþá er Steindór
sýslumaður Finnsson í Arnessþingi til-
kvaddur, en er heldur ekki viðlátinn ;
þá Jón sýslumaður Jónsson í Rangár-
þingi, hann segir frómlega, að hann
eigi sjálfur í máli fyrir hæstarjetti, „en
að innláta sig í óviðkomandi sök, —- —
kynni að-hafa slæmar suiter“. Loksins
fæst Magnús sýslumaður Ketilsson,
systursonur Skúla, til þess ásamt Sig-
urði landþingisskrifara að dæma i mál-
inu. Var það mest og bezt heiðurs-
manninum Thodal að þakka, sem í þessu,
eins og öðru, auðsýndi sig sem óhlut-
drægan og ráðvandan mann. Skúli ber
í sóknarskjali sínu upp á Magnús Ó-
lafsson og Steindór Finnsson, að báðir
hafi verið fjelaginu svo skuldugir, að
þeir þorðu ekki að takast dómarastörf-
in á hendur, en þetta kunna að vera
málaflutnings-getsakir. Nokkuð er það,
að af þessu- leiddi, að málið gat ekki
komið fyrir, fyr en í júlímánuði 1773 á
Eyrarbakka. Eptir alls konar flækjur af
hálfu Lindbergs, málaflutningsmanns
fjelagsins, fjell dómur loks 11. okt. s. á.
og vann Skúli málið, það stærsta pen-
ingamál, sem hjer á landi hefir komið
fyrir, upp á rúma 40000 rd. Dóminum
var áfrýjað til „Oberrjettarins“ við Öx-
ará. Björn lögmaður Markússon afsagði
dóminn, og Skúli varð undir. Skúli á-
frýjaði til hæstarjettar, en málið kom
ekki fyrir, því sættum varð á komið,
áður en til dóma var gengið, fyrir til-
stilli góðra manna, sjer í lagi Cammer-
collegíi. Svo stóð á, að hið almenna
verzlunaríjelag var komið að þrotum,
og var að semja við konung að skila
honum af sjeríslenzku verzluninni, sem
og skeði 1774- Skyldi nú Skúla og
öðrum hlutabrjefa-eigendum útborguð
hlutabrjefin með 500 rd. hvert, og öll-
uni áföllnum kostnaði, Skúla einnig
greidd viss upphæð upp í málskostnað,
og varð allt þetta til samans ærið fje.
En—sigurinn varð dýr. Nýr ágreining-
ur hófst bæði innanlands og utan, um
hver hinn „áfallni kostnaður“ væri, og
gekk um það brjefarekstur í margt ár.
Víst er það, að Skúli íjekk sinn kostn-
að aldrei endurgoldinn, en það sem
verst var, og sem honum sveið mest:
í stofnanirnar, sem verið höfðu hans
verk og hans yndi, kom uppdráttur.
J>ví þó konungur í orði kveðnu tæki
þær að sjer, eins og verzlunina, þá
dofnuðu þær smámsaman og dóu loks-
ins út af, á undan Skúla sjálfum, um
sama leyti og hin svo kallaða fríhöndl-
un fæddist (1786).
þar á ofan bættist ýmislegt annað
andstreymi. Friðrik V. var dáinn (1766),
Heltzen kominn í aðra stöðu, og Skúli
sjálfur á þeim aldri, þegar flestum er
hentast, að ráðast ekki í stórræði, en
lifa heldur í kyrðum. Honura var það
ekki lánað. þ>ó sonur hans, Jón Skúla-
son, væri settur fógeti við hlið honum,
þá lítur svo út, sem landfógetastörfun-
um, sjer í lagi reikningunum, hafi í sumu
verið ábótavant. Enda var reiknings-
færslan á þeim tímum flóknari, en nú,
þó hún væri ekki eins umfangsmikil.
það var þá siður, að jarðabókarsjóður-
inn hafði millireikninga, bæði við kaup-
menn, sem skyldir voru að láta í tje
peninga, þegar þeirra þurfti í kassann,
við „innrjettingarnar“ og við tukthúsið.
þetta allt virðist á stundum hafa viljað
fara í flækju hjá Skúla ; hafi hann ekki
getað greitt úr flækjunni sjálfur, þá
er víst, að aðrir gátu það ekki. Thodal
jafnaði það, eins og margt annað, með
mannúð og lagi, meðan hann var við,
en þegar Levetzau kom til landsins, þá
skipti um. Árið 1786 getur I.evetzau
ekki komizt niður í jarðabókarsjóðs-
reikningnum, og grunar strax þá feðga
Skúla ogjónum ranga reikninga, skrif-