Ísafold - 26.10.1889, Blaðsíða 1

'Kemur út á miðvikudögum og
laugardögum. Verð árgangsins
(104 arka) 4 kr.; erlendis 5 kr.
Borgist fyrir miðjan júlxmánuð.
ISAFOLD.
Uppsögn (skrifleg) bnndin við
áramót, ógild nema komin sje
til útgefanda fyrir i.okt. Af-
greiðslust. í Austwrstrœti 8.
XVI 86.
Reykjavík, laugardaginn 26. okt.
1889.
Freisisbarátta íra.
IV.
Söguöld írlands hefst með kristniboði Pat-
reks biskups hins helga, snemma á 5. öld
e. kr., nær hálfri fimmtu öld áður en Island
byggðist. En til eru fornsögur og kvæði frá
eldri tímum, er bera vott um mikla þjóð-
menning. Irar voru þá frjáls þjóð og tápmik-
il. Eómverjar höfðu aldrei ráðizt á þá. þá
gekk þjóðaflakkið mikla yfir norðurálfu, og
eyddi mjög menntun þeirri og þjóðmegun, er
þar var fyrir, eins og hraunflóð blómlegum
byggðum. Stukku margir ágætir menn, trúar-
hetjur, listamenn og vísindamenn, undan
þeim ófögnuði, og leituðu sjer hælÍ3 á Ir-
landi, eins og forfeður vorir flýðu síðar meir
land í Norvegi undan ofríki Haraldar hár-
fagra og námu hjer land. Með þessum
mönnum hófst ný menntunar- og framfaraöld
1 landinu. þá risu upp blómleg klaustur
víðs vegar um land allt, með fjölskrúðugum
bókasöfnum og ágætum skólum. f>á var Ir-
land öldum saman metið sem höfuðból vís-
inda og menntunar um vestanverða uorður-
álfu, og leituðu ungir fræðinemendur frá
ýmsum löndum þangað til menntunar sjer.
Frá Irlandi komu apcur ágætir kristniboðar,
er fluttu kristni og menntun til Skotlands,
Englarids, Hollands, austur á þýzkaland og
suður í Sviss. Irskir munkar hálærðir gerð-
íst kennarar við háskóla og konungshirðir
0 ,xíðs vegar um norðurálfu.
Endurminning þessarar glæsilegu fornaldar
á eigi lítinn þátt í þjóðfrelsis-baráttu Ira nú
á tímum. Hún elur og glæðir traust þjóðar-
“innar á því, að hún eigi sjer viðreisnar von,
* log sje þess megnug, að reisa sjálfstæða þjóð-
*'iAmenning úr hinum fornu rústum.
* ' Norrænir víkingar óðu yfir landið og lögðu
"°það undir sig á sömu öldinni og ísland byggð-
.‘ist. það var hið fyrsta áfall, er þjóðin fjekk
,. af útlendu ofríki. Síðan hefir hún aldrei
borið sitt bar. Utlendir herkonungar af nor-
.5 rænu kyni áttu þar síðan ríki hingað og
þangað með ströndum fram svo öldum skipti.
þá tóku við enskir reyfarar. þeir sigldu
'*' vestur um írlandshaf, 700 saman, árið 1169,
tæpri öld áður en Island gekk undir Noregs-
konung. Höfðu írskir höfðingjar, er áttu í
ófriði saman, leitað athvarfs austur um haf.
Tveim árum síðar kom Englakonungur sjálf-
ur, Hinrik annar, austan með her manns.
Játuðust þá nokkrir kynþættir austan á Ir-
landi þegar undir yfirtign konungs, enda
hafði hann og meðferðis páfabrjef frá Eóm,
er svo bauð, en þá var ríki páfa sem mest.
Hinrik konungur setti þar enska nýlendu,
■austur við sjó, með enskum lögum. Gerðist
brátt ófriður með Irum og landnámsmönnum
þessum. Áttu ýmsir högg í annars garð, og
veitti Irum betur, er fram liðu stundir. Á
ofanverðri lð. öld, eptir Eósastríðin ensku,
var eigi annað eptir af þessu landnámi Breta
en borgin Dýflin og lítill landskiki umhverfis,
svo sem ^ hluti landsins. Var byggð þessi
nokkurs konar ríki út af fyrir sig, og hafði
þing, i tveinrar deildum; var það hinn fyrsti
vísir p&rlamentsms írska.
þá var England orðið voldugt ríki og blóm-
legt; en Irlandi hafði hnignað stórum öld
eptir öld. Hið forna menntalíf var því nær
út kulnað, og samgöngur við önnur lönd
höfðu tekizt af nær gjörsamlega.
Englendingar voru og þá þegar Irum meiri
að ýmsum þjóðfjelagslegum mannkostum.
Irum hefir löngum hætt til þess, að vera
nokkuð ljettöðugir og tómlátir. þeim hefir
svipað til Pólverja að því leyti til, að þá
hefir brostið stundum ýmsa mikilsverða kosti,
er til þjóðþrifa horfa, svo sem þrek og þol-
gæði í framkvæmdum, sparsemi og iðjusemi;
en það er allt saman miklu traustari undir-
staða undir fjörvænlegan þjóðfjelagsskap
heldur en hreysti og hugprýði, drenglyndi og
ósjerplægni. Eyrir langvinna sundrung lands-
ins og staðleysisástand hafði stórum magn-
azt hinn háskalegi þjóðlöstur Ira : sjálfræðið,
þetta að vilja hver fyrir sig ekki lúta neinu
valdi öðru en sjálfum sjer, sem jafnan er hinn
versti þröskuldur fyrir samheldni og samvinnu
þjóða og þingflokka. því var engin furða
þótt þeim yrði aflfátt, er Bretar voru annars
vegar, þessi þrautseiga þjóð, sem er þar
eptir fylgin sjer, ráðsvinn og kaldráð.
Hinrik 7. Englakonungur gerði út leiðang-
ur vestur til Irlands árið 1494. Höfðingi
yfir því liði var Játvarður Poyning. Hann
lagði undir sig landið, og þar með hina ensku
nýlendu. Hann setti þar ensk lög í stað
hinna fornu írsku, og lagði ályktanir nýlendu-
þingsins í Dýflinni undir staðfesting ríkisráðs-
ins enska. þetta hið illræmda nýmæli var
kallað »Poynings«-dómur. Undu landsmenn
því hið versta og gerðu mannskæðar upp-
reistir hvað eptir annað. þá ljet Hinrik
konungur áttundi fara herskildi yfir landið,
og brenna og ræna kaþólskar kirkjur og
klaustur og gera upptækar allar eignir þeirra.
Hann tók sjer fyrstur nafnið »konungur yfir
Irlandi«.
Árið 1560, tíu árum eptir að siðabótin
komst á hjer á landi, ljet Elízabet Englands-
drottning lögleiða á Irlandi trú og kirkju-
sið prótestanta og banna þar allan páfasið.
Aður var landið allt rammkaþólskt. Hinir
kaþólsku prestar voru ofsóktir eins og óarga
dýr. þeir sungu tíðir á laun í skógarfylgsn-
um, gjám og gjótum. þar við bættist óeirðir
og deilur um lög og landsrjett Ira. það
er eitt til marks um, hverjum ráðum drottn-
ing og hennar rnenn beittu í móti, að eitt
sinn ljet jarl drottingar, Francis Cosby, gera
400 írskum höfðingjum heimboð, og ljet
höggva þá alla að þeirri veizlu í tryggðum,
uema einn, er undan lromst.
þar heitir Mullaghmast, er víg þessi voru
framin. Var þá herör uppskor n um allt
land sunnanvert, til að hefna þessa níðings-
verks. í þeirri uppreisn fjellu 10,000 af ír-
um. Auk þess voru margar þúsundir manna
dæmdir af lífi og hengdir á gálga. Var lítill
grunur þeim ærinn til lífláts. Landslýður flýði
upp um fjöll og skóga, og ljezt þar af hungri og
klæðleysi. Margir lögðust á náinn til að
treina í þjer lífið. Hershöfðiugjar Elízabetar
drottuingar rituðu henni á þá leið, og voru
hróðugir af, að nú væru írar farnir að kjósa
þann kost heldur, að láta höggva af sjer
höfuðið en að drepast úr sulti. Eignir þeirra,
er fallið höfðu eða flæmzt í burtu, voru gjörð-
ar upptæ.kar og seldar fyrir lítið sem ekkert
verð enskum óþjóðarlýð af háum stigum.
Skömmu fyrir næstu aldamót, eða árið
1594, hófst önnur uppreist á írlandi, meiri
en hin fyrri. Fyrir henni rjeð Hugh O’Neil
(Högni Njálsson), jarl yfir Tyrone. Hann
var kominn af írskum fornkonungum. Hann
ólst upp við hirð Elízabetar drottningar.
Hann var allra manna fríðastur sínum, vitur
maður og vel að sjer. þótti drottningu mikið
til hans koma, gaf honum jarlsnafn og setti
hann yfir hina fornu ættleifð sína Tyrone.
þar gerðist hann brátt mikill höfðingi og
hirti lítt um yfirráð drottningar. Maður er
nefndar Hugh O’Donnel. Hanri var í ætt
við Hugh O’Neil og var kallaður Högni
rauði. Honum var haldið í varðhaldi á Eng-
landi árum saman með svikum, en strauk
loks og komst á fund frænda síns og hjet á
hann til hefnda. þeim frændum varð gott
til liðs. Áttu þeir margar orustur við lið
drottningar og höfðu jafnan sigur, þar til
Englendingar áttu eigi hæli á Irlandi annars-
staðar en í Dýflinni og í fáeinum köstulum
öðrum. þó fengu Englendingar yfirstigið
Hugh O’Neil að lokum. Gengu þá mikl-
ar hörmungar yfir landið. Landsfólkið flýði
út á merkur og skóga, og ljezt þar af hungri.
Enskir ferðamenn sögðu svo frá, að þeir
hefðu sjeð mæður jeta börn sín og börn leggja
sjer til munns innýfli mæðra sinna dauðra.
Elízabet drottning andaðist meðan á ófriðn-
um stóð (1603); en Jakob I. var Irum engu
mildari en hún hafði verið. Högni rauði
var drepinn á eitri. Hugh O’Neil varð
að ganga á hönd konungi og sverja honum
hollustueið. því næst var gengið að því
með odd og egg, að uppræta kaþólska trú í
landinu og forn lög Ira slíkt hið sama.
Brátt var Hugh O’Neil grunaður um land-
ráð og gerður útlagur úr ríki Englakonungs.
Hann stje á skip um haustið 1607, og með
honum 100 hinna beztu manna á Irlandi og
göfugustu. Hann andaðizt suður í Eóm 9
árum síðar, blindur og örvasa, og þjáður af
heimþrá eptir fósturjörð sinni, er hann mátti
eigi lið veita í nauðum hennar.
þannig lauk hinni fyrstu hertöku landsins
af hálfu Breta.
Um miðja 17. öld fóru Bretar herskildi
yfir landið í annað sinn. það var á dögum
Cromwells. þegar innanlandsófriðurinn hófst
á Englandi 1641, hugsuðu Irar sjer til hreif-
ings að brjótast undan ánauðaroki Breta.
þeim varð mikið ágengt. Árið eptir, 1642,
hjeldu þeir þjóðfund á fornfrægura þingstað,
Kilkenny, og lýstu landið óháð Bretum, skip-
uðu sjer stjórn, komu sjer upp peningasláttu o.
s. frv. Stjórn þessi stóð í 9—10 ár, og farn-
aðist vel. En þegar ófriðnum var lokið á
Englandi og Karl konungur hálshöggvinn.
(1649), hugsaði sigurvegarinn, Cromwell, er
þar hafði alræðisvöld, írum þegjandi þörfina.
Hann grunaði þá um að hafa veitt konungi