Ísafold - 13.11.1889, Qupperneq 1

KLemur út á miðvikudögum og
laugardögum. Verð árgangsins
(I04arka) 4 kr.; erlendis 5 kr.
Borgist fyrir miðjan júlímánuð.
ISAFOLD.
Uppsögn (skrifleg) bundin við
áramót, ógild nema komin sje
til útgefanda fyrir I.okt. Af-
greiðslust. í Austnrstrœti 8.
XVI 91.
Reykjavík, miðvikudaoinn 13. nóv.
1889.
Frelsisbarátta íra.
IX.
Tveimur árum áður eu O’Connells missfci
við, gekk ný landplága yfir Irland. |>að var
kartöfiusýki. Hún gjörspillti allri kartöflu-
uppskeru landsins tvö ár í röð, 1845 og 1846,
og leiddi af sjer voðalegt hallæri. Samskot
voru gerð á Bnglandi og í öðrum löndum
álfunnar, til að bæta úr neyð Ira; en lands-
drottnar þeirra gengu jafnhart epfcir gjöldum
og enginn ársbrestur væri. Leiguliðar voru
bornir út, ef þeir gátu eigi staðið í skilum,
og allt þeirra hyski. Arið 1847 komust
870,000 manna á írlandi á vonarvöl með
þeim hætti, og jafnvel 1849 enn 50,000. Til
þess að varna því, að leiguliðar, er bornir
höfðu verið vít, leituðu hælis á nóttunni í
sínum fyrri heimkynnum, var jafnan rifið
þakið af hreysunum, um leið og út var bor-
ið. Margar þúsundir rnanna fjellu af hungri,
og mesti sægur flýði úr landi, sumt til Eng-
lands, en mest til Vesturheims. þegar hall-
ærinu ljetti, 1848, var fólkstalan komin ofan
í 6 miljónir úr 8 milj., en heil þorp og bæir
lágu í rúsfcum, og jarðir í eyði þúsundum
saman. Uppreisnartilraun var gerð byltinga-
árið mikla, 1848, en enginn veigur var í því.
Landið lá dasað í dróma jarðeigendanna.
Ein miljón manna fluttist af landi burt til
Ameríku eða Englands á árunum 1849—1857.
A þingi lá þjóðfrelsismál Ira í dái, með því
•dugandi forustu vantaði þar. Umbrotíþjóð-
intii komu ekki fram í öðru en leynifjelögum
til víga og illvirkja. þeirra er »Fenía-bræðra-
lagið« nafnkenndast. það festi rætur víða
meðal íra bæði hjer í álfu og Vesturheimi.
Hefir það haldizt fram á þenna dag í ýmsu
líki. Vorið 1866 gerðu Feníar herhlaup úr
Bandaríkjunum inn í Kanada, lönd Breta í
Vesturheimi, en urðu brátt ofurliði bornir.
Sama ár fóru þeir og að reyna að gjöra róst-
ur á Englandi, og hófu uppreisn á Irlandi
árið eptir, 1867. En allt fór það út um þúf-
ur. Hefir aldrei á þessari öld verið daufara
yfir þjóðfrelsismáli lra en um þær mundir.
En þá kom sá maður til sögunnar og tók
til að hafa afskipti af högum Ira, er þeir
eiga langmest allra enskra stjórnvitringa að
þakka það, er þeim hefir ágengt orðið með
rjettarbætur hinn síðasta mannsaldur.
það er Gladstone.
A áliðnu ári 1868 skipaði liann ráðaneyti
á Englandi í fyrsta sinn. Og þar með hófst
mikil rjettarbótaöld á Englandi, meiri en
•dæmi voru til áður. þá var nýfengin stór-
kostleg umbót á kosningarrjetti til parla-
mentsins (1867); þá fyrst fekk almenningur
kosniugarrjett á Englandi í bæjunum, en þar
•áttu f hlutar landsbúa heima. — Fram að
árinu 1832 hafði England í raun rjettri verið
/þjóðveldi með höfðingjastjórn ; það voru lendir
menn, hinir ensku stóreignamenn, er rjeðu
lögum og lofum, og undirokuðu íra. Hið
mikla kosningarlaganýmæli frá því ári kúg-
aði lenda menn til að miðla völdum með sjer
við aðra auðmenn meðal kaupmanna og iðn-
-aðarinanna. En eigi reyndust þeir Irum
llóti mýkri í skauti en hinir höfðu verið.
Ensk kaupmannafjelög áttu geysimiklar fast-
eignir á írlandi, og var þeim því jafnannt
um að halda Irum undir fargi eins og lend-
urn mönnúm hafði verið á undan.
Meðal nýmæla þeirra, er Gladstone ætlaði
sjer að koma fram, er hann tók við völdum,
voru 3 mikilsverðar rjettarbætur til handa
Irum. það var þá þegar farið að vakna fyrir
honum, að Irlandi ætti að stjórna eptir »írsk-
um hugsunarhætti«, eins og hinn mikli þing-
skörungur Englendinga, Fox, hafði prjedikað
fyrir margt löngu, 1797, en enga áheyrn
fengið ; það var margreynt orðið, að enskar
meginreglur og enskir stjórnarhættir áttu svo
illa við írskt þjóðerni, að aldrei mundi
blessast.
Fyrsta nýmælið, er Gladstone bar upp, 1.
marz 1869, var afnám prótestantisku r'ikis-
kirkjunnar á Irlandi. Engin ríkiskirkja
skyldi vera á írlandi framar; kaþólskir menn
skyldu undanþegnir gjöldum til prótestant-
isku kirkjunnar; prótestantar skyldu halda
sjálfir presta sína, eins og kaþólskir menn;
fasteignir írsku kirkjunnar (prótestantisku),
er voru 290 milj. króna virði, skyldu upp-
tækar og hagnýttar til almenningsheilla, að
því frádregnu, er þurfti til að bæta kenni-
mönnum prótestanta það er þeir urðu brauð-
lausir vegna afnáms ríkiskirkjunnar. — Ný-
mæli þetta sætti hinni megnustu mótspyrnu.
Klerkar prótestanta, er lifðu iðjulausir á
kaþólskum almúga á Irlandi, mæltu í móti
þeim með mikilli ákefð. þeir hótuðu að
sprengja kirkjur slrxar í lopt upp heldur en
að yfirgefa þær. Sumir hákirkjumenn á
Englandi ljetu og engu spaklegar. Á mál-
fundum í Lundúnum var Gladstone kallaður
»svikari við drottningu sína, land sitt og guð
sinn«, og ráðgjafarnir allir kallaðir »ræningja-
samkundan«. En almenningur gaf þessum
frekjulátum engan gaum, og gengu nýmælin
fram uin sumarið 1869, en áttu eigi að ganga
í gildi fyr en með nýári 1871. þann frest
hagnýtti kirkjustjórnin írska til þess að fjölga
drjúgum prótestantiskum prestum á Irlandi
og hækka laun hinna margra, til þess að hafa
sem allra mest upp úr uppbótinni, er heitið
hafði verið, enda nam hún 130 milj. kr.
En þó urðu 160 milj. kr. afgangs, og kom
það fje í mjög góðar þarfir landinu til bags-
bóta, þar á meðal til eflingar alþýðumennt-
unar í landinu.
Næsta vetur eptir að þessi lög voru sam-
þykkt, bar Gladstone upp annað nýmæli sitt.
það voru landbúnaðarlög handa Irum. þau
áttu að bæta nokkuð úr landsdrottna-ánauð
þeirri, er lengi hafði verið hið mesta niður-
drep fyrir landið. Stóreignamenn, er höfðu
flestir aðsetur á Englandi, áttu nær alla fast-
eign á Irlandi, og áttu almúgamenn þar til
sveita eigi annars virkosti til að hafa ofan af
fyrir sjer og sínum en að gjörast leiguliðar
þeirra; kaupavinnu eða vist gátu þeir ekki
fengið vegna þess, að bændabýlin voru svo
smá, að þar gátu ekki verið nema einyrkj-
ar, en fátækt og landþrengsli fyrirmunaði
víða alla jarðabótavinnu. þess vegna gátu
landeigendur skrúfað eptirgjaldið upp alveg
gegndarlaust, og var enga lagavernd að fá
fyrir leiguliða gegn því okri. þeir höfðu
ekki nema eins árs byggingu, og mátti því
byggja þeim út hvenær sem vildi, þótt þeir
stæðu í beztu skilum, án nokkurs endur-
gjalds fyrir jarðabætur á ábýlinu. Og þegar
leiguliðarnir sáu, að þeir höfðu ekki annað
upp úr því að bæta ábýli sín en að eptir-
gjaldið var hækkað, sögðu þeir: »þá er betra
að sofa sig fáfcækan en þrælka sig fátækan«.
þetta voru lög nærri því um land allt, og
var ekki að sökum að spyrja, að þar sem
farið var eptir þeim, þar var megnasta ör-
birgð og vesaldómur. I Ulöztum, norðaust-
urfjórðung landsins, hafði víða komizt á sú
lögvenja, að bændum var eigi byggt út með-
an þeir stóðu í skilum, og að fráfarandi fekk
endurgjald fyrir jarðabætur. þar vegnaði
líka bændum langt um betur. þetta vildu
nú Irar fá lögleitt um land allt, og var það
aðalefnið í nýmælum Gladstones. Aður höfðu
enskir stjórnvitringar ekki mátt heyra slíkt
tekið í mál. Gladstone hafði fram frum-
varpið eptír nokkra baráttu. Sumir af full-
trúum íra greiddu atkvæði í móti, af þvf
þeim þótti of skammt farið.
þriðja nýmæli Gladstoues var háskólalög
handa Irum. það bar hann upp 1873. En
þá beið hann ósigur í atkvæðagreiðslu í neðri
málstofunni. Sumum sveitungum hans þótti
hann heldur stórstígur í framfaramálum, bæði
írskurn og enskum, og tóku að dragast apt-
ur úr. þá sagði hann af sjer; en íhalds-
menn fengust ekki til að t ika að sjer stjórn
fyr en árið eptir, að þeir höfðu komizt í
rneiri hluta á þingi, eptir þxngiof af Glad-
stones hálfu. þá varð Disraeli æðsti ráð-
gjafi í hans stað og hjelt völdum í 6 ár.
þá var nær ekkert að hafzt til umbóta í lög-
um og landsstjórn innanlands, hvorki á Eng-
landi nje Irlandi. En þá efldist nýr stjórn-
arbótarflokkur á Irlandi. Rjettarbætur Glad-
stones höfðu vakið vonir íra um betri tíma
og veitt þeim hug til að halda enn á lopti
þjóðfrelsiskröfum sínum. þeir fóru fram á
írska «heimastjórn« (home-rule). Harðæri
gekk yfir landið þrjú ár samfleytt, 1876—
1879, sakir uppskerubrests, og svarf þá mjög
að leiguliðum. Um þær mundir tók almenn-
ingsálitið á Englandi að hneigjast aptur ein-
dregið að framfara- og frelsismönnum.
Hertu þá Irar enn upp hugann og gerðust
nú ófyrirleitnari en þeir höfðu verið síðan á
dögum O’Connells. þeir stóðu nú og tals-
vert betur að vígi en áður. Baunar hafði
landslýður heima á írlandi fækkað niður í
hjer um bil 5 miljónir; en nú var upp risin
írsk kynslóð fyrir vestan haf, í Ameríku,
hálfu mannfleiri, fram undir 10 milj., og all-
vel megandi; veittu þeir bræðrunum heima
góðan styrk; sömuleiðis var og orðið all-
mannmargt af írum í hinum stærri bæjum á
Englandi, og gátu þeir orðið að góðu liði við
kosningar, ef vel var á haldið.
Nú skorti íra helzt góðan foringja; og
hann fengu þeir.