Ísafold - 13.01.1892, Blaðsíða 2

14
þúsunda kr. meira virði en hún vanalega er,
ef hún væri svo vel vönduð sem bezt mættí
verða. |>ví er það bæði hagfræðisleg og sið-
ferðisleg skylda þeirra, sem hlut eiga að
því málí, að gjöra það sem í þeirra valdi
stendur til þess að landsins framleidda
vara mætti verða svo góð sem frekast er unnt,
svo hún geti áunnið sjer lof á útlendum
mörkuðum; en stærsta sporið til þess álít
jeg vera, að kaupmenn takmarki hjer éptir
hin vanalegu útlán svo sem frekast má verða
og borgi hina íslenzku vöru með pening-
um, svo verzlunin yrði alvegóbundin á báð-
ar hliðar.
Sjávarbóndi.
„Nokkur orð
islenzkar bækur og rit“.
J>að er ávallt gaman að lesa það, sem
þjóðskáld vort Benidikt Gröndal ritar, því
að það lýsir æfinlega miklu andans fjöri og
fágætum fróðleik, og margt ber vott um
hinn mikla áhuga hans á því, að halda
uppi heiðri þjóðar vorrar, og láta ekki rýra
um of gildi hinna fornu bókmennta vorra
eða svipta oss því, sem vjer eigum með
rjettu, eins og honum þykir þeitn hætta við,
er hafa samlagað sig skoðunum hinna dönsku
háskólakennara. En sumstaðar virðist mjer
hann nokkuð laus á kostunum og ýmislegt
athugavert hjá honum, og svona er ýmsn
háttað í grein hans um íslenzkar bækur og
rit, sem nýlega birtist í ísafold (80.—81. tbl.).
Vil jeg því leyfa mjer að gera fáeinar at-
hugaserndir við sumt í henni, þótt minna
mál verði en efni er til.
|>egar ræða skal um hina fornu norrænu
goðafræði, koma fram tvær ólíkar aðalskoð-
anir hjá fræðimönnum vorra tíma. Onnur er
sú, að hinar rjettu goðasögur Norðurlanda-
búa sje að mestu leyti týndar, en þær, sem
vjer nú höfum, sje komnar upp á 9. öld
eða seinna, og lítið annað en samsetningur
af forngrískum og kristilegum trúarhugmynd-
um o. s. frv. Hin sú, að goðsagnir þær, er
íslendingar hafa geymt í Bddukvæðum (sjer-
staklega Völuspá), sjeu sannarlega fornar og
eigi rót sína í sameiginlegum trúarhugmynd-
um hiuna germönsku þjóða. Sophus Bugge
hefir haldið fram hinni fyrri skoðun, og í
sömu átt hafa fleiri farið (sutnir jafnvel
viljað gjöra efnið í Völuspá að suðrænu hug-
mynda-rugli), en mjer virðist Viktor Ryd-
berg hafa gjörsamlega hrakið slíkar kenn-
ingar, og sýnt fram á fornan germanskan
uppruna flestra goðsagnanna. Nú er eigi
gott að sjá, hvora skoðunina hr. B. Grön-
dal aðhyllist. Hann samsinnir því fyrst,
að efnið í Eddukvæðunum sje norrœnt, sam-
eign Norðurlanda; en rjett á eptir virðist
hann þó hallast að skoðun Bugges, er hann
heldur því fram, að Baldurssagan sje alís-
lenzk, það er með öðrum orðum: smíðuð
á íslandi úr kristilegum hugmyndum og
»klassiskum« lærdómi. En við slíka skoðun
er bágt að fella sig fyrir þá, sem ætla að
vorir elztu og beztu sagnamenn hafi ekkert
rangfært vísvitandi, heldur sagt allt sem
þeir vissu rjettast, hvort heldur var í sagn-
fræði eða goðafræði, og þjóðin hafi geymt
trúlega hinar fornu arfsagnir, er hún hafði
flutt til íslands, »varðveitt fjársjóðu heiðin-
dómsins*, eða eins og skáldið kemst að orði:
•geymt í járnefldu jöklanna skjóli jólhelgar
Bagnir um Valhallarþjóð*. J>að er líka í
sjálfu sjer næsta ósennilegt, að kristnir
klerkar hafifarið að skapaefniðí norrænagoða-
fræði eptir sínu höfði, eptir það að heiðnin var
undir lok liðin. En að því er snertir bún-
ing Eddukvæðanna, þá kann vel vera, að
hann hafi breytzt nokkuð og lagazt smátt
og smátt á vörum þjóðarinnar, frá því er
kvæðin voru fyrst kveðin, án þess þau væri
beinlínis ort upp aptur, en hitt verður líklega
ætíð vafamál, hvar eða hvenær þau eru ort
í fyrstunni, þótt dr. Finnur Jónsson treysti
sjer til að ákveða slíkt svo furðu-nákvæm-
lega og hiklaust, eins og hann gjörir, og
Benidikt Gröndal haldi, að þau hljóti
endilega að vera ort á íslandi (líkl. í kristni
sbr. Gefn III. 2. bls. 34 og víðar). Ætli
menn geti svo áreiðanlega sagt, hvernig nor-
rænt mál var á 8. og 9. öld, að hægt sje
að fullyrða, að sumar kvíðurnar geti ekki
verið ortar þá? Eða hver skyldi geta sagt
með vissu, hvað langt er síðan að f>órr hefir
verið kallaður »J>onaraR« á Norðurlöndum,
eða það mál verið þar talað, er Gröndal til
færir eptir H. Schiick? Ætli engin goðsagna-
kvæði hafi verið til á Norðurlöndum frá
þeim tíma og fram undir kristni, eða þar
til er kvæðin í Sæmundar-Eddu fengu þann
búning, er nú hafa þau? A Röksteini í
Eystra-Gautlandi er vísa skráð, með rúna-
letri, sem er mjög áþekk íslenzkri vísu með
fornyrðalagi, en fornfræðingum kemur ekki
saman um, frá hvaða tíma leturgjörð þessi
sje. Saxi segist hafa haft fyrir sjer dönsk
fornkvæði, þegar hann reit Danmerkur-sögu
sína, og hafa þau sjálfsagt verið frá heiðni,
en hve götnul, veit enginn. Hin fornenska
Beowulfskviða getur varla verið yngri en frá
8. öld, og er margt í henni, orðaval og
kenningar, nauðalíkt Eddukviðunum, þótt
kristni bregði fyrir innan um. það er líka
víst, að Karl mikli l]et safna afargömlum
hetjukvæðum hinna fornu þjóðverja, og er
auðráðið af því, að slík kvæði munu eins
hafa verið til um það leyti á Norðurlöndum,
enda sjálfsagt miklu fyr, sem Tacitus vott-
ar, er hann talar um hetjusögur og forn-
kvæði Germana, því að slíkt hefir eflaust
verið upphaflega sameiginlegt fyrir allar
germanskar þjóðir. Munu ekki fornkvæðin,
líkt og þjóðsögurnar, hafa skipt um hami
við og við, þótt þau væri hin sömu að efn-
inu til? aö hægt sje að víkja við ýmsu í
fornþýzkum (og eigi síður fornenskum)
kvæðum, svo að það verði íslenzkt, hefir
Benidikt Gröndal sjálfur sýnt í Tímariti V.
bls. 121, þar sem hann tilfærir erindi úr
Wessubrunnabæn (frá 8. öld), mjög lfkt er-
indi í Yöluspá. Jeg sje því ekki, hvað get-
ur verið á móti því, að Völuspá (sem Snorri
kallar »forn vísindú, Gylfag. 8.) sje upphaf-
lega ort fyrir Islands byggingu og jafnvel
á þeim tíma, þegar málið var nokkuð öðru-
vísi en landnámsmenn töluðu það. Vel má
hugsa sjer, að Jslendingar hafi fært Eddu-
kvæðin í þann búning, sem þau nú hafa,
og það er víst engu ósennilegra, að þeir hafi
gjört það (Viktor Rydberg heldur jafnvel,
að Hárbarðsljóð sje frumkveðin á íslandi
seint á 10. öld, og eptir hans skoðun eru
líklega'“flestar Völsungakviðurnar ortar hjer
líka, því að hann segir, að sögurnar um
Sigurð Fáfnisbana hafi fyrst komið til Norð-
urlanda á 11. öld, en margt tnælir reyndar
móti þeirri skoðun, því að sögur þessar
virðast vera mjög gamlar á íslandi, og Gísli
Súrsson nefnir Guðrúnu Gjúkadóttur í einni
vísu sinni), heldur en Norðmenn á 10. öld,
fyrst kveðskapurinn fluttist írá Noregi til
Islands með landnámsmönnuin, eins og dr.
Finnur segir. En í rauninni finnst mjer
það minustu skipta, hvort Eddukvæðin
(sem komin eru í stað eldri kvæða) eru
ort hjer eða annarsstaðar, með því að ó-
hrekjanlegt er, að íslendingar hafa einir
geymt þau; hitt skiptir miklu meiru, að efnið
í þeim sje sannarlega af fornri norrænni rót
runnið, en enginn »munkadiktur«. Gildi
vorra fornu bókmennta rýrist ekki svo mjög
við það, þótt íslendingar sjeu ekki taldir
höfundar Eddukvæðanna, heldur rýrist það
miklu fremur, ef eigi má skoða neitt það,
sem forfeður vorir hafa skrásett um forn
tíðindi (eldri en fslands bygging) eða fornar
goðsagnir, öðruvísi en sem íslenzkan tilbún-
ing og varla hafa það fyrir satt, að f>jóð-
ólfur úr Hvini og Eyvindur skáldaspillir
hafi verið til og ort kvæði, fyrst ekki eru
aðrir en íslendingar til frásagna um það.
3.
Enskur jólasiður úr heiðni. Gölt-
urinn var í forneskju heigaður Frey, er
menn blótuðu sjer til árs og friðar, og' hjet
það sónarblót (friðþægingarblót). J>að var
haldið að jólum eða í það mund árs, er
vetrarsólstöður voru um garð gengnar og
dag tók að lengja. Freyr átti gölt gullin-
byrstan, dvergasmíð, er nefndur er Gullin-
bursti og Slíðrugtanni. Hann gekk fyrir
kevru Freys og rann lopt og lög harðara en
hver hestur og Jýsti af burst, svo sem sól
væri. Freyja systir hans ók með köttum
sínum, en svo er þó að sjá af Hyndluljóð-
um, sem hún hafi átt gölt, sem nefndur er
Gullinbursti og Hildisvíni. Líklegt er, að
allt sje einn göltur, og hafi þau syskin ver-
ið dýrkuð í sameining, hann sem árguð og
auðgjafi, nún sem ástagyðja og auðsældar-
gyðja (sbr. gulltár Freyju), og bæði sem
nokkurs konar ljósgoð eða sólargoð, því það.
er sólin sæl, er veitir jörðinni varma og
vaxtalífinu viðgang og er svo uppspretta
árs og auðsældar. Sýr (gylta), sem er eitt
af nöfnum Freyju, bendir á, að hún hafi og
haft hlutdeild í dýrkan galtarins. I minn-
iug galtarins Gullinbursta var hvern jóla-
aptan framleiddur sónargöltur. Hann þótti
svo helgur, að yfir burst hans skyldi öll
stórmál dæma, og menn lögðu hendur yfir
burst hans og strengdu svo heit að bragar-
fulli. Síðan var geltinum blótað. Hið
helga blóð (hlautin) var gefin þeim syskin-
um til árbótar, og var þá gengið til frjetta
um árferði og aðra hamingju, með því að
fella blótspán eða á annan hátt. En flesk
galtarins höfðu menn til mannfagnaðar, og
þótti það í fornöld allra mata kostulegast,.
og við flesk eitt ólust einherjar. A þessa
galtartignan minna nöfnin á gripum Aðils
konungs í Uppsölum, þar sem Freyr var
mest dýrkaður, Hildigöltur eða Hildisvín,
hjálmur hans, og Svíagrís, hringur hans, og
hefir gölturinn verið markaður þar á. —
Menjar þessarar fornu galtartignauar finn-
ast enn á Englandi á jólahátíðinni, einkum
við háBkólana í Oxford og Cambridge, og
sömuleiðis við hirðina og í húsum ýmsra hinna
göfgustu manna, og að sá siður sje frá fornu
fari, má sjá af ritum Walters Scotts, Chaucers
o. fl., enda ber hann það með sjer, að hann
er forn, og er án efa eptirleif af Freysdýrk-
uninni. Jóladagsmáltíðin er kölluð »galtar-
máltíð« og galtarflesk er þá aðalrjettur á
borðum. j>rír menn bera inn galtarhöfuðið
á silfurfati, og upp af fatinu gnæfa kóróna
og ríkisfáni, en umhverfis höfuðið er raðað
hinum fegurstu blómum. Prestur gengur í
broddi fylkingar, er fatið er inn borið, og
er um leið sungið eldgamalt kvæði, sem er
blendingur af ensku og latíuu, og ýms orð-
tæki þess þykja minna á Eddukviðurnar.
I því kvæði segir, að galtarhöfuðið sje »allra
mata kostulegast um endilangt England*.
I Oxforð bíður almenningur í forsal, meðan
galtarins er neytt, en í máltíðarlok er hon-
um hleypt inn, og blómum þeim og gersem-