Ísafold - 07.12.1892, Blaðsíða 1

Kemur út A miúvikudOgum
og laugardögum. Verö árg.
(um 100 arka) 4 kr„ erlendis
5 kr.; borgist fyrir miSjan
júlímánuö.
ÍSAFOLD.
Uppsögn (skrifleg) bundin yib
áramót, ógild nema komin
sje til útgefanda fyrir 1. októ-
bermán. Afgroiðslustofa
Au8turstrœti 8.
XIX. árg.
Reykjavík, miðvikudaginn 7. des. 1892.
94. blað.
Bókmenntir.
Stutt islenzk bragfræði, eptir Finn
Jónsson. Gefin út af hinu íslenzka Bók-
menntafjelagi.—Khöfn 1892. 84 hls. 8.
Bæklingur þessi er þarfur mjög og fróð-
ur í sinni röð, því að að þvi er í senn
bæði gagn og skemmtan, að þekkja þæi
Teglur, er skáldin hafa kveðið eptir að
fornu og nýju, og lögmál það, er ráðið
hefir ognú ræður sjerstaklega í íslenzkum
kveðskap. Efnið er að visn eigi alþýðlegt
í sjálfu sjer, en höf. er einkar lagið að rita
lipurt og ljóst um vísindaleg efni, svo að
hver maður getur skilið það og fært sjer
það i nyt. Honum er og lagið að binda
mikið mál í fám orðum, svo að þótt bæk-
lingurinn sje eigi mikill að vöxtunum, er
hann alldrjúgur að fróðleiknum.
íslenzkur kveðskapur skiptist eðlilega í
fornan kveðskap og nýjan, og hefir livor-
tveggja að vísu sitt livað sameiginlegt, svo
svo sein ‘hljóðstafi’ og ‘hendingar’, sem hafð-
ar voru í hinum fullkomnara fornkveðskap,
•en fara að öðru leyti eptir óliku lögmáli.
Eimurnar standa að nokkru leyti á takmörk-
um hvorstveggja. Framanaferu þær kveðnar
ept.ir hinum fornu málslögum, en síðar (fyrir
1600) er hætt að gæta þeirra. Ritinu er sam-
kvæmt því skipt í tvo kafla. Er hinn fyrri
(um fornkveðskapinn) í 4 greinum, en hinn
síðari (um rímur og annan síðara kveðskap)
er einungis 1 grein (5. gr.). Eigi verður hjer
nema mjög stuttlega skýrt frá etni hverrar
greinar.
1. gr. Saga bragfrœðinnar og rit um
hana. Er þar stutt yfir sögu farið, en
glögglega drepið á ailt hið helzta, og nefndir
þeir menn, er mest liafa unnið að því, að
rannsaka og sanna lögmál það, er fylgt
er í fornum kveðskap, og enn getið fleiri
manna. Minnzt er þar og á »Safn til brag-
fræði íslenzkra rímna« eptir Helga prest
Sigurðsson (Rvik 1891), sem er uvjög ná-
kvæmt rímnaháttatal, með talsverðuin brag-
fræðilegum skýringum.
2. gr. Um lögun vísuorbanna og stef.
í þeirri grein eru 5 atriði, er til greina
verða að koma:
1. Lögbundið vísuorðaskipti. í fornum
kveðskap eru jafnaðarlega 8 eöa 6 vísuorð
i vísu hverri (hálfu t'ærri í rímnaerindi
hverju).
2. Lögbundið skipulag samstafna i vísu-
orði. Þar kemur eigi að eins til greina
samstafnafjöldi, heldur og bæði dherzla
orða og lengd raddstafa, einnig klofning
og stytting samstafna. Þetta lögmál er
harla þýðingarmikið, og má samkvæmt þvi
leiðrjetta fj'ölda visuorða, er bjagazt hafa
i handritum.
3. Lögbundið hljóðstafaband (er vjer nú
köllum, að erindi sje í hljóðstöfum). Hljóð-
stafirnir hafa afmarkaða staði í hverjum
tveim vísuorðum.
4. Hendingar í vísuorði, ýmist aðalhend-
ingar eða skothendingar, optast inni í visu'
orðum, en stundum i enda þeirra (run-
henda), og þá jafnan aðalhending. Einnig
hlýða þær vísum lögum.
5. Stefsetning í kvæði. Stef voru höfð
í drápum, og hefir þótt að þeim viðhafn-
arauki. Er það mál skýrt allítarlega.
3. gr. Um hœttina. Taldir upp aðal-
hættirnir og sýndur skyldleiki þeirra ; en
þeir eru 1, Fornyrðislag. 2. Ljóðaháttur. 3.
Málaháttur. 4. Kviðuháttur. 5. Dróttkvæð-
ur háttur. 6. Hrynjandi háttur. 7. Teg-
drápulag. 8. Haðarlag. 9. Runhendur
háttur. Taldar eru og ýmsar tegundir hátta,
svo sein dróttkvæðr háttr, og sýnt fram á,
hvað greinir, og allt mjög fróðlega sagt.
4. gr. Kvæðanófn. Mörg eru nöfn kvæða sam-
eiginleg, svo sem -Ijóð, mdl, -kviða, -drápa,
-flokkr o. s. frv., en sum einstakleg, svo
sem Sonatorrek, Haustlöng. Eru þau nöfn
öll skýrð, er skýringar þurfa og auðið er
að skýra.
5. gr. Yngri bragarhœttir; rímur, kvœði.
Fyrst er um rimnahœtti (eldri) og aðra
(eldri) hætti, og er sýnt fram á, að fram
undir 1600 hefir að mestu leyti verið fylgt
hinum fornu atkvæðisreglum í rímum og
öðrum kveðskap. En um það leyti eru ný
málslög orðin ríkjandi, og »eptir þeim er
það að eins dherzla samstafnanna, sem gild-
ir, og ekkert annað. Hin forna samstöfu-
lengd er (þá) alveg dottin úr sögunni; at-
kvæði, sem voru löng að fornu, eru nú
stutt, og stutt atkvæði orðin löng«. Þá er
um yngsta kveðskap; og um sjerstaka hœtti
(Viðkvæðislög, Grýlukvæðalög, Tröllaslag).
Sýnt er fram á, hvernig yrkja beri eptir
hinum nýrri málslögum í formlegu tilliti:
að eigi er nóg, að aiit standi í hljóðstöfum
og hendingum, heldur beri og að kveða
eptir rjettum hljóðfallsreglum, eða farajafn-
an eptir eðlilegri áherzlu orða og sam-
stafna. Móti þeirri meginreglu hefir löng-
um verið brotið á seinni tímum, en þó eru
það trautt nema hinir Ijelegustu hagyrð-
ingar, er eigi skeyta henni nú orðið. Um
fleira eru hjer gefnar góðar bendingar en
um orðaáherzlu, svo sem um orðaval, orða-
setning o. fl., og er þessi þáttur ágætur
leiðarvísir fyrir hvern ungan hagyrðing.
E.
A f r o d i t e.
Þú sem um daga lífsins ljösa
lifandi geislum hjörtun slær,
þú, sem að allir ávallt hrósa
í ástarsælu, fjær og nær:
send þú mjer bros frá heimum hreinum,
himneska ódeyjandi ljós,
þaðan, sem lífs æ grær á greinum
gleðinnar fölskvalausa rós.
Send þú mjer ljós þitt, svása drott.ning,
sigrandi, ómótstæða dís;
þú veizt þjer allir veita lotöing,
verndari þess er elska kýs.
Deyja í tæpum tímans straumi
trúnaðarheit og loforð mörg,
samt ert þú lífs í gjöllum glaumi
góðvina þinna traust og björg.
Hvað er sem yfir lifir leiðum
liðinna vera si og æ
sem stjörnuljós frá boga breiðum
blikandi yfir landi’ og sæ
vakir, og aldrei, aldrei þrotnar?
Það ert þú, himinborna dis,
er sofnar ei, en allt af drottnar
í ástar helgri paradís.
Hvert á að beina bænarorðum
brennandi ungu hjarta frá?
Til þín, sem enn ert eins og forðum
elskenda vemdargyðjan há.
Signuð þú munt á öldum öllum,
eins lengi’ og hafsins bára rís,
og meðan steypist foss af fjöllum,
fornhelga ástarmála-dís.
JL S. B.
Um holdsveikina á íslandi.
Eptir síra Olaf Olafsson i Guttormshaga.
Jeg hef fyrir skömmum tíma síðan ritað
stutta hugvekju í »ísafold« um holdsveik-
ina í Holtamannahreppi hinum forna. Er
mjer ánægja að geta þess, að landlæknir-
inn hefir með brjefi, dags. 31. okt. þ. á.,
tjáð mjer, að hann með vorinu muni koma
hingað austur og rannsaka þá sjúkdóm
þenna rækilega og ástandið yfir höfuð.
En í þessu efni er víðar pottur brotinn
en í Holtamannahreppi hinum forna. Eptir
því, sem jeg hefi næst komizt, mun sjúk-
dómur þessi vera, ef ekki í öllum, þá að
minnsta kosti í flestum hreppum Rangár-
vallasýslu, og þar að auki mun hann vera
til í ýmsum öðrum sýslum.
Jeg hefi átt tal um þetta efni við marga
skynsama og merka'menn og hafa þeir allir
lokið uppeinum munni um, að nauðsyn, stór-
nauðsyn sje á, að taka til alvarlegra ráða
til þess, ef hægt væri, að hepta og útrýma
voðasjúkdóm þessum, sem er sannarleg
plága, þar sem hann fer í vöxt. Jeg leyfi
mjer því enn af nýju að hreifa máli þessu
opinberlega; væri þável, ef það gæti orðið
til þess, að fleiri yrðu til að hugsa um
þetta efni og leggja á gagnleg ráð til að
beina því í heilavænlega átt.
Í máli þessu ber á þrennt að líta:
I. Ilvað var áður gjört fyrir hina holds-
veiku?
II. Hvað er nú gjört fyrir þá? — Og að
síðustu
III. Hvað þarf að gjöra fyrir þá?
I.
Hvað var áður gjört fyrir holdsveika
menn?
Að minnsta kosti miklu meira en nu,