Ísafold - 20.08.1898, Blaðsíða 2

206
Fyrir minni íslands
Þjóðhátiðarræða
séra Guðm. próf. Helgasonar á
Hvítárbökkum 7. ágúst 1898.
|>að er nýstárlegt, að sjá slíkan
mannsöfnuð kominn saman hér á Hvít-
árbökkum, og það er skemtilegt líka,
og ég vona að það viti á gott.
Mér dettur í hug saga eftir Jón
Thóroddsen, sem heitir »Dálítil ferða-
saga«.
þar er frá því sagt, að þeir voru
tveir félagar á ferð yíir fjallveg nokk-
urn. það var komið kveld og þeir
tóku sér náttstað á heiðinni, rétt hjá
steinkerlingu. Sögumanni varð ekki
svefnsamt, en þegar mók loksins
ætlaði að færast yfir hann, þá þótti
honum steinkerlingin beygja sig ofan
yfir hann og fara að segja honum æfi-
sögu sína. Hún kvaðst vera nátttröll
og hafa dagað þar uppi á heiðinni eitt
sinn, er hún var á ferð til að hitta
Drang unnusta sinn. |>arna hafði hún
síðan staðið í steinslíki um 8—9 aldir,
en vissi þó alt af nokkuð um það,
sem gjörðist f landinu, því að Drang-
ur var trygðatröll og kom að finna
hana við og við og sagði henni þá frá
ýmsu, cem gjörðist. Eitt sinn hafði
hann sagt henni, að Islendingar væru
nií ekki lengur frjálsir menn og skæru
ekki sjálfir úr málum sínum áalþingi;
þeir hefðu tekið mann yfir sig, sem ekki
væri á landi hér, heldur hefðihérað eins í
seli. það þótti kerlinguundarlegt, og því
hafði hún aldrei getað komið í höfuð-
ið á sór, að það væri í nokkuru betra
að aðrir réðu manni en maður sjálfur.
því kvað hún líka hafa verið spáð fyr-
ir sér, að hún mundi komast úr álög-
unum, þegar Islendingar yrðu aftur
frjálsir menn. þá mundu allar bjarg-
vættir fá nýtt líf og fjör. Og nú fanst
kerlingu votta fyrir því að svo mundi
bráðum verða. Hún sagðist hafa ný-
lega orðið þess vör, að einhver hreyf-
ing væri á komin, meiri en áður hefði
verið, »og nú vil ég spyrja þig«, sagði
hún »hverju liðsafnaður sá gegnir, er
bændur hafa nú fyrir sunnan fjall, því
ég hef í dag séna menn, eigi allfáa,
ríðasuður yfirskarðiðmeðalvæpni; höfðu
þeir allir spjót langskeft og blikaði á
skildina, og hélt ég þar fara höfð-
ingja nokkurn og fjölmenni til alþing-
is».
Saga steinkerlingar hafði fengið mjög
á sögumann, og þótti honum fyrir að
segja henni, að þetta væri misskiln-
ingur hjá henni. »f>ess get ég, að þér
hafi missýnst, gamla kona«, sagði hann.
»f>etta munu hafa verið kaupamenn
þeir hinir sömu, sem vér félagar mætt-
um í dag. f>eir reiddu orf sín um öxl,
og mun þér spjót sýnst hafa, er langt
var til að sjá. En þar sem þú sást
blika á skildina, þá voru það súr-
mjólkurleiglar einir og sneru botn-
arnir við sólu. Eigi er það siður nú
af höfðingjar fjölmenni til alþingis,
því þar koma eigi nema fáir menn og
þinga fyrir luktum dyrum«.
f>á stundi steinkerlingin svo þungt,
að helkuldi fór um sögumann og hann
mátti ekki mæla lengur, en stunan
finnur maður reyndar að kemur frá
brjóstí skáldsins sjálfs, sem finnur svo
sárt til með þjóð sinni og til vesal-
dóms þess, sem honum finst hún
vera í.
Hvað skyldi hún hafa hugsað vesl-
ings kerlingin í álögunum, ef hún hefði
séð þennan »liðsafnað fyrir sunnan
fjall«? Eg skil ekki annað, en að
henni mundi hafa þótt hann vita á
góð tíðindi fyrir sig og bjargvættir all-
ar. Og ég þykist vita, að ef skáldið,
sem sagði sögu þessa, mætti nú líta
yfir Hvítárbakkana hérna — og ég
held, að hann mundi hafa viljaðþað;
svo var hugur hans fast bundinn við
landið hans, og svo feginn vjldi hann
fá að sjá það aftUr,er hann væri
látinn, eftir því sem hann segir
sjálfur í kvæðinu sínu »Tinda fjalla«
— ef hann mætti líta yfir bakkana
hérna í dag, tel eg víst að hann mundi
þykjast sjá vott um nýtt líf í landinu
sínu, nýtt fjör í héraðinu sínu. Og
það sýnist okkur víst líka, og ég vona,
að það sé engin missýning, eins og
það var hjá steinkerlingunni. Eg vona,
að þessi fundur okkar í dag, og aðrir
slíkiir* mannfundir út um land, sé vott-
ur þess að nýtt líf sé að vakna, og
að sá tími fari nú í hönd, að allar góð-
ar vættir fái nýtt líf og fjör.
Við köllum þennan dag þjóðminn-
ingardag. Og með því nafni er það
tekið fram, hver sé tilgangur þessarar
samkomu. Við komum saman til þess
að minnast þjóðar okkar, til þess að
minnast þess, að við erum Islendingar.
Við erum annars hitt og þetta, sína
stöðuna hefir hver. En eitt erum við
þó öll, eitt samnefní eigum við öll saman,
— og þess minnumst við í dag —:
Við erum öll Islendingar.
það hefir nú sjálfsagt bæði sínakosti
og sína ókosti, að vera Islendingur.
En á slíkum degi sem þessum, á
gleðisamkomu, á það sjálfsagt betur
við, að hugsa um kostina en ókostina,
björtu hliðarnar heldur en skuggahlið-
arnar. J>eir eru nógu margir dagarn-
ir, sem minna mann á skuggahliðarnar,
þó að þessi bjarti sólskinsdagur gangi
undan.
Hvað er þá það, sem veldur því, að
okkur þykir vænt um það, að við erum
Islendingar ?
Eg vil fyrst nefna landið okkar.
Við tökum svo hjartanlega undir það,
að
»landi'ð er fagnrt og frítt
og fannhvítir jöklanna tindar,
hitnininn beiður og blár,
hafið er skinandi bjart«
Og við erum ekki einir um það að
þykja Island fallegc. Værum við einir
um það, þá væri það ef til vill ekki
mikið að marka. En útlendingar segja
hið sama, og þá höfum við víst fulla
ástæðu til að halda, að það só ekki
ást okkar til landsins ein, sem gjörir
það, að okkur þykir það fallegt. Og
það hefir vafalaust ekki svo lítið að
þýða fyrir farsæld manns, að eiga
heima í fallegu landi. 011 fegurð hef-
ir sín áhrif til að gleðja, og þá ekki
fegurð landsins síður en önnur. Og
víst er það, að fegurð landsins glæðir
ástina til landsins, en ástin til lands-
ins — það væri undarlegt, ef hún
vekti ekki hjá manni löngun til að
fegra landið sitt, að bæta landið sitt.
Og þegar við tölum um fegurð lands-
in8 okkar, þá getum við ekki annað
en rent líka augunum til framtíðar-
innar, framtíðarinnar, sem Jónas Hall-
grímsson var að hugsa um, er hann
kvað:
»Fagur er dalur og fyllist skógi,
og frjálsir menn, þegar aldir renna,
Skáldið hnigur, og inargir í rnoldu
með honum húa, en þessu trúið«.
Já, við viljum trúa á þessa framtíð.
Hvort sem dalirnir okkarnokkurn tíma
fyllast skógi, þá trúum við því, að sá
tími komi, að margur bletturinn á
landi okkar verði fegri eD hann er nú,
margt flagið verði gróið upp, margur
grár móinn orðinn að grösugu túni,
mörg óræktarmýrin að fallegu, frjó-
sömu engi. Og þó að langt verði
kannske þangað til, að þau stakka-
skifti verða orðin stórfengleg, og þó
að við öll »búum í mo!du« áður, þá mið-
ar þó sýnilega í áttina. Og það er á-
nægjulegt fyrir hvern góðan íslending,
að vinna að því eftir megni, að vinna
þannig ekki fyrir sjálfan sig einungis,
heldur líka fyrir fósturjörðína sína og
framtíð hennar. |>ó að það sé langt frá
því að við tökum undir hið fornkveðna,
að ísland sé »það bezta land, sem sól-
in skín upp á« — til þess liggur það
alt of nærri ríki Dumbs gamla — þá
er þó víst óhætt að segja, að það hafi
margt til þess, að hér geti búið far-
-sæl þjóð. Og ég ætla, að jafnvel eins
og nú er, sé Islendingar ekki síður
farsæl þjóð en margar þær þjóðir, sem
annars hafa svo mikið fram yfir þá.
Okkur vautar að vísu margt gott, sem
þær hafa, en við erum líka lausir viö
margt ilt, sem þær eiga við að búa.
Eu ef Islendingar mega eins og nú er
teljast fremur farsæl þjóð, þá vonum
við, að það verði þó enn þá fremur
seinna, þegar hún kemur, öldin sú,
sem skáldið skoraði á okkur að trúa
að koma mundi.
Næsta landinu okkar vil ég nefna
s guna okkar. Hún er eitt af því,
sem gerir það svo skemtilegt, að
vera Islendingur. Sögulaust land —
hvað þar mætti vera leiðinlegt! En
sagna-auðugtland — hvað þar er skemti-
legt! Ameríkumaður einn kallaði Is-
land »sögu, stáls og söngva-land« Og
sögulandsnafnið á það sannarlega með
réttu. ísland hefir vel geymt söguna
síua. Nærn því hver einasta sveit á
sína sögustaði sem merkílegar minn-
ingar eru tengdar við. Manni dettur
stundum í hug, þegar maður kemur á
slíka staði, orðin fornu: »Drag skó
þína af fótum þér, því staðurinn, sem
þú stendar á, er heilagur«. Hvað það
er gaman, að ferðast á íslandi vegna
þessara gömlu minninga ! Nærri því
hvar sem maður fer, sér maður eitt-
hvað sem vekur þær, ef ekki einhvern
merkisstaðinn úr fornsögunum, þá ein->
hvern stað, sem maður kannast við úr
þjóðsögunum, einhverja álfaborgina,
einhvern huldukonusteininn. Hvílíkan
auð á ekki íslenzka þjóðin, þar sem
hún á sögurnar sínar, yngri og eldri;
hvílíkan unað hafaþær ekki fært henní
fyr og síðar!
J>á vil ég nefna máiið okkar, okkar
göfugu, ágætu íslenzku tungu, sem einn
af mestu málfræðingum heimsins sagði
um, að hún væri orðrík eins og sans-
krít, liðug eins og gríska og hljómfög-
ur eins og italska. J>að er ekki sízt
hennar vegna, að það er skemtilegt
að vera Islendingur. J>að er skemti-
legt að vita, að íslendingarhafageymt
hina fornu tungu Norðurlanda lítið
breytta, svo lítið breytta, að við skilj-
um fornsögurnar okkar nærri því eins
vel og bækur þær, sem eru ritaðar á
nútíðarmálinu. J>að er mikilsvert, að
málið er hið sama um alt land, mis-
munurinn á máli héraðanna ekki telj-
andi, svo lítill, að hans gætir eigi, þar
sem í fle8tum öðrum löndum eru frá-
brugðnar mállýskur í ýmsum lands-
hlutum. Og það er ákaflega mikil-
vægt, að bókmálið og alþýðumálið er
hið sama hjá okkur, þarsem í öðrum
löndum er mikill munur á þessu tvennu
og í bókum og blöðum er mesti fjöldi
af orðum, sem alþýða skilur ekki. J>að
er ómetanlegt, hvaða þýðingu þetta
hefir haft fyrir mentun þjóðarinnar,
þetta að allir tala og rita sama mál-
ið. — J>að var um tfma svo, að marg-
ir Islendingar kunnu lítt að meta kjör-
gripinn, sera þeir áttu, þar sem málið
þeirra var. J>að mátti segja, að ís-
leuzkan væri orðin hornreka á íslandi.
J>að hefir sjálfsagt vakað fyrir allmörg-
um þá, að íslendingum væri hollast
að leggja niður íslenzkuna, og faraað
tala dönsku! Dönskunni var komið
að alstaðar þar, sem þess var nokkur
kostur. J>egar fyrst var farið að hugsa
um, að gefa út tímarit á Islandi, þá
þótti það eitt tiltækilegt að hafa það
á dönsku. Embættismenn, alíslenzkir
menn, skrifuðu hver öðrum um em-
bættismálefni sín á dönsku. Jafnvel
einstöku hreppstjórar voru farnir að
skrifa sýslumanDÍnum sínum á dönsku,
þegar um embættismálefni var að ræða.
Mig minnir að einhversstaðar í »Fé-
lag8ritunum« sé sýnishorn af slíku
bréfi, og eftir því að dæma, hefir það
st’hndum verið gjört meira af vilja en
mætti, svo sem eðlilegt var. En við-
leitnin var lofsverð. Alt var betra en
íslenzkan. Og þá má geta nærri,
hvernig málið var á því, sem átti að
heita ritað á íslenzku. J>að var eins
og hver sá þættist rnestur maðurinn,
sem gat ritað hana ambögulegast og
útlenzkulegast, og ef einhver reyndi
að vanda mál sitt, mátti hann eiga
von á skætingi fyrir það, að hann gæti
varla »skrifað svo eitt sendibréf að
maður skyldi ekki fremur þenkja, að
það væri stíll Ara prests hins fróða
eða Snorra Sturlusonar, en þeirra
manna, sem lifa á 18. öld«, eins og
Sveinn Sölvason sagði. En til allrar
hamingju Dáði spillingin aldrei veru-
lega til daglega málsins, alþýðumáls-
ins. Og því gat viðreisnin orðið svo
fljót og góð, þegar guð og gæfanseDdi
okkur hina ágætu forvígismenn íslenzk-
unnar, sem hófu hana aftur til vegs
og tóku svo duglega ofan í lurginn á
málspillingunni, að hún hefir aldrei
almennilega þorað að líta upp síðan.
Eg veit ekki, hverra manna ætti að
minnast með þakklæti á þjóðminning-
ardegi okkar, ef ekki þeirra. J>eim eig-
um vér að þakka að vér eigum mál
okkar óbjagað og að íslenzka er ekki
lengur hornreka á ættjörð sinni.
Eeyudar vantar enn nokkuð á að hún
sitji í því öndvegi, sem henni ber með
réttu, þar sem bréfaskriftir um æðstu
stjórnarmálefni landsins fara enn fram
á dönsku, sökum stjórnarástandsins,
sem nú er. .En við vonum, að þess
verði ekki mjög langt að bíða að einn-
ig því verði kippt í Iag og að íslenzk-
an sitji ein í öndvegi á Islandi.
í sambandi við málið okkar vil ég
nefna Ijóðin okkar, því þar kemur ís-
lenzkan fram í sinni fegurstu mynd.
J>að er gaman að eiga fyrir móður-
mál þá tungu, sem kvæðin okkar sum
eru ort á. Mér dettur í hug vísa
eftir J>orstein Erlingsson, sem mér þyk-
ir svo ljómandi falleg, þessi vísa:
»I>að er líkt og ylur i
ómi sumra braga.
llér hefir hlýnað mest á þvi
marga kalda daga«.
Sama getur þjóðin okkar sagt. Hún
hefir átt marga kalda daga. En bók-
mentirnar hennar og sérscaklega ljóð-
in hennar hafa gefið henni yí. J>að
er óhætt að segja, að íslenzka þjóðin
elskar Ijóðin sín. J>að dettur ekki
dautt niður, þegar eitthvert skáldið
hennar sendir henni fallegt kvæði.
J>að er óðar komið inn í hjarta henn-
ar. Og eiit af því, sem gerir það
skemtilegt að vera Islendingur, er
þetta, að eiga svo falleg ljóð á svo
fallegu máli, sem við eigum, og að
elska þau eins og við gjörum.
Og loks vil ég nefna enn eitt. Eg
held að ég verði að kalla það arfinn
okkar. Eg hefi þá auðvitað ekki í
huga arf í venjulegri merkingu, heldur
það eðlisfar, sem gengur í erfðir frá
forfeðrum til niðja. Og óg get ekk;
verið í vafa um, að Islendingar eiga
góðan arf í þessum skilningi. Það
var sannarlega ekkert úrkast úr norsku
þjóðinni, sem fór til Islands og nam
þar land; það má miklu femur segja,
að það væri úrval. J>að voru menn,
sem heldur vildu láta óðul sín en
frelsi sitt. J>að voru menn, sem vildu
leggja á sig allar þær þrautir, sem ný-
Iendumannalífinu fylgja> °g halda áfram
að vera frjálsir menn, heldur en að
vera heima við góðan hag og lúta
nauðugir valdi Haralds. J>að þurfti
dug og áræði til slíks, það þurfti at-
gjörvi bæði andlega og líkamlega.
Slíkt hefðu engir aukyisar gjört. Og