Ísafold - 18.11.1903, Blaðsíða 2

Ísafold - 18.11.1903, Blaðsíða 2
282 köglar saman, og þegar hann er orðinn betur þur, er hann settur í stórhrauka og látinn jafna sig í þeim. Lfka að- ferð hefir alþýða manna í öðrum lönd- um. Hvaða gallar eru þá á þessari að- ferð? — Fyrst er nú það, að mórinn verður m i s j a f n, köglarnir úr neðstu lögunum eru beztir, hita bezt, hitt er lakara. Annað er það, að mór- inn vill molna í meðferðinni og mest molnar það, sem bezt er af mónum, — neðstu lögin; þetta rýrir móinn að miklum mun, því að mylsnan verður eftir úti og kemst aldrei í eldinn. |>riðja er það, að mórinn þ o r n a r a e i n t og stundum ónýtist hann al- veg, verður úti; þetta er sá ókostur- inn, sem mest er um talað hér á landi. Mórinn þornar miklu seinna í mýrum en á þurrum holtum, en víða er það illvinnandi verk að bera mó- inn frá gröfinni upp á þurt. Og þó að mórinn sé borinn út á góðan þurk- völl, þá geta rigningar valdið því, að hann þorni seint, molni og rýrni að miklum mun og enda verði úti. Guðm. Ingimundarson á Bergstöðum hér í bænum, athugull maður, hefir fengist hér við mótak í 30 ár; hann segir mér, að það hafi bomið fyrir, að fullur þriðj- ungur af mónum hafi orðið úti — al- drei þó meir; í þurkatíð, eins og í sumar, segir hann að mórinn þorni á 10—14 dögum, o: frá því hann er bor- inn út og þangað til hann er kominn í stórhrauba. Eg nefni þetta af því, að votviðri munu óvíða á Iandinu meiri en hér í Reykjavíb. Nú víkur málinu að útlendu aðferð- unum. Tilað stinga upp móinn er oftast notað handafl. Ef unt er að veita vatni frá, þá er hnausunum kastað af skóflunni í vagn, sem ekið er meðfram móbarðinu; en eigi að þurka móinn í sjálfri mýrinni, þá er honum lyft upp með lyftivél (gufu- kraftur). Til er líka vél til að stinga upp með mó úr gröfum, sem vatn stendur í, og taka upp hnausana, má með henni stinga 18 fet niður; með þe8su verkfæri eiga tveir menn að geta stungið upp 20,000 kögla á dag. Ef hnausunum er kastað úr þurrutn móbakka í vagn eða lyftivél, á 1 mað- ur að geta stungið sem svarar 20,000 köglum [hér er átt við smáhnausa, sem vega eitt pd. þegar þeireruþorn aðir]. f>essu næst er mórinn hnoð- a ð u r. |>að er gert til þess að hann verði allur jafn að gæðum, þorni fljót- ar og molni síður. Stundum er hann hnoðaður eins og hann kemur upp, vatn ekki látið í hann; vélin (sem gengur fyrir gufuafli) skilar þá món- um úr sér í ströngli, sem svo er skor- inn sundur í kögla og þeim ekið út á þurkvöllinn. þessi aðferð er mest tíðkuð utanlands, en hún er erfið; þarf mikinn mannafla, svo að ekki fást nema 2—300 pd. af mó eftir manninn á dag (o: úr gröf upp á þurkvöll). Ef vatn er látið saman við móinn Og hnoðvélin öðruvísi gerð, þá er auð- veldara að hnoða og mórinn hnoðast betur, verður jafnari; mógrautnum, sem kemur úr hnoðvélinni, er ekið í vögnum (á sporbraut) út á þurksvæð- ið; þar er grautnum helt á jörðina, jafnað út og jafningurinn seinna skor- inn sundur í hnausa, eða þá að grautn- um er helt í rimlagrind, grindinni seinna (eftir nokkrar klukkustundir) lyfc upp og standa þá hnausar eftir. f>etta er aðferð Ritmester Rahbeks, og vélarnar, sem unniðermeð, hefir haun fundið upp. Mórinn hnoðast miklu betur á þcnna hátt og þornar enda fljótar! Líka þarf miklu minni mann- afla með vélunum, svo að 5—7000 hnausar (pundshnausar) fást eftir manninn á dag og enda meir. Ef ekki á að taka upp mikið af mó — hugsum okkur hér til sveita — þá getur allur útbúnaður verið miklu ein faldari, en þá verður líka kostnaður- inn nokkru meiri. f>á eru hestar hafð- ir til að hreyfa hnoðvélina og unnið t. d. sem hér segir: við gröft er einn maður, en fleiri ef djúpt er (1 á hver 6 fet), einn læturj í hnoðvélina og keyr- ir hestinn, þrír aka út mógrautnum 1 hjólbörum og búa til hnausa úr hon- um; með þessum vinnubrögðum má fá 3—4000 pd. af mó (þurrum mó) út á þurkvöll eftir manninn á dag, ef laglega er að farið. Hnoðaði mórinn er þurkaður á sama hátt og fyr hefir tíðkast; þegar síga fer úr köglunum er smáhreykt (buðlungað) og seinna er svo stór- hreykt (c. 300 hnausar í hrauk og hraukurinn 5 fet á hæð). f>etta er vinua fyrir kvenfólk og börn. 8—10 ára gamalt barn, sem sr v a n t þess- ari vinnu, getur buðlungað 7 —8000 hnausa á klukkustund, og kvenmaður eða unglingur á fermingaraldri getur sett c. 2000 hnausa í stórhrauka á sama tíma. Svo haganleg eru þessi áhöld og öll vinnuaðferðin, að vinnan við hver 1000 pd. af þurrum mó verð- ur ódýrari á þenna hátt, þrátt fyrir hnoðunina, en með gamla laginu. Ávinningurinn felst í því, að h n o ð- aði mórinn er miklu betra eldsneyti. Hann verður jafnari, hann molnar ekki og rýrnar í með- ferðinni og hann þornar miklu fljócar og betur, verður síður úti, slagnar síður. Hann er fyrirferðarminni (þyngri í sér) og hann er hitameiri af því að hann vanalega er þurari [c. 20—25% vatn; í vanalegum mó 30— 35%] og af því að í honum er alt það bezta úr mólaginu, það sem frek- ast vill molna og rigna úr mónum, ef hann ekki er hnoðaður. f>á er eftir að bera saman mó og steinkol. Fyrlr 30 árum var mjög lítið um kol hér í Reykjavík. Flestallir brendu mó. En svo lækkuðu kolin í verði og nú brenna flestallir kolum og halda að mórinn geti ekki framar komið til tals. En sjáum til. 1000 pd. af góðum hnoðuðum mó (100 pd. af hnoðuðum mó hita á við 130—140 pd. af vana- legum hnausamó] hafa sama hitagildi og 600 pd. af góðum bolum. Stórar móstöðvar í Danmörku geta nú selt hnoðaðan mó á 3 kr. hver 1000 pd. (á staðpum). Við Reybjavík, Seyðis- fjörð og Akureyri er til nóg móland; bæði á þessum stöðum og víðar hér á landi, þar sem þéttbýlt er, mætti reka mótak í stórum stíl, og vafalaust fá hnoðaðan mó jafnódýran og í Dan- mörku o: 3 kr. 1000 pd. En hvað kosta kolin? Sjald- an minna en 10 kr. hver 1000 pd. og oftast meir. 600 pd. af kolum, sem jafngilda 1000 pd. af hnoðmó, bosta þá 6 kr. eða réttum helmingi meira en mórinn. Eg skal svo ekki fara lengra út í þetta mál að sinni. Næst verður það rætt frá öðru sjónarmiði. Að eins skal eg að lokum láta þess getið, að það er margsannað, að m ó má nota sem eldsneýti í stað kola til hvers sem v e r a s k a I (nema í gufuskip vegna fyrirferðarinnar). Mó má nota í ofna, í eldavélar, undir gufuvélar, í járn- brautareimreiðir o. s. frv. f>ess eins ber að gæta, að mórinn er 3—4 sinn- um fyrirferðarmeiri en jafngildi hans af kolum. f>ess vegna þurfa eldhólf í móofnum o. s. frv. að vera stærri en í kolaofnum, en svo hefir líka mórinn þann kost, að eldfærin endast betur, brenna ekki eins fljótt í sundur. Tízkan. Alþýðufyrirlestur eftir Guðm. Finribogason, magister. (Niðurl.). Karlmennirnir hafa og á sína vísu reynt til að gera höfuð sín fyrirferð- armeiri en þau eru frá náttúrunnar hendi. Má þá fyrst minna á höfuð- búninga, sem eru merki einhverrar sérstakrar tignar eða stöðu, t. d. kórón- ur konunganna, biskupsmítur, háa hjálma, bjarnarskinnshúfur o. s. frv. Af almennum höfuðfötum verður lík- lega hái hatturinn drjúgastur hæðar- auki. f>á voru parrubin nógu tíguleg á sinni tíð, en parruksöldin er talin frá 1650 til 1750. Sagt er að hirð Loðviks 14. hafi haft 500 parruksgerð- armenn. Hér má líka minna á, að bæði menn og konur hafa fest ýmis- leg sbott og slæður við höfuðbúning- inn, og hafa þau stundum náð niður á hæla eða lengra. Eins og það stundum hefir þótt fínt að vera fótsmár, þannig hafa menn á öðrum tímum reynt að teygja sem mest úr fætinum. Á 14. öld báru karlmenn álnarlanga skó; úr tánni gekk silkisnúra upp um hnéð. í lok 16. aldar voru ermarnar svo langar, að þær náðu til jarðar, og ekki var þá efnið í buxurnar skorið við neglur sór. Sérstaklega eru hinar svo nefndu »pilsbrækur« frægar; þær voru aðallega úr silki og er sagt að í Dan- mörku hafi farið í einar slíkar buxur 80 álnir, og á f>ýzkalandi er dæmi til að 200 álnir hafi þurft í einar buxur. Enda er sagt, að þær hafi bostað á við marga bændagarða. Loks má minna á hældragið á kjólnum og öll þau blaktandi bönd, skúfa, bjöllur og bumbur, sem menn á ýmsum tímum hafa fest á klæði sín. Litirnir á fötunum hafa auðvitað verið engu síður fjölbreyttir en sniðið. Um 1200 kom t. d. upp sú tízka á karlmannsfötum, að hægri helmingur- inn var öðru vísi litur en hinn vinstri; svo breyttist þetta þannig, að menn höfðu Iitina í skakkhorn. Hægri hlut- inn að ofan t. d. rauður, hinn vinstri grænn, hægri hlutinn að neðan grænn og hinn vinstri rauður o. s. frv. Loks litu fötin út eins og skákborð, og leif- arnar af þessari tízku er fíflabúning- urinn (harlekinsdragt). f>áhafa menn á ýmsura tímum breytt útliti sínu með því að mála sig í framan, og strá salla í hárið til að gera sig ellilegri. En hið viðbjóðslegasta af öllu þess háttar eru prýðisplástrarnir, sem tíðk- uðust um og eftir 1650. Voru þá límdar hér og þar á andlitið alls konar myndir: stjörnur, hringar, hálftungl, fuglar, flugur. Meðal annarar slíkrar prýði má á mynd einni frá þeim tím- um sjá mynd af fjóreykisvagni með manni í og tveim meðreiðarmönnum, er þeysa eftir enninu á konunni. Eg hefi nú nefnt nokkur dæmi, er sýna, hve fáránleg tízka hefir viðgeng- ist á ýmsum tímum, en hvernig stend- ur nú á því, að slík tízka skuli geta komið upp og útbreiðst? Auðvitað hafa altaf einhverjir stigið fyrsta spor- ið og aðrir svo komið á eftir og hald- ið lengra í sömu áttina, þangað til gekk fram úr hófi. En þá er eftir að skýra, hvers vegna þessi fyrstu spor voru stigin og hvers vegna aðrir fet- uðu í þau. Hér er þess að gæta, að klæðin, eins og öll önnur mannaverk, eru að miklu leyti ímynd þeirra hug- arhreyfinga, er vaka hjá þjóðinni. f>au eru oft spegíll tíðarandans. f>egar t. d. konur ganga f mjög flegnum kjól- um, má ganga að því vísu, að holdið sé ekki hatað eða fyrirlitið. Mönnum líður misjafnt, eftir því í hvernig klæð- um þeir eru, fötin verka beinlínis á aðkenningu þá, er menn hafa af lík- ama sínum. Maður er í öðrum hug í vatnsstígvélum en dansskóm; í vatns- stígvélum finst manni einhvern veginn að nú sé óhætt að thlunka á«. f>að kem- ur ósjálfrátt á ruann ferða- og slarkbrag- ur. Ef nú sú tízka að ganga á legg- stígvélum kæmi upp, einmitt þegar einhver slarkara geðblær léki um þjóð- ina, þá virðist eðlilegt að hún breidd- ist út, af því hún einmitt styrkti það sbapið, sem þá væri ríkjandi. Einn ágætur þýzkur heimspebingur, Hermann Lotze, hefir í einu af ritum sínum drepið á þýðingu þá, er klæðin hafa fyrir sálarlíf vort. Athuganir hans eru ágætar, það sem þær ná, en því miður veit eg ebki til, að neinn hafi fetað í fótspor hans og rakið þráðinn lengra. Hann heldur því fram, að orsökin til þess, að menn hafa tekið upp ýmislegt skraut og ýmislegt klæðasnið, sé ekki að eins hégómagirni, löngunin til að leiða at- hygli annara að sér, heldur og engu síður áhrifin, sem það hefir á aðkenn- ingu manus af líkama sínum. f>að er einkennilegt við skynjanir vorar, að vér getum haft aðkenningu út í end- ann á hlutum, sem vér höldum á eða festum við líkamann. Yér finnum mótstöðuna í endanum á stafnum, er vér stingum honum niður, finnum hvernig pennaoddurinn strýkst eftir pappírnum. Læknirinn þreifar með sárakannanum; saumastúlkan finnur hvernig nálin smýgur klæðið o. s. frv, Notkun verkfæra er yfir höfuð háð þessari einkennilegu aðkenningu. Sé tekið um annan endan á stöng og hún vegin upp, finst hve löng hún er. Láti maður hana standa lóðrétta á fingri sér, finst ekki hve löng hún er, en það finst, ef hún hallast lítið eitc. Sé lóði sveiflað á streng, finst hve langfe það er frá hendinni. Og setji maður skál á hvolfi yfir fingurgóm sér og láti hana hvíla þar, finnur maður ná- kvæmlega hvar komið er við hana, ef hún er snortin. Eu alveg eins er með klæðin. ]?au verða eins og hold af voru holdi og bein af vorum beinum. Vér finnum allar hreyfingar þeirra, eins og þau væru partar af oss sjálfum, eins og vér hefðum vaxið eins langt og fötin ná og hreyfast út frá líkamanum. Undir eins og maður hallar háa hatt- inum ögn, eða stormurmn tekur í hann, er að finna eins og maður væri orðinn því hærri, sem hattinum nemur^, og það er saklaus ósb að vilja vera hærri en maður er, og þarna fullnæg- ir hái hatturinn henni um scundarsak- ir. Konunni með freigátuna á höfð- inu hefir eflaust fundist, að hún sjálf sigldi með fullum seglum um hirðsal- inn. f>að þarf varla að taka það fram, að hár hattur og freigátu-háruppsetn- ing mundi varla tíðkast á tímum, þeg- ar menn væru mjög lítillátir og auð- mjúkir í huga. Stigstangaskórnir og háu hælarnir auka við persónuna að neðan. Til þess að ná út frá sér og þreifa í kringum sig er göngustafurinn skapaður. f>á má nærri geta, að stúlk- urnar hafi haft þægilega aðkenningu i aftanaukanum og ekki hefir lítil til- finning rúmast í krínólínunni. Börn hnýta stundum á sig skott, og hafa gaman af að finna hvernig það hreyf- ist, er þau hlaupa, rétt eins og það væri þeim samvaxið. f>að eykur ef- laust sjálfstilfinningarnar að hafa skott, svo ekki var furða, þó að skottlausi refurinn kynni illa við sig. Sama gildi hefir hældrag á kjólum og slæð- ur, flaksandi kápur, mötlar, slegið.

x

Ísafold

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Ísafold
https://timarit.is/publication/315

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.