Ísafold - 16.04.1904, Side 2

»
82
sínum kaupmanni. En munurinn þó
sá, að það varðaði kaupmönnum ekki
við lög, þó að þeir stælu hver úr
annars sauðahjörð, þeir urðu ekki
sauðaþjófar fyrir það eða því um líkt
heldur var sauðkindinni refsað, og
það svo grimmilega, sem nú var sagt.
|>að var rétt með naumindum að
landsmenn þorðu að kveina undan
þessum ósköpum og bera sig upp við
8tjórnina suður í Khöfn. f>að var
danskur embættismaður hér, sem fyrst-
ur varð til að flytja það mál fyrir
konuugi. Hann hét Lárus Gottrup
og hafði hér lögmannsembætti. f>að
lá við, að hann yrði að fara nestis-
Iaua í þá för héðan; skipið, sem hann
fór með, lá á annari höfn en hann
átti sókn að, eða utan hans kaup-
sýslu. J>að var lagabrot, að kaupa
sér þar það sem þurfti til fararinnar.
f>etta var á aldamótum 17. og 18.
aldar.
Bn veruleg breyting varð ekki á
verzlunarókjörunum fyr en seint á
18. öld, eða eftir árið 1786. f>að var
aðallega verk 2 afreksmanna íslenzkra,
Skúla Magnússonar og Jóns Eiríks-
sonar.
Skúli Magnússon fógeti hóf sína
miklu og frægu baráttu gegn verzl-
unaránauðinni laust eftir miðjaöldina.
Hann kunni ekki að hræðast, heldur
en Grettir áður en myrkfælnin lagð-
ist á hann. Hann var Grettir aldar-
innar. Hann réðst ódeigur að hverri
óvættinni á fætur annari. f>að var
eins og hann bitu engin járn. Hann
varð ekki skammlífur, eins og Grettir,
heldur dó í hárri elli, eftir að fengin
var verzlunaránauðarlinunin frá 1786,
— verzlunar- f r e 1 s i getur sú réttar-
bót ekki heitið, þótt svo væri hún
skírð.
Jón Eiríksson konferenzráð, dansk-
ur embættismaður mikils háttar, einn
vor mesti ágætismaður, vor mikli Jón
18. aldar, eins og nafni hans Sigurðs-
son hinnar 19., hann var Skúla alls
ólíkur, þótt saman ynnu þeír prýði-
lega að velferðarmálum þjóðar sinnar,
verzlunarfrelsinu sem öðru, —var maður
spakur og gæflyndur. Hann stytti
sér aldur, og er um kent þunglyndi
út af því, að mál þau, er hann hafði
borið fyrir brjósti til bagsældar ætt-
jörð sinni, þar á meðalverzlunarmálið,
hlutu eigi þau úrslit, er hann taldi
viðunandi.
Verzlunarréttarbótin frá 1786 fog
1787) létti alveg af kaupsýsluhaftinu
innan lands. En við hinu haftinu
var ekkert hreyft, tjóðrinu við danska
ríkið. Eéttarbót þessi hafði og að
geyma ýms nýmæli önnur allgóð og
hagfeld eða af góðum toga spunninn.
f>að var mikil umbótaöld í Danmörku
þá. Bændalausnin er frá 1788. En
fæst af því komst nokkurn tíma lengra
hér en á pappírinn. Og sumt var beint
tekið aftur eftir fá ár, með stjórnar-
úrskurðum og lögsbýringum á tilskip-
unum frá 1786 og 1787. f>að var
ekki liðinn einn tugur ára, er lands-
menn rituðu, á alþingi 1795, almenna
bænarskrá eða urrkvörtun til konungs,
þar sem svo var komist að orði, að
verzlun sú, sem þá var og verið hefði
síðan 1786, væri ófrjáls, magnlaus,
niðurdrepandi og óbærileg, og báðu
um frjálsa verzlun við allar þjóðir.
Fríhöndlan oss drepur Dana
drengja engum lízt á hana
kvað Sigurður Pétursson.
Undir bænarskrá þessa rituðu flest-
ir embættismenn landsins og margir
aðrir. Orðað hana hafði Magnús lög-
maður Stephensen, er síðar varð kon-
ferenzráð. Hann var þá í broddi lífs-
ins, fjörmaður mikill og áhugasamur
um framfarir landsins.
Bænarskránni var svarað af kon-
ungs hendi 2 árum síðar, á þá leið,
að tslendingar hefðu ekkert vit á þessu
máli, og skyldu allir hafa óþökk fyrir,
þeir er þar í hefðu átt þátt, og reiði
konungs, einkum embættismennirnir.
Magnús Stephensen var í þann
tið landsins eini blaðamaðnr. Hann
gaf út tímarit, er nefndist Minnisverð
tíðindi. þar segir hann svo um þetta
svar konungs, að allur sá úrskurður
votti augljóslega þá umhyggju og
þær grundvallarreglur, sem stjórni
verzlun íslands og nauðsynjamálum á
þeim tímum. »Vér erum of fávísir«,
kvað hann, »til að þekkja og meta
þessa umhyggju sem ber, vér þökkum
orðlausir og þegjum ; vorir upplýstari
eftirkomendur munu sjá rniklu lengra,
tala og þakka þeim mun snjallara*.
f>essi ummæli líkjast nokkuð fljótt
á Iitið auðrnýktarandvarpi embættis-
manns, er fengið hefir ávítur frá sjálfri
hátigninni. En hitt leynir sér ekki,
að þar býr undir megn gremja, og að
ónot eiga það að vera, einkum niður-
lagið:um hina upplýstari eftirkomendur,
er muni sjá miklu lengra, tala og
þakka þeim mun snjallara.
f>að fylgdi eitt með öðru verzlunar-
banninu við aðrar þjóðir, að ekki máttu
kaupmenn, er heima áttu hér á landi,
senda skip sin beint til utanríkislanda
né láta senda þau hingað þaðan beina
leið, þótt þær einar vörur hefði að
flytja, er þangað áttu að fara hvort
sem var og annað ekki, eða þar voru
keyptar og selja átti hér. Frá lönd-
um Danakonungs urðu allar siglingar
hingað að gerast og þangað aftur, þ.
e. frá Danmörku eingöngu og Hertoga-
dæmunum eða þangað aftur, eftir að
Norvegur var frá skilinn (1814). f>ó
m á 11 i stjórnin veita utanríkisskip-
um leyfi til að koma hingað og verzla
hér; en það kostaði 50 kr. gjald fyrir
smálest hverja, með öðrum orðum
10,000 kr. fyrir 200 smálesta skip.
f>að segir sig sjálft, að enginn maður
vann það til. Að eins fyrir timbur-
farma frá Norvegi var gjaldið minna,
20 kr. á smálest hverja, og síðar miklu
ekki neitt.
Vér skýrum þetta ástand fyrir oss
með dæmi.
Vér hugsuni oss að Danmörk sé
Vestmanneyjar, Akranes ensk höfn og
Hafnarfjörður norsk.
Ef einhvern Reykjavíkurborgara hefði
þá munað í kartöflur ofan af Skaga
eða viljað ná sér í kola eða ufsa sunn-
an úr Hafnarfirði, þá hefði hvorki
hann mátt láta sækja þetta sjálfur
beina leið né Akurnesingar eða Hafn-
firðingar senda það, nema með því
einu móti, að gjalda sem svarar 50
kr. á smálest hverja í þáguskyni fyrir
heimild til þess, heldur hefði orðið að
fara með vöruna fyrst austur í Vest-
manneyjar og fá hana síðan hingað
senda á þ e i r r a skipum, Vestmann-
eyinga!
það er ekki að kynja, þótt nokkuð
legðist á varning þann, er hinir dönsku
kaupmenn þurftu að afla sér frá öðr-
um löndum handa oss eða selja þangað,
og það þ ó a ð þeir hefðu ekki hugsað
meira um að ábatast en þeir gerðu og
allir kaupmenn gera og hljóta að gera.
Enda vita menn dæmi til frá 18. öld
ofanverðri 4-faldrar eða jafnvel 6 faldr-
ar framfærslu á útlendum varningi, og
samsvarandi niðurfærslu á íslenzkum
vörum. f>að var eitt verzlunarfélagið,
er íslenzka verzlun hafði á leigu í
þann mund, sem gaf hér 14 kr. í vor-
um peningum fyrir skippund af fiski,
sem það fekk 60 kr. fyrir suður í
löndum.
því var barið við meðal annars, að
háski væri að hleypa utanríkisþjóðum
til landsins í verzlunarerindum, að
hér væri engar varnir og lægi því
landið laust fyrir þeim til hernáms,
ef svo réði við að horfa.
En hvaða varnir veittu þá Danir
088?
Vér höfum konungsbréf frá ófriðar-
árunum skömmu eftir aldamótin 1800,
þar sem hann varar þegna sína danska
og norska við að fara hingað kaup-
ferðir, með því að þeir ættu á hættu
að lenda í klóm enskra víkinga!
þetta var verndin, sem stjórn vor
veitti oss þá. Ög svona varð þá í fram-
kvæmdinni fyrirhyggjan fyrir nægum
nauðsynjavörubirgðum handa oss; en
einmitt hennar vegna var það, sem ékki
mátti spretta af oss verzlunarfjötrunum.
þjóðin hefði orðið beint hungur-
morða þá, ef fjendur Danakonungs,
þe8sir sem honum stóð mestur ótti af,
Bretar, hefðu ekki sýnt af sér mann-
úð 088 til handa og það fyrir milligöngu
góðra manna vorrar þjóðar, þeirra
Magnúsar Stephensen og Bjarna ridd-
ara Sigurðssonar.
Mjög fljótt verðum vér yfir sögu að
fara, er lýsa skal tildrögum og atvik-
um að því, að vér fengum loks verzl-
unarfrelsislögin frá 1854. f>að var
verk Jóns Sigurðssonar öllum mönn-
um öðrum langtum framar. Hann hóf
þegar baráttuna fyrir verzlunarfrelsi
oss til handa jafnskjótt sem hann
lagði á stað í sinn fræga, meir en
þrjátíu ára leiðangur fyrir landsrétt-
mdum vorum og stjórnfrelsi. Eitgerð
hans um það mál í 3. ári Nýrra Fé-
lagsrita, er út kom sama árið og al-
þingi 'var endurreist með lögum, er
fyrsta brýningin á þjóðina að hefjast
handa og hrista af sér hlekkina þá.
Og sú ritgerð er auk þess gullkista
sögulegs fróðleiks um allan feril verzl-
unaránauðarinnar, hagnýtt enn af
öllum þeim, er það mál vilja kynna
sér í fljótu bragði, — hagnýtt af mér
meðal annarra nú á þessari stundu.
Hann lætur þingið 1845, fyrstu sam-
komu alþingis hins nýja, rita konungi
öfluga bænarskrá um fullkomið verzl-
unarfrelsi; orðaði hana auðvitað sjálf-
ur. Sömuleiðis þingið 1849. Og enn
þjóðfundinn 1851. En ekki færist
hann í aukana fyr en árið 1853, er
málið kemst loks á dagskrá á rfkis
þinginu í Khöfn. Hann sat ekki þar
á þingi. f>að urðu að vera og voru
danskir þingmenn, er málið fluttu.
f>eir gerðu hvora atrennuna, hvort á-
hlaupið á fætur öðru.
En allir kunnugir vissu og vita, hver
stýrði þeim atlögum öllum.
Auðvitað enginn annar en Jón Sig-
urðssou.
Vér, sem höfðum persónuleg kynni
af honum síðasta áratuginn sem hann
lifði, 7. áratuginn, þreifuðum á hinum
eldlega áhuga, er hann ól sér í brjósti,
um alt það, er ættlandi hans horfði til
hagsældar, og vorum þess vottar, hver
töíramáttur fylgdi jafnvel daglegu tali
hans og viðmóti, — vér skiljum það,
að ekki hafi verið heiglum hent að
standa hann af sér þ á, á bezta skeiði
aldurs hans.
Nú skulum vér virða stuttlega fyrir
oss, hvern árangur verzlunarfrelsið frá
1854 hefir borið þessa hálfa öld, sem
síðan er liðin.
Eg veit, að miklar tölur eða talna-
töflur þykja ekki lostæt andleg fæða.
En eg kemst ekki hjá að bera hana á
borð fyrir yður í þetta sinn, ofurlítinn
skamt af henni. f>ær e r u oft kjarn-
góð fæða eigi að síður. Eða þá, svo
að vér notum aðra samlíkingu, þær
tala oft skýrara, glöggvara og hærra en
algengt lesmál, hærra en nokkurt hljóð
annað, er vér eigum til.
Um miðja öldina sem leið var verzl
unarvörumagn vort, þ. e. aðfluttar
vörur og útfluttar samanlagðar, að verð-
mæti eða söluverði rúmar 3 milj. kr.
En hálfri öld síðar, árið 1900, var
það orðið 18 miljónir kr. f>að hafði
sexfaldast á 50 árum að peningaverði.
Kaupskip komu hingað til lands 115
alls árið 1850., En árið 1900 voru
þau 384.
Þessi 115 skip frá 1850 báru eða
tóku W/z þús. smálestir. En þessi
384 skip frá 1900 nær76 þús. Nærri
heila smálest á mann, hvert manns-
barn á landinu.
Af téðum 384 skipum voru 209
gufuskip og ekki nema 175 seglskip,
Og gufuskipin fluttu 3/4 af öllum vör-
unum eða 57 þús. smálestir. Seglskip-
in að eins 19 þús.
f>e88 þarf ekki að geta, að hér
hafði ekki gufuskip sést fyrir 50 ár-
um, ekki því líkt.
Laust eftir miðja öldina voru kaup-
menn á landi hér eða verzlanir 58
alls, þs,r af meir en helmingur (32)
útlendir.
En árið 1900 var kaupmannatalan
204, og þar af 158 innlendir. f>á eru
meira en 3/4 allra kaupmanna lands
ins inniendir.
Talið er, að kaupstaðarhús á öllu
landinu muni nú vera að lóðum með-
íöldum 10 miljóna króna virði. Hitt
er víst, að þau námu ekki 1 miljóu
kr. alls fyrir 50 árum.
Enginn maður hefir nokkurti tíma
haft aðra eins tröllatrú á framförum
landsins eins og Jón Sigurðsson, ef
þjóðin kynni með að fara og lægi ekki;
á liði sínu, né verið jafn-sannfærður um,
að það hefði ótæmandi auðlegð að
geyma í skauti náttúrunnar, bæði land-
ið sjálft og sjórinn umhverfis það. —
Eg man það vel, að vinir hans ámælttt
honum oft fyrir hana í sinn hóp hér,
sem hina mestu heimsku. Og aðrir
kýmdu að henni. Það var annars ekki
kýmt að Jóni Sigurðssyni, hvorki því
sem hann sagði né gerði. En — mundi
hann hafa búist við svona stóru stökki
á ekki lengri tíma í alls einni atvinnu-
grein, verzluninni?
Eg veit vel, að mór verður svarað
því, að það sé lítið að marka. Hvað
líði hinum atvinnuvegunum ?
Eu eg svara og segi: Það skal eng-
inn segja mór af því, að þeir hafi ekki
tekið stórmiklum framförum líka á þessu
tímabili. Það er svo náið, lífrænt sam-
band milli verzlunarinnar og annarra
atvinnuvega, að hún g e t u r alls ekki.
tekið stórt framfarastökk öðru vísi en
að þeir fylgist með margir eða nokkrir
að minsta kosti.
Hér eru og hafa verið undanfarna
hálfa öld miklu meiri framfarir en vór
gerum oss alment í hugarlund.
Frelsið er dýrmætt. Það er kjör
gripur. Það er gersemi. En það hefir
lika verið kallað sverð. Það er og rótt
mælt. Það er eitt hið öflugasta vopn
til þess að heyja sér sigur í hagsældar-
baráttunni.
En þá segja sumir, að slíkt vopn
só ekki fáandi í hendur nema fullt/ða
mönnum. Hinir geri ekki nema meiða
sig á því eða þá að þeir valdi því ekki
sumir.
Einn fornkappi Grikkja, Þesevs, fól
sverð sitt hið góða og bitra undir
stórum steini, grísku Grettistaki, og
mælti svo fyrir, að enginn mætti við
steíninum hreyfa nó' sverðið snorta,
nema sonur sinn, er hann væri orðinn
fulltíða og svo sterkur, að hapn fengi
steininum velt einn saman.
Verzlunarstótt Vor hin innlenda er
nú orðin það fulltíða og það kraftagóð,