Ísafold - 21.03.1908, Page 1

Kemur út ýmist einu sinni eða tvisvar í
viku. Verb árg. (80 arkir minst) 4 kr., er-
lendis 5 kr. eða l1/* dollar; borgist fyrir
miðjan júli (erlendis fyrir fram).
ÍSAFOLD
Uppsögn (skrifleg) bundin viö áramót, er
ógild nema komin sé til útgefanda fyrir
1. okt. og kaupandi skuldlaus viö blaftið.
Afgreiösla: Austurstrœti 8.
XXXV. árg.
Reykjavík laugardaginn 21. marz 1908.
12. tölublað
I. O. O. F. 893278 V2
AugnUekning ók. 1. og 8. þrd. kl. 2—8 í spítal.
Forngripasafn opiö á mvd. og ld. 11—12.
(Ilutabankinn opinn 10—2 */• og ó1/1—7.
K. F. U. M. Lestrar- og skritstofa frá 8 árd. t.il
10 slbd. Alm, tundir fsd. og sd. 8 */* slrtd.
íuvndakotakirk ja. Guösþj. 9*/a og 6 á helgidögum.
L tndakotsspítali f. sjúkravitj. 10 >/*—12 og 4—5.
Landsbankinn 10 >/*—2 */*. Bankastjórn vió 12—1.
Laudsbókasafn 12—8 og 6—8/
Landsskjalasafnið á þrd., fmd. og Id. 12—1.
Lækning ók. i læknask. þrd. og fsd. 11—12.
N'áttúrngripasain á sd. 2—8.
Tannlækning ók. i Póstliússt.r. 14, l.ogS.md. 11— 1
Nýir kaupendur að
ÍSAFOLD
35. árgangi, 1908,
sem verður
full 80 tbl.
og kostar eins'og áður
aðeins 4 kr.
fá í kaupbœti sögurnar
Heljar greipar,
í 2 bindum
og
Fórn Abrahams
í 3—4 bindum
jafnóðum og úfc kemur,
uin 50 arkir alls.
Þenna stórkostlega kaupbæti fá allir
skilvísir kaupendur, nýir og gamlir,
um leið og þeir borga blaðið og vitja
hans eða láta vitja.
Ofan á alt þetta fá kaupendur með
sama fyrirvara sérprentaða nýja,
mjög vandaða skemti-
SÖgu, þegar Fórn Abrahams lýkur,
sem verður bráðlega.
Sjálft var blaðið Isafold alt að því
helmingi ódýrara árgangnrinn, en
önnur innlend blöð flest, eftir efnis-
mergð, en selst nú, með þessari miklu
stækkun, fyrir minna en liálf-
virði móts við önnur blóð landsins.
ISs’ Forsjállegast er að gefa sig
fram sem fyrst með pöntun á blaðinu,
áðnr en upplagið þrýtur af sögunum.
Þetta eru hin langmestu vildarkjör,
sem nokkurt íslenzkt blað hefir nokkurn
tíma boðið.
ÍSAFOLD er landsins langstærsta
blað og eigulegasta í alla staði. Fyr-
ir þessa geysimiklu stækkun nú get-
ur hún orðið og á að verða margfalt
fjölbreyttariaðefnien áður,enda á von á
ritmensku-aðstoð ýmissa hinna færustu
manna þjóðar vorrar.
ÍSAFOLD er þó ekki dýrari en
önnur hérlend blöð, sem eru ekki
helmingur á við hana árgangurinn að
stærð eða leturmergð.
ÍSAFOLD er þvi hið langódýrasta
blað landsins.
ÍSAFOLD gefur þó skilvísum kaup-
endum sínutn miklu meiri og betri
kaupbæti en nokkurt hérlent blað
annað.
ÍSAFOLD gerir kaupendum sínum
sem allra-bægast fyrir með því að lofa
þeim að borga í innskrift hjá kaup-
mönnum hvar sem því verður kom-
ið við.
ÍSAFOLD er og hefir lengi verið
kunn að því, að flytja hinar vönduð-
ustu og beztu skemtisögur.
ÍSAFÓLD styður öfluglega og ein-
dregið öll framfaramál landsins.
ÍSAFOLD stendur djarflega á verði
fyrir réttindum landsins, og heldur
sérstaklega fram og berst fyrir pjóð-
ræðiskrðjum almennings hvort heldur
er við útlenda valdhafa eða innlenda.
ÍSAFOLD er fús til góðrar sam-
vinnu við hvaða landstjórn sem er,
þá er rækir skyldn sína og vinnur
dyggilega að framförum landsins.
ÍSAFOLD vítir hins vegar mjög
einarðlega og skörulega hvers konar
misferli í stjórn landsins, hvort held-
ur er af þingsins hálfu eða umboðs-
stjórnarinnar, æðri embættismanna eða
lægri.
Móðurmálið,
Eg sá það í blöðuuum, að á Jón-
asarhátíðinni í vetur hefði því verið
hreyft, að stofna félag til verndunar
islenzkri tungu.
Vonandi lendir þetta ekki við orð-
in tóm.
Allir sem unna tungu vorri, allir
þeir sem skilja, að hún er lífæð þjóð-
ernisins, farvegur alls andlegs lifs með
þjóðinni, ættu að taka höndum saman
og starfa að hreinsun hennar, fegrun
og fullkomnun.
En það er um þetta starf eins og
um öll önnur, að mestu skiftir að
unnið sé af fyrirhyggju og réttum
skilningi á því, hvaðan hættan stafar
og hvað fyrst þarf að gera.
Vér verðum að skilja, bvaðan þær
eiturkveikjur koma, sem sýkja málið,
svo að vér getum risið öndverðir gegn
þeim og drepið þær' áður en þær
magnast svo, að ekki verður við gert.
Hvaðan stafar þá hættan mesf?
Hún stafar e k k i fyrst og fremst
frá bókmálinu. Bókmálið er alt af að
mestu ávöxtur og afleiðing daglega
málsins. Lærum fyrst að tala málið,
þá batnar bókmálið fljótt. Gott tré
getur ekki borið vondan ávöxt. Þeir
sem tala fagurt mál, verða ekki í vand-
ræðum að rita það sæmilega.
Þetta hefir oss gleymst.
Lærðu mennirnir svo neindir hafa
um langan aldur gengið á undan þjóð
vorri með illu eftirdæmi, atað ræðu
sina útlendum orðum og þózt góðir,
ef þeir vönduðu málið ögn betur þá
sjaldan er þeir hafa ritað eitthvað.
Útlendar námsbækur í skólunum á
aðra hlið og ónóg kensla í íslenzkri
tungu á hina hafa sömuleiðis verið
sá Níðhöggur, er nagar neðan rót
málsins.
Þess vegna hefir fram á þennan dag
alþýðumálið verið bezta íslenzkan.
Upp til dala, fram til fjalla hefir
íslenzkan til skamms tíma lifað síung
og hrein á vörum alþýðunnar, endur-
nærð af lestri fornbók'menta vorra og
ósnortin af hrognamáli kaupstaðanna
og margra lærðu mannanna. Það
hefir verið sómi íslenzkrar alþýðu og
verður aldrei fullþakkað.
En nú eru byltingartímar með þjóð
vorri. Nýjar hugmyndir vakna, lifn-
aðarhættir og atvinnubrögð öll breyt-
ast með degi bverjum. Nýjar stéttir
risa upp, nýir atvinnuvegir. Þeim
fylgja nýjar vélar, ný áhöld, ný hand-
tök, nýjar vörur. íslenzka alþýðan
breytist. Hún þarf ný orð á allar
þessar nýju hugmyndir, hluti, áhöld
og vélar, og handtök þau er þeim
fylgja.
Hvaðan fær hún þessi nýju orð?
Vér sltulum líta á það sem snöggvast.
Sjávarútvegurinn hefir á siðustu
tímum tekið stórkostlegum brerrting-
um.
Hvernig er þá sjómannamálið núna?
Það geta allir séð sem vilja líta í
»Leiðarvísi í sjómensku«, sem birtist
ekki alls fyrir löngu. Sú bók hefir
vakið nokkurt umtal. Menn hafa eins
og rumskast ögn, er þeir sáu sjó-
mannamálið svart á hvitu. Og við-
bjóðslegra hrognamál getur varla að
líta, hvar sem leitað er. Útlend orð-
skrípi, hvert öðru verra.
• Svona talar þá önnur fjölmennasta
stétt landsins. Þetta er daglega mál-
ið hennar.
En mál iðnaðarmanna er litlu betra.
Lærisveinar mínir í iðnskólanum í
Reykjavík gerðu það fyrir mig að rita
hjá sér nókkur algengustu orðin, sem
þeir nota daglega, og gáfu þeir mér
dálítið safn af þeim.
Hér eru nokkur sýnishorn:
altan, anslag, battingur, að besld,
Ijinnöxi, bormaskína, bretti, bustpíl,
búkki, dóv, dopultönn, dregari, fas, að
fasa, fílsigti, ftókabretti, ftauhurð, að
flútta, að forskalla, forstykki, fvlning-
ur, fótfris, fú(k)ssvans, gesims, gerikti,
gólffrís, grat, að grata, gratoki, grat-
hefill, gratmeitill, gratsög, grunnhefill,
að grunna, hanabjdlki, húljdrn, húlkíll,
húlkilslisti, innskúð, karnis, kartbretti,
karsisbretti, kilstuð, kjulla, kjönnari,
klappi, knegti, kontrakill, krekt, að landa,
að legta, lokkmaskina, lokkmeitill, lokk-
paell, lokkur, meill, múl-etta, opsats,
panelstaffar,plattur,plattkill,plattstaff-
ur, póstur, plummameitill, púnjdrn, að
pússa, pússhamar, pússhefill, ramm-
stykki, rúnnkjafta, rúnnstaffur, servant,
sentrumbor, senkandbolti, sinkill, skralli-
bor, snitti, sirkill, að slísa, slúttskilti,
snittbor, að snitta, spíðs, spíðsbor, still-
aðs, stuð, að stuða saman, stuðtrín, að
straua, að svœffa, svœfsög, svœfhnifur,
snörgarn, skifsög, slípsteinn, tomma (ein-
tomma, tvitomma o. s. frv.), valmi,
valmaþak, valmafulningur, vaturpassi,
o. s. frv.
Þetta er ekki nema lítið sýnishorn,
og flest frá einni grein iðnaðarins;
en enginn skyldi ætla, að hinar grein-
arnar væru stórUm betur búnar að
góðum orðurn.
Þá er verzlunarmálið. Sýnishorn
þess má sjá í auglýsingunum í blöð-
unum. Kunnugir menn hafa sagt
mér, að ýmsir íslenzkir kaupmenn
bókuðu verzlunarviðskifti sín á dönsku;
og af sjón og raun veit eg, að sumir
nemendur í verzlunarskólanum íReykja-
vík sömdu reikninga á dönsku við
prófið í bókhaldi vorið sem leið.
Blátt áfram af því, að þeir kunnu
dönsku orðin, sem að þvi lúta, en
ekki íslenzk orð.
Þá má geta nærri hvernig er um
ýmsar vinnuvélar, er nú tiðkast, og
handtök þau er þeim fylgja.
Jafnv?l vegagerðarmenn nota að
kunnugra manna sögn ýms útlend
orð um starf sitt.
Niðurstaðan verður þá þessi, að í
öllum greinum verklegra framkvæmda
taka meir og meir að tíðkast með oss
útlend orðskripi; en enginn hirðir um,
að stemma strauminn að ósi og skapa
ný íslenzk orð og koma þeim á fram-
færi með alþýðunni. Afleiðingin verð-
sú, að því meiri sem verklegar fram-
kvæmdir verða í landi voru, því meira
fáum vér af argvítugu hrognamáli, sem
hver hefir hugsunarlaust upp eftir
öðrum þangað til tunga vor er spilt
og svívirt.
Vill nokkur mæla þessu bót?
Láta þessi orð vel i eyrum?
Eru þau svo sem
ástkæra, ylhýra málið
og allri rödd fegra?
Eru þau í samræmi við önnur orð
tungu vorrar?
Eru þau auðskilin ?
Bera þau fangamark íslenzks anda ?
Eru þau
mærðar timbur
máli laufgað,
svo sem Egill kvað ?
Nei, þau eru illgresi meðal hveit-
isins, illgresi, sem óvinurinn sáði
meðan vér sváfum.
Vér verðum því að hreinsa akurinn
áður en illgresið vex upp og kæfir
hveitið.
En hvernig á að fara að þvi?
Það er ofur-auðvelt, ef vér viljum.
Gætum fyrst að, hverir eiga að
vinna verkið.
Vér getum ekki láð alþýðunni, að
hún notar þessi orðskripi.
Skipstjórinn, sem skipar fyrir um
seglskipin i ofviðri, nefir ekki tíma til
að hugsa upp ný orð og kenna skip-
verjum áður en hann skipar þeim.
Hann verður að taka til þeirra orða,
sem hann kann og hinir skilja.
Iðnaðarmenn og verzlunarmenn hafa
og annað að starfa en að smíða ný
orð. Fæstir þessara manna mundu
og færir um að auðga tungu vora að
góðum orðum, þótt þeir vildu.
Það eru mentamennirnir, rithöfund-
ar vorir og málfræðingar, sem eiga
að skapa ný orð eftir þörfum og
cenna þau alþýðunni.
Gerum ráð fyrir, að t. d. 7 fær-
ustu íslenzkumennirnir í Reykjavík
tækju sig sarnan um að vinna að
æssu, tækju sér fyrir hendur að út-
vega góð, íslenzk orð um alla þá
rluti og handtök, sem nú eru nefnd
útlendum orðskripum. í Reykjavík
eru ýms félög, og mér er kunnugt
um að sumum þeirra að minsta kosti
mundi vera ánægja að veita þeim lið-
sinni sitt. Gerum ráð fyrir, að Iðn-
aðarmannafélagið, Verzlunarmannafé-
lagið, sjómannaféiögin, Verkmannáfé-
lagið, og ef til vill fleiri, kysu hvort
um sig nokkra menn úr sínum hóp
í nefndir. Iðnaðarmannafélagið kysi
t. d. í nefnd: járnsmið, húsasmið,
húsgagnasmið, skósmið, söðlasmið, úr-
smið, klæðskera, prentara, bókbindara
o. s. frv., einn eða fleiri í hverri grein
eftir þörfum. Hver þessara manna
safnaði saman öllum þeim orðum og
orðskrípum, sem sérstök eru fyrir þá
iðnaðargrein, er hann stundar, Með
likum hætti færu hin félögin að. Að
loknu starfi sínu afhentu svo þessar
nefndir 7 manna ncfndinni orðasöfn
sín til meðferðar.
Nefndin hefði að sínu leyti á með-
an safnað saman þeim orðum, sem
þegar eru til i málinu um þessi efni
og nota mætti jafnframt sem stofn
nýrra orða. Um sumar greinar eru
til slík orðasöfn úr fornmálinu, t. d.
orðaskráin aftan við bók dr. Valtýs
Guðmundssonar Privatboligen paa Is-
land i Sagatiden, og orðaskráin aftan
við ritgjörð meistara Eiríks Magnús-
sonar um skip fornmanna o. s. frv.
Úr öllurn þessum orðaforða veldi
svo nefndin þau orð, sem hæfileg eru,
en smíðaði ný orð í stað hinna, sem
óhafandi væru. Semdi síðan úr þeim
orðabók; og væri ef til vill rétt, að
útlendu orðin. og orðskrípin sera af
þeim hafa fæðst, stæðu í svigurn við
hvert orð. Það væri gott til saman-
burðar og til viðvörunar.
Hentugt væri að einfaldar drátt-
myndir væru í bókinni til skýringar,
þar sem þurfa þætti, svo sem nú
tíðkast f beztu orðabókum erlendum,
t. d. mynd af húsgrind, mynd af
skipi með rá og reiða 0. s. frv., og
prentuð við nöfnin á hverjum hlut
um sig. Þessa orðabók ætti ekki að
gefa út til fulls, fyr en hún hefði
verið send með eyðublöðum til allra
þeirra manna, er helzt hugsa um þessi
efni, svo að þeir gætu gert breyting-
artillögur, sem nefndin síðan gæti
tekið til greina, áður en bókin yrði
gefin út til almenningsnota.
Þá væru orðin fengin, og nú væri
eftir að koma þeim á framfæri, gera
þau að almenningseign. Það ættu
skólarnir að gera. Hvar eiga iðnaðar-
menn að læra nöfnin á þeim hlutum,
sem þeir hafa um hönd? í iðnskól-
unum. Mér er kunnugt um, að iðn-
aðarmenn þrá góð, íslenzk orð í stað
hrognamáisins, sem þeir verða að
tala. Þeir mundu ekki verða lengi
aí átta sig á þeim og bindast féiags-
skap um að hafa þau um hönd. Og
eg efast ekki um, að húsbændur þeirra
yrðu fljótir að læra af þeim nýyrðin.
Sama mundi verða raunin á um verzl-
unarskólann og sjómannaskólann.
Kennum æskulýðnum að tala hreint
og fagurt mál, láfcum hann læra það
í skólunum; þá koma gömlu menn-
irnir á eftir. Og þótt einhverir kynnu
að þumbast við, þá hverfa þeir smám-
saman fyrir ætternisstapa, og á gröf-
um þeirra hljómar islenzkt mál af ís-
lenzkum vörum.
10/, 1908.
Guðm. Finnbogason.
Millilandanefndin.
Munnur nefndarmanna er sem kunn-
ugt er lokaður með sjö innsiglum.
?að mun vera danski húsbóndinn,
. C. Christensen yfirráðgjafi, sem
akkað hefir, en ráðsmaður hans hinn
]:rónski haldið fyrir hann á ljósinu;
tann er svo sem varaformaður í
nefndinni. Fyrirmyndin er landvarn-
arnefndin danska, sem setið hefir við
vinnu nær 6 ár, í sama húsnæðinu.
— Veglegra dæmi gat hin íslenzka
ekki fengið eftir að breyta.
Skjölin þau hin stóru, er sírnað var
að fram hefðu verið lögð prentuð á
: yrsta fundi nefndarinnar, virðast ekki
íafa verið birt almenningi, en munu
þó ekki hafa verið beint undirskilin
þagnarskylduria. Því að hefir einsfregn-
riti blaðanna getað sagt frá þeim.
Það reynist rétt vera, sem ísafold
gat til, að ritgerð Dybdals er sú hin
sama, sem hann var látin taka saman
fyrir 11 árum og þá var prentuð
sem handrithandaráðgjöfunum dönsku,
fullar 7 arkir að stærð. Svo virðist
sem efni hennar sé enn haldið leyndu,
eða að ekki hafi fengið hana aðrir f
hendur en nefndarmenn.
Simskeytið gat þess'um skuldaskifta-
skýrslu hagfræðisskrifstofunnar dönsku,
að hún væri yfir tímabilið 1700—1907.
Þar með hafa höfundar skýrslunnar
komist hjá að eignrita íslandi það
sem tekið var ránshendi frá klaustr-
'um og kirkjum á 16. öld, svo og
verzlunareftirgjaldið m. m. alla 17.
öldina. Slept kvað og vera ýmsu síð-
an íslands megin, en líklega alt til tínt
Dana megin, smátt og stórt, — allar
styrkveitingar fyr og síðar, alt ríkis-
sjóðstillagið eftirstöðulögunum, strand-
gæzluskipskostnaðurinn og verð strand-
gæzluskipsins nýja, Islands Falks —
sem allir vita að er þó aðallega ekki
annað en viðbót við herskipaflotann
danska og sniðið eftir hans þörfum
miklu fremur en vorurn; enda lítill vafi
á, að það mundi kvatt heim héðan óðara
ef ófrið bæri að höndum. En — þá
eigutn vér líka Islands Falk samt,
ef skilnaður yrði og skuldaskiftum
lokið um leið þann veg, sem hag-
fræðisskrifstofan heldur fram að rétt
sé. Annars kvað ekki vera hægt að
sjá nema að litlu leyti, hvað talið er
oss til skuldar og hvað ekki, með því
að alla nákvæma sundurliðun vantar.
Með þessum hætti hefir fengist út
áhallinn á oss, þessar 5 miljónir og
300 þúsundirl
Ritið er að eins fram lagt skjal fyr-
ir nefndina, en ekkert um það vitað,
hvort hún, þ. e. hinn danski meiri
hluti hennar, hugsar sér að krefjast
þessa fjár eða ekki, þessara 5 ®/io milj-
ónar. Hún hefir sennilega ekki látið
neitt uppi um það að svo stöddu.
Enda fullkomið leyndarmál, þótt svo
hefði verið, eins og aðrar gerðir nefnd-
arinnar. Ritið 'er eitt af sakargögnum
hennar í sókninni á hendur vorum
mönnum í nefndinni. En óráðið,
hversu freklega hún beitir því, þó að
næst liggi að hugsa sér að beita eigi
slíkum og þvílíkum sakargögnum til
að láta oss semja aj oss sjálfstæðisrétt
vorn.
Ekki er nefnd á nafn hin fyrirhug*
aða bók dr. Kn. Berlins. Vera má,
að hún sé fullsamin þó, en að ekki
megi aðrir sjá hana en nefndarmenn.
Símskeytið um fundarbyrjunina
skýrði svo frá, að fundir i nefndinni
ættu að verða 4 á viku. En ekki
var þó búið að halda nema x fund