Ísafold - 29.08.1908, Síða 2

214
ISAFOLD
sé eignarhaldi á fossum, er þeir
hafa þó beint sózt eftir.
Eftir þeim lögum mega engir aðr-
ir en þeir menn, sem hér eru heim-
ilisfastir, ná að eignast fossa hér á
landi, hvorki eina sér eða með lönd-
um, sem að þeim liggja, og ekki held-
ur notkunarrétt á fossum. þessi rétt-
ur er þeim jafn-óheimill og ógildur,
án sérstaks leyfis, hvort sem þeir ná
honum með >frjálsri afhending, eða
nauðungar-ráðstöfun að manni lifanda,
eða með hjónabandi, eða aðerfðnm*.
En auðsætt er, að slík lög hefðu
ekki getað orðið til, — ekki orðið
samþykt í dönsku ríkisráði, ef
Danir hefðu vitað sig eiga jafnrétti
við oss að lögum.
Það er ekki fyr en með sam-
bandslaga-uppkastinu, ef það verður
að lögum, að Danir hljóta þennan
rétt hér. En honurn ei$a peir aldrei
að nd. vjajnritth peirra við oss hér
á landi getur orðið stórkostleg luetta ís-
lenzku pjóðerni, eða þetta sem nejnt
er jafnrétti, en er pritugjdldur réttur
erlendrar pjóðar á við einfaldan rétt
sjálfra landsmanna. — Alpýðumaður.
Nýbreytnishatur.
Eftir próf. Lombroso.
Cesare Lombroso er heimsins langfræg-
asti geðveikislæknir og einn hinn nafnkunn-
asti sálarfræðingnr, sem nú er uppi. Hann
hefir tvo nm sjötugt (fæddur i Verónu á
Ítalíu 1836). í æsku fekst hann við skáld-
sagnagerð. Hann las læknisfræði við há-
skóla i Torino, varð herlæknir i frelsis-
striðinu ítalska 1859, en prófessor i geð-
lækningafræði þrem mánuðum síðar(1862),
og tók úr þvi að gefa sig alian við vís-
inda-rannsóknum. Fyrstu visindarit hans
voru um geðveikisathuganir, en heimsfræg-
nr varð hann fyrst fyrir hók sina um
glœpamanneðlið (L’uomo delinquente).
Hann er höfundur þeirrar fræðigreinar, sem
við það er kend. Dularfull fyrirbrigði
befir hann rannsakað og varð spiritisti fyr-
ir fáum árum, sama árið og landi hans
einn, Marconi, loftskeytamaðnrinn heims-
frægi.
Nýbreytnishatur merkir nákvæmlega hið
sama og alþjóðar-orðið: misoneismi, (að-
fengið úr grisku), — merkir hatur á öllu
nýju.
Nýbreytnishatur — misonetsmi.
Eg á við þá eðlis-tilhneiging allra
hryggdýra — og vitanlega mannsins
ekki sízt, einkanlega á frumstiginu —
að hafa óhug á öllum nýjum skynjana-
áhriíum og vilja forðast þau.
Vér höfum fyrir oss dæmið um
hundinn hans Bret Harte’s, — fyrir-
taks dæmi um stórmerkilegan hund!
Hann spýtti gallinu af gremju út
af öllum nýjungum menningarinnar:
gasi, ritsíma, járnbrautum o. s. frv.
Sæi hann verið að koma upp síma-
staur, eða járnbrautarlest á leið um
bæinn, varð hann hamslaus að gelta.
Vér vitum, að þótt ekki sé annað
en ef vagni er ekið um götur í smá-
bæ, þá gelta þarna hundarnir í gríð
og kerkju, þó að engum lifandi manni
sé þægð í því. Eins er um hestinn;
hann hneggjar, ef riddarinn hefir haft
fataskifti.
Eg skal taka til nokkur fleiri dæmi.
Franskur maður hafði tamið apa og
klætt hann mannabúnaði. Einn dag-
inn brýst apinn út um glugga, og
flýði aftur til skógar. En gömlu kunn-
ingjarnir urðu dauðhræddir við hann,
og vöruðust að koma nærri honum;
langa-lengi voru þeir svo uppvægir,
að þeir lintu ekki hljóðum og gargi.
V a r i g n y segir frá ketti, sem
horfði á, að verið var að breyta til í
skrautlegum gestasal, til þess að yrði
dansað í honum; húsgögn og gólf-
klæði borin burt. Kötturinn var á
nálum af ótta og elti hvern einasta
heimamann, sem inni var, eins og
hann væri að biðja um skýring á því,
hvers vegna verið væri að breyta til,
og mælast til því yrði hætt.
Málari nokkur átti blómgarð, en
hvit hœna skemdi hann fyrir honum;
þá refsaði hann hænunni og málaði hana
græna. Hún var ekki fyr komin í
hænsnahópinn en allar hinar hænurnar
Ætluðu að sleppa sér af hræðslu. Og
ef hún ætlaði nokkurn tíma að koma
nærri þeim, þá gogguðu þær með
nefinu. Og þetta stóð samfleytt hálfan
mánuð, þangað til hver fjöður á hæn-
unni var orðin hvít að nýju.
R o m a n e s segir frá líku atviki
um nýbreytnishatur, nokkurs konar
rannsóknar-fyrirbrigði.
Hundur var að leika sér að kjöt-
hnútu og kastaði henni til og frá um
gólfið. Þá datt Romanes í hug að
binda snúruspotta um hnútuna og láta
hana svo vera að smá-iða til og frá
fyrir framan hundinn. Hundurinn
hörfaði dauðhrœddur frá hnútunni, og
það var engin leið að fá hann til að
koma nærri henni eftir þetta, þó að
snúran væri tekin af.
Romanes þykist sjá þarna ekki svo
lítinn vott um ímyndunarafl hundsins,
eða einhverja sérlega tilfinning um
hið ókunna, dularfulla, eins og hann
kemst að orði,-— og heldur að samskonar
tilfinning mannkynsins, á miklu æðra
þroskastigi, hafi skapað öll trúarbrögð.
En þessi ályktun er algerlega röng.
Óttinn í hundinum við þenna nýja
eiginleika, sem hann sér að kjöthnút-
an hefir fengið, ímugustur hænsnanna
á græna félaganum, og hræðsla ap-
anna við þennan uppábúna kynbróð-
ur sinn, 'stafar vafalaust alt af hinni
sömu orsökog erum börn: alls ekki
af of miklu ímyndunarafli, sem hlaupi
með þau í þær trúar-gönur, að hér
séu í kring um þau óteljandi dular-
fullir hlutir, sem geti orðið þeim að
hættu, — heldur þvert á móti. Það
stafar einmitt af skorti d ímyndunar-
afli. Skorti, sem veldur því, að mjög
þroskalítill eða sjúkur heili eirir ekki
neinni breyting á allra einföldustu
skilvitsáhrifum öðru vísi en með mik-
illi áreynslu — og þjáning, sem af á-
reynslunni stafar.
Og til þess að skepnurnar þurfi
ekki að taka út þjáningar, reyna þær
að forðast slík skilvitsáhrif. En verði
þær að eira nýbreytninni, spyrna þær
á móti henni eins og öllum sársauka-
tilfinningum með því að veina og
reyna að komast undan.
Og mennirnir hefna sín á nýbreytn-
inni með hegningarlögum, ofsóknum,
litilsvirðing og háði. Þeim viðtökum
eiga allir. hugvitsmenn að fagna.
Vitanlega á þetta ekki við um ann-
að en alla meiri háttar nýbreytni. Öll
smdstíg nýlunda, svo sem allar tizku-
nýjungar o. s. frv., er alveg meinlaus.
Það er ekki að eins, að enginn mað-
ur sé hræddur við slíka nýbreytni.
Mennirnir hafa yndi af þeim, eins og
barnið hefir af gullunum sínum. Þær
vekja með þeim notalegar kitlur, lík-
amlegan unaðaræsing í taugastofnun-
um, sem þarfnast tilbreytingar.
En guð komi til, ef einhver hætt-
ir sér út yfir takmörkin, og nýbreytn-
in er eitthvað frelsisborin 1 blíkri ný-
lundu geta mennirnir aldrei eirt; þeir
telja frumkvöðul hennar glæpamann.
— Upptökin að þessari tilhneiging
athugaði eg fyrst á geðveikri konu;
hún hafði verið gáfuð kona og mjög
vel mentuð. Hún þjáðist af mjög
kynlegum misskynjunum. Hið fyrsta
sem hún tók eftir á morgnana, hvort
sem voru menn eða hlutir, lagði ai-
gerlega undir sig skynjanarúm alls
annars þann dag.
Ef hún sá t. d. hest um morgun-
inn, þegar hún fór út, sýndist henni
eg og allir aðrir menn vera hestar.
— Eg veit vel, sagði hún við mig, að
þér lítið ekki út eins og hestur, en
eg get ekki máð þetta mót út úr
endurminningunni.
Og þó komst enn meiri truflun á
sálarlífið, ef annar maðurinn, sem hún
mætti, var henni ókunnugur. Þávissi
hún úr því hvorki upp né niður á
neinu. Og sérstaklega æsti þessi
truflun hana, ef annar þessara manna
var nú dóttir hennar, sem hún sýndi
einstökustu tillátssemi. Hún þekti
hana, vissi það var dóttir sín, en sá
hana þó líta út alveg eins og hinn
manninn, sem hún hafði séð um
morguninn.
Hún varð oft svo trylt af reiði út
af þessu, að hún hafði ýmist í huga
að myrða manninn sem í hlut átti eða
pá sjálfa sig.
Hún gat ekki heldur farið á neinn
nýjan stað, þ. e. a. s. þangað, sem
hún hafði ekki komið áður; því að
ný áhrif gerðu hana svo ruglaða og
vöktu svo mikla hræðslu-ógn i hug
hennar, að hún bjó yfir sjálfsmorði.
Þetta fyrirbrigði verður ekki skýrt
nema á einn veg. Þann, að veiklaður
eða ófullkominn heili getur lítt eða
ekki samþýtt sér það, sem hann á að
skynja — eða á vísindamáli: tillík-
ingin getur lítt eða ekki farið fram i
þeim heila, og stundum engin sálar-
leg athugun — þar sem einhver skyn-
jana-áhrif eru fyrir, sem á að ryðja
frá. Sérstaklega ef hin nýju skilvits-
áhrif eru mjög ólík þeim, sem fyrir
eru, eða ekkertsamband er á milliþeirra.
Svona stendur á, að í óþroskuðu
máli sumra villiþjóða er fíllinn t. d.
nefndur »naut með tönnum«, og hest-
urinn kallaður »stór hundurc. En
valdi skynjunin áreynslu, þjáning, þá
rís hræðsla upp í huganum.
Þessi sannreyndu fyrirbrigði má at-
huga á fleirum en geðveikum mönn-
um og skepnum. Það má gera ekki
siður á börnum og villimönnum. Eg
hefi oft verið sóttur til barna, frá
þetta sjö mánaða og upp til ársgam-
alla, sem foreldrarnir hafa verið dauð-
hrædd um, að væru eitthvað heilsu-
biluð. Þau máttu ekkert sjá nýtt, svo
að þau yrði ekki hrædd við það. Ekki
einu sinni kassa eða myndir, hvað þá
heldur skeggjaðan mann.
Eins hefi eg margtekið eftir því, að
sé barni oft sögð sama sagan, þá
heimtar það alt af að hún sé sögð
nákvjpmlega eins, og verður fokvont,
ef brugðið er át aj um eitt einasta
orð eða atvik. Enn er það, að sum
börn hafa tekið svo miklu ástfóstri
við gullin sín, að þeim sárnar, ef á
að taka þau frá þeim, og þau eiga að
fá önnur i staðinn.
V a r i g n y hefir verið að reyna að
berjast í móti skilningi mínum á ný-
breytnishatrinu til þess að geta varið
skoðun Romanes. Samt kannast hann
við, að hann hafi tekið eftir viðbrigða-
dæmi um tveggja ára gamalt barn.
Það var orðið hænt að honum, en
hann var gigtveikur og hafði vafið
fóðurbaðmull einn dag um annan fót-
inn, svo að hann varð þrisvar sinnum
digrari en áður.
Barnið leit á hann, rak upp ógur-
legt hljóð og hljóp burt.
Og lengi eftir það, er hann var
orðinn albata, fældist barnið hann;
hljóp burt, ef það sá hann, og fór að
hljóða, ef hann ætlaði að koma nærri
því. Það var fyrst eftir marga mán-
uði, og það ekki nema einhver væri
við, að barnið var fáanlegt til að
ganga til hans og rétta honum hönd-
ina. Og þó gat það ekki annað en
horft grunsamlega á fótinn, og stam-
að við mömmu sína: »svörtu skóna«,
til þess að hnýta það með afteknum
orðum, að nú væri alt komið aftur í
röð og reglu.
Þau áhrif haturs og athlægis, sem
hvert nýtt fatasnið eða skegglag llefir
á sveitamenn, hafa vafalaust stuðlað
að því, að alt til þessa dags hefir
víða í sveitum haldist sá siður að
varðveita alt af hverja flík með sínu
sniði, eina eða svo af hverri tegund;
svo að nú má vita nákvæmlega fyrir
bragðið afsögulegum rannnsóknum all-
an klæðabúnað alt fram til miðalda og
margoft lengra.
ímugusturinn á öllu nýju veldur
þvi enn fremur, að sumir þjóðflokkar
halda þrálátlega fast í þjóðháttu sína
alla og klæðaburð öldum saman og
aldatugum. Og það gáfaðar og ment-
aðar þjóðir meira að segja. Ekki þarf
annað en að minna á umskurnina,
þjóðarvenju, sem haldist hefir með
Gyðingum fram á þennan dag og
engin leið er að útrýma, — svo ó-
samboðin heimkynni sem sú venja á
sér annarstaðar en í mannætulandi.
Eg hefi margoft bent á, að mönn-
unum, íheldnum og vanaföstum að
eðlisfari, hefði ekki orðið nokkur leið
til framfara, ef ekki hefðu komið að-
vííandi einhver nýbreytnis-atvik, og
hrundið þeim inn á þá nauðsynja-
braut, að sigrast á hræðilegri þrjózku
sinni við nýjungunum.
Það hefir orðið að mestu leyti á
þann hátt, að nýr sársauki hefir orðið
að enn sterkari mótþróa gegn þessari
þrjózku.
Enn fremur hafa stuðlað að því
ýmsir sérkynjaðir menn, framganga
stórmikilla hugvitsmeistara eða sérlega
harðötulla umbrotamanna. Framganga,
sem hefir unnið svo mikið á, af því
að hún hefir verið fólgin í svo óvenju-
lega sterkri ást til mannanna, eða þá
í afburðamiklu hugvitsstarfi, sem ruðst
hefir fram eins og fossá i leysingum,
svo að alt varð undan að láta ruðn-
ingsmanninum, sem nærri kom, án
þess hann hirti hót um nokkra hættu,
sem hann skóp sér, eða hræddist
hefndir þjóðarinnar.
í biflíunni eru viða nmmæli, sem
eru lifandi eftirmynd þessarrar íhalds-
sömu þrjózku, sem eg hefi minst hér á.
í hinni gömlu Manu-lögbók seg-
ir á einum stað: »Himr æfa-gömlu
hættir og venjur eru það, sem lög-
skráin hefir að geyma,' eins og hún
er lögtekin með opinberun og af-
hending; því verða allir þeir, sem
vilja varðveita heilbrigði sálar sinnar,
að hlýðnast staðjastlega hinum æja-
gömlu háttum og venjum«.
A slíkum lögum voru reist öll harð-
neskja og agi fornmanna. L ý k u r-
g u s bannaði með lögum ferðalög til
annarra landa. Og P 1 a t o n lagði
til, að bannað yrði að lögum hverjum
borgara að fara af landi burt til þess
að nema rómversk lög.
Með sumum svertingjá-þjóðum er
hver útlendingur talinn svo sem sjálf-
sagður fjandtnaður. Og svona var það
líka með feðrum vorum.
Nú hefir það alstaðar verið æðsta
hlutverk trúarbragðanna að halda við
háttum og venjum. Og hve nær sem
rofin hafa verið boðorðin um þessa
hætti og venjur, þá hefir slíkt verið
talið siðferðisspjöll og móðgun við
drottin. Og þar kemur að lokum, að
allir trúarbragða-verðir, prestarnir, eru
taldir heilagir. Þeir eru syndlausir, og
verður aldrei refsað. En glæpur, ef
nokkur leyfir sér að anda á móti þeim.
Og sami glæpurinn, ef einhver breytti
öðruvísi en skipað var fyrir í lögun-
um, sem prestarnir settu, hvað fjar-
stæð og fráleit sem honum kunni að
þykja þau.
Hér er eitt dæmi, sem S a n d e r
segir frá:
Kona Astralíumanns veikist eg deyr.
En ekkjumaðurinn kvaðst vera skyld-
ur til að drepa einhverja konu af öðr-
um kynþætti. Þá var honum hótað
dýflissuvist. Upp frá því var hann
varla mönnum sinnandi fyrir samvizku-
biti út af því, að hann svikist um að
gera skyldu sína. Þangað til hann af-
réð loks að flýja. Og þá fyrst varð
honum rótt innanbrjósts, þegar hann
var kominn heim aftur, og hafði rækt
sína helgustu skyldu.
Svona stendur að miklu leyti á
upphafi heiðinna trúarbragða. Ný-
breytnishatrið er ein aðal-orsökin. En
það er ekki af alt of m i k 1 u ímynd-
unarafli, heldur þvert á móti af mikl-
um s k o r t i á tmyndunarafli. Þetta
er ekki því til tálma, að við Romanes
getum báðir komist að sömu niður-
stöðu um upphaf trúarbragðanna, þó
að við förum hvor sína leið.
Það væri ekki úrhættis að leggja
fyrir menn eina spurningu.
Hvort hefir gert mannkyninu meira
tjón: of mikið ímyndunarafl nokkurra
skálda og nýbreytnis-manna, eða skort-
urinn á þessum hæfileika, sem kemur
fram í gerfi nýbreytnishatursins?
Saga vísinda og bókmenta annars
vegar og fornra trúarbragða hins veg-
ar rekur alveg upp þann úrlausnar-
vef — fyrir hverjum þeim, sem hefir
komist upp á það lag, að /já með
eigin augum!
Veörátta
vikuna frá 23. ág. til 29. ág, 1908.
Rv. Bl. Ak. Gr. Sf. Þh.
s 8.0 9.0 9.5 7.1 4.7 9.5
M 10.2 6.b 7.0 4.7 5.0 6.4
Þ 8.6 4.4 6.7 5.0 6.4 9.0
M 9.5 6.5 8.0 4.0 8.5 10.0
F 8.4 6.4 7.1 5.2 7.0 10.0
F 7.1 4.0 3.5 -r-0.5 6.5 9.0
L 4.2 2.6 2.5 -r0.2 5.2 8.0
Einn vinningurinn!
Eftir fyrirmælum dönsku sijórnar-
innar hefir borið við, að út hafi
verið gefið bann gegn útjlutn-
ingi vopna héðan frá íslandi (I) til
til þeirra landa, er þá hafa átt í ófriði,
og lagðar við þungar sektir, ef út af
væri brugðið.
Þetta nota frumvarpsmenn nú með-
al annars til þess að reyna að sýna og
sanna, að vér séum með öllu innlim-
aðir Dönum og eigum engan sérstak-
an rétt; vér séum í raun réttri hern-
aðarþjóð og höfum verið það um langan
aldur, þótt vér viljurn ekki við það
kannast! Danir geti því með fullurn
rétti látið oss gjalda hlutfallslega til
hermála sinna, ef þeirn sýnist svo! En
af móðurlegri umhyggju, náð ogvork-
unsemi láti þeir oss lausa við allan
slíkan kostnað !
Það virðist vera óþarft að eyða orð-
um um aðra eins endemis-fjarstæðu
og þessa.
En svo barnalegt sem áminst vopna-
flutningsbann er í sjálfu sér, þá er
það þó ótvíræð bending um það, að
vér hljótum að verða dregnir inn í
hernað með Dönum, ef vér höfum
sameiginleg hertnál með þeim.
Þykist þeir nú þurfa að gera og
geta gert hermálaráðstafanir hér á
landi, þá munu þeir ekki síður gera
það þegar svo hefir verið búið um,
að öllum heimi væri kunnugt um að
vér værum í hermálasambandi við
þá, samkvæmt »ríkjasambands«-lögum.
Þeir væru þá blátt áfram neyddir til
að gera samskonar hermálaráðstaf-
anir hér, senr heima fyrir í Danmörku.
Það yrði einn vinningurinn oss til
handa við það að gera Uppkastið að
lögum!
Leiðinlegt þetta með Uppkastsmenn:
Þeir meiða sig til stórskemda við
það að falla á brögðum sjálfra sín.
Ingvar í Dal.
Fredrik Wltthno framkvæmdarstjóri
Wathnesfélagsins hér á landi, (bróðir Otto
•sál. Wathnes), búsettur á Seyðisfirði, hefir
verið hér staddur nó um tíma með frú
sinni (Elísahet). Þau komu á Friðþjófi að
austan uin síðustu helgi, og fara aftur
á Hólum.
Á Friðþjófi komu enn fremur Halldór
Jónasson kennari og Tryggvi Gnðmundsson
kanpmaður á Seyðisfirði.
Hádogrismossii á morgun í dómkirk-
junni: dómkirkjupresturinn. Siðdegismessa
kl. 5.: cand. theol. Bjarni Jónsson.
Tólgarskjöldiu-iiiii. Jónas Guðlaugs-
son hefir skrifað í Rvk nýlega og segir
þjóðin sé stödd á krossgötum eins og Fúsi
forðum — nú sé verið að bjóða henni
tólgarskjöld, en hún verði að álfi ef
hún taki við honum!
Þar fór hann með það!
Sólon, löggjafi Grikkja, (uppi um
6oo f. Kr.), einhver mesti og bezti
spekingur með þeirri þjóð í fornöld,
hafði það eitt í lögum sínum, að all-
ar skuldir alþýðunnar skyldu færðar
niður, svo að hún gæti tekið þrifum
og þroska og orðið miklu óháðari
ríkisvaldinu.
Og svo heldur snæfelska yfirvaldið
fyrv. í blaðnefnunni Rvk, að það sé eng-
inn munur á sér og honum í þessu
efni ! Hann heíði ekki látið telja sér
hughvarf þarna fremur en Lárus!
Hann mundi hafa viljað láta alþýðuna
losna við verzlunarskuldir með pvi
að semja í staðinn æfinlegan þræl-
dóm á hendur sér og sínum niðjum,
en gerast skuldunautur stjórnarinnar,
ef til vill æfilangtl Hann mundi
vera eitthvað líkt innrættur og Lárus!
Þar fór hann alveg með það I