Ísafold - 28.11.1908, Síða 1

Kemur út ýmist einu sinni eða tvisvar i
viku. Verð árg. (80 arkir minst) 4 kr., er-
lendis 5 kr. eða 1 ll* dollar; borgist íyrir
miöjan júlí (erlendis fyrir fram).
Uppsögn (skrifleg) bundin vib áramót, er
ógild nema komin sé til útgefanda fyrir
1. okt. og kaupandi skuldlaus viö blatoð.
Afgreibsla: Austurstræti 8.
XXXV. árg.
Reykjavík laugardaginn 28. nóv. 1908.
73. tðlublað
I. O. O. F. 891148^/,.________________
Augnlækning ók. 1. og 3. þrd. kl. 2—3 í spital
Forngripasafn opið á mvd. og ld. 11—12.
Hlutabankinn opinn 10—2 x/a og 61/*—
K. F. C. M. Lestrar- og skriístofa frá 8 árd. til
10 síbd. Alm. fundir fsd. og sd. 8 V* síód.
Landakotskirkja. Guösþj.91/* og 6 á helgidögum.
Landakotsspitali f. sjúkravitj. 101/*—12 og 4—5.
Landsbankinn 10l/*—21/*. P-xkastjórn viö 12—1.
Landsbókasafn 12—3 og l -6.
Landsskjalasafnið á þi a., fmd. og Id. i2—1.
Lækning ók. i læknask. þrd. og fsd. 11—12.
Náttúragripasafn (i landsb.safnsh.) á sd. I1/*—21/*.
Tannlækning ók. i Pósthússtr. 14, l.ogd.md. 11-
Faxaflöabáturinn Ingölíur
fer tii
Borgarness des. 3. 9. 13. 20.
Keflavíkur des. 6. 16. 18. 28.
Ógoldin orgelgjöld til dóm-
kirkjunnar fyrir árið 1907 verða tekin
lögtaki, ef þau eru ekki greidd til
Kristjáns Þorgrímssonar, innheimtu-
manns þeirra, innan 14 daga.
Fyrir hönd sóknarnefndar
K. Zimsen.
Laganienn og Uppkastið.
Eitt af mörgu, sem mér og öðrum
blöskraði í málflutningi ráðgjafasendl-
anna á þingmálafundunum í sumar,
voru fullyrðingar um alment fylgi út-
lendra og innlendra lagamanna við
sambandslaga-frumvarpið, Uppkastið
fræga. Þarna stóðu þeir upp hver
eftir annan, fund eftir fund, og sögðu
það fáfróðri alþýðu, að mennirnir, sem
mest væri að marka, lagamennirnir —
þeir væri því nær aliir með frumvarp
inu; þei.r sæju enga galla á því,
ekkert í því, sem nanðsynlegt væri
að breyta. Og fyigdi þá oftast þeirri
frásögn einhver lítiisvirðingarummæli
um þá hina örfáu lagamenn, er væri
móti frumvarpinu, um lagavit þeirra
og dómgreind.
Eg vissi vel þá þegar, að þetta voru
ósannindi, — bæði ósannindi og ó-
svífni. Mér var kunnugt þá þegar um
svo marga lagamenn vora, bæði unga
og roskna, í embættum og utan þeirra,
er frumvarpinu voru mótfallnir, vissi
það bæði af viðtali við þá og af af-
spurn, að eg efaðist mjög um, að hin-
ir væri fleiri. Síðan hefi eg orðið
miklu fróðari um það, og veit nii
fyrir víst, að því fer fjarri, að islenzk-
ir lagamenn séu fleiri frumvarpsmegin
heldur en móti því, — þegar frá eru
skildir feður frumvarpsins, sambands
nefndarmenn, meiri hlutinn; þeir koma
ekki til greina í þessu framtali.
Þar er fyrsta að telja yfirdómarana.
Þeir eru nú ekki nema tveir; þriðja
etnbættið er laust og þjónað nú i bili
af einum skrifstofustjóranum, í hjá-
verkum.
Það er þjóðkunnugt, að þessin 2
yíirdómarar eru sinn á hvoru bandi,
— annar jafn-eindreginn m e ð frum-
varpinu eins og hinn er á m ó t i
því.
Þá koma aðrir dómarar landsins og
valdsmenn.
Þeir voru og eru 17 að tölu.
Það er nokkurn veginn kunnugt um
þá alla, hvorum megin þeir eru. Þeir
hafa sumir látið það uppi á málfund-
um, aðrir á prenti, og enn aðrir hins
vegar. Og telst mér svo til, að þeir
skiftist eða hafi skifst í sumar svo
jafnt, senr hægt er, með og móti, —
9 öðrum megin og 8 hinum megin.
Þá eru allmargir lagamenn í stjórn-
arskrifstofunum. Þeirra mun enginn
hafa lýst skoðun sinni upphátt, af
skiljanlegum ástæðum, utan sá einti,
sem í nefndinni var. En kunnugt er
mér og mörgum öðrum, að ekki á
frumvarpið sér ákveðnari mótstöðu-
menn utan þeirrar stofnunar en þeir
eru þar sumir hverir.
Enn er til í landinu allmikil sveit
embættislausra lagamanna, ungra að
vísu flestra, en vitandi vits síns engu
miður fyrir það og auk þess óryðgaðri
miklu í sínum íræðum heldur en hin-
ir flestir. Eg veit alls einn allra hinna
ungu lagamanna vera frumvarpsmeð-
mælanda. En — því víkur svo við,
að hann er návenzlaður og vanda-
bundinn stjórnarvaldinu í landinu.
Meðal uppgjafalögvitringa vorra ætla
eg fleiri vera frumvarpsmegin að vísu.
En þeir eru nú ekki margir alls, enda
er mér ekki kunnugtuin, aðþeir, sem
mest hefir borið á í þeirra hóp, hafi
nokkurn tíma verið annarsstaðar en
stjórnarinnar megin í nokkuru máli.
Ekki er eg að halda því fram, hvorki
um þennan eina mann hinnar yngri
kynslóðar né aðra mæta menn og vel
að sér, að þeir lagi vísvitandi skoð-
anir sínar
eftir því sem þóknast bezt
þjóð við Eyrarsund
og þá um leið eftir því sem þóknast
bezt hérlendum fulltrúum og tals-
mönnum þeirrar þjóðar, innlimunar-
höfðingjunum, séu þeir þeim að ein-
hverju vandabundnir eða viti sér það
vænlegra til embættisframa og upp-
hefðar. En hitt leyfi eg mér að benda
á, sem alkunnugt er, hve ótrúlega
rnargur maður lætur blekkjast í dóm-
um sínum og skoðunum af annar-
legum hvötum, af vild eða óvild, vin-
semd eða ímugust.
Sumir þeir, er því tnáli hafa ekki
veitt glögga eftirtekt, munu gera sér
í hugarlund, að skoðanir lagamanna
vorra á frumvarpinu muni hafa skifst
aðallega eftir flokks-afstöðu þeirra áð-
ur. Stjórnarliðar fylgt ráðgjafanum
nú sem fyr, og hinir orðið á móti.
Þetta mun rétt vera um allan þorr-
ann. En um suma veit annan veg
við, og það á báða bóga. Mjög á-
kveðnir stjórnarfylgifiskar meðal laga-
manna vorra hafa snúist eindregið í
móti frumvarpinu, en með því orðið
aftur gamlir stjórnarandstæðingar.
Margir eru þeir ekki á hvorugan bóg-
inn ; en þeir eru til.
Hvernig þetta verður skýrt ?
Þar leiði eg minn hest frá.
Eg segi það eitt, að eg sé ekki bet-
ur en að oss leikmönnum stoði litið
að leita oss leiðbeiningar um þetta
mál þar sem eru lagamenn vorir.
Þar finst mér vera í geitarhús ullar
að leita, sem þeir eru, er þeir reyn-
ast vera alveg sinn á hvoru máli.
Einhverir kunna að ímynda sér,
að skiftingin fari eftir lagavitsmunum
þessara lagamanna, og muni vitmeiri
mennirnir aðhyllast frumvarpið, með
því að það er aðallega »yfirþjóðar-
innar« listasmíð, þ. e. Dana. En mjög
fer sú ímyndun fjarri sanni yfirleitt.
Það eru sjálfsagt áhöid um suma. En
hitt bregzt ekki, að þeirra er annars
að leita í stjórnarflokknum, sem hafa
öðrum fremur orð á sér fyrir að vera
vitgrannir.
Misskiftar skoðanir jafnvel góðra
lagamanna sem annarra eru sjálfsagt
meðfram sprotnar af hrapallega tví-
ræðu orðalagifrumvarpsins, sem mörg-
um er grunur á að sé undan þess
manns rifjum runnið, er hefir fengið
nú síðustu mánuðina all-ilt orð á sig
fyrir tvöfeldni, fyrir tvirætt orðalag af
ásettu ráði, er honum þykir það henta,
en það er yfirráðgjafinn, sem var, for-
maður sambandsnefndarinnar, J. C.
Christensen. Og er raunar það eitt
ærið nóg til að hafna frumvarpinu
svo orðuðu sem nú er það, þótt eigi
væri fleira að því.
Að öðru leyti hygg eg, að hér komi
fram sú almenn söguleg reynsla, að
lagamenn lánast sjaldnast öðrum bet-
ur að ráða fram úr vandamálum, þó
að til þeirra fræða taki öðrum framar.
Tökum til dæmis viðureign Jóns
Sigurðssonar og hans höfuðandstæð-
inga á þingi, konungkjörnu lögvitr-
inganna. Enginn maður minnist sér-
staklegrar skilningsskerpu þeirra móts
við hann í því máli, er þá var um
deilt, stjórnbótarmálinu.
Leikmaður.
Kaflýsingarmálið.
Gasstöö líklegri.
Langt er siðan minst hefir verið á
það mál hér í blaðinu.
Eftir samningi, er gerður var fyrir
nál. 3 missirum við dansk-íslenzkt
hlutafélag, xeitt miljónafélagið frá síð-
ustu árum, átti Reykjavikurbær að fá
raflýsing ásamt gasljósum að nokkru
leyti fyrir 1. okt. næsta ár (1909).
En nú hefir það félag steingefist upp
við fyrirætlun sína öðru vísi að það fái
gagngerðar breytingar á samningnum
við bæjarstjórnina og þar með lengd-
an framkvæmdarfrestinn um heilt
ár, til haustsins 1910.
Nefnd í málinu, raflýsingarnefnd,
ræður einhuga frá breytingum á samn-
ingnum; vill heldur hætta alveg við
þetta félag, og semja við annað félag
eða firma, Carf Francke í Bremen, er
sendi hingað umboðsmann i sumar.
Það býðst til að taka að sér verkið
að hinu félaginu frágengnu og með
miklu aðgengilegrikjörum. Nefndin vill,
eins og fyrri nefndin í málinu, helzt fá
upp bæði rafmagnsstöð og gasstöð,
til þess að bæjarbúar geti valið um
eftir vild. Hvort um sig hefir sína
yfirburði, rafmagn betra til að lýsa
íbúðarherbergi og reka smá-hreyfivél-
ar, auk þess sem það er handhægra
en gas, en verður miklu dýrara; en
gas miklu betra til strætalýsingar og
suðu. Þar næst vill hún heizt að
bærinn eigi sjálfui stöðvarnar báðar,
ef því fylgi engin fjárhagsleg hætta
fyrir hann. Þessu vill Francke ganga
að að öðru leyti en því, að hann viil
ekkert eiga við rafmagnið öðru vísi
en að undangenginni ítarlegri rann-
sókn um fyrirkomulag og framtíðarhorf-
ur rafmagnsstöðvar, en hún mundi
taka langan tíma, mörg ár — helzt
hugsað til að nota þá fossaflið í Elliða-
ánum.
Verði, sem liklegt er, bæjarstjórn
sammála nefndinni, eru allar horfur
á, að bærinn fái gasstöð áður langt
um líður, ef til vill næsta haust, en
rafmagnsstöð eigi fyr en löngu siðar.
Auk annars, sem með gasstöð mæl-
ir í augum uefndarinnar, er allmikil
tekjuvon af henni fyrir bæjarsjóð, þó
a ð bæjarmönnum séu seld afnot
hennar með mjög vægum kjörum,
engu dýrara en nú kostar þá miklu
lakara ljósmeti. Hún tilnefnir nokk-
ura bæi í Danmörku, og þá töluvert
minni (mannfærri) en Reykjavík, er
græði á gasstöð sinni 20—33 þús. á
ári og vel það; einn, sem er helm-
ingi stærri (Horsens), græðir nær 87
þús. kr. á henni, eða græddi það fyr-
ir fám árum. Að öðru leyti lýsir
nefndin hinum helztu hagsmunum, er
bærinn og bæjarbúar mundu hafa af
gasstöð, sem hér segir:
Götulýsingin. Samkvæmt tilboði
Carls Francke á væntanleg gasstöð að
annast götulýsinguna að öllu leyti,
kaupa og setja upp ljósáhöld, viðhalda
þeim, hirða um og endurnýja og
leggja til ljósmeti, alt gegn því að
bæjarsjóður að eins greiði 2,7 aura
fyrir 70—100 kerta ljós fyrir klukku-
stund hverja, sem Ijós logar og þó
að eins 2 aura fyrir klukkustund, sem
ljós logar fram yfir 1000 klukkustund-
ir á ári. Það mun láta nærri, að
hver steinolíulampi á götunum núna
kosti hér um bil hið sama, 2,7 aura
fyrir hverja ljósstund. Eftir því fengi
bærinn með gasljósum fyrir sama
verð hér um bil 5 sinnum meira ljós-
magn á göturnar en nú gerist.
Það verður ekki vefengt, að sem
stendur er ekkert ljós að öllu sam-
töldu eins hentugt og ódýrt til stræta-
ljósa f bæ á stærð við Reykjavik sem
kolagasljósin. Þau má fá af hverri
stærð sem er frá 15 —250 kertaljósa
styrkleika. Um tvent er að eins að
velja til almennrar strætalýsingar:
gas eða rafmagn. En rafmagn getur
aldrei orðið framleitt svo ódýrt, með
þeim tækjum, sem kostur er á, að
strætaljósin yrðu ekki miklum mun
dýrari en gasljósin, og að engu hent-
ugri eins og hér stendur á. —
Nefndin leiðir því n-.est rök að því,
að rafmagnsljósmetið eitt mundi kosta
frá 2 — 5 sinnum meira en gasljósin
með áhöldum, hirðingu og öllu öðru
samanlögðu.
Eigi strætalýsingin að fullnægja
nútímans kröfum, segir nefndin enn-
fremur, er enginn rafmagnslampi, sem
enn er til, vel fallinn til þeirrar not-
kunar, nema bogalampinn. En stræta-
lýsingin með bogalampa yrði með
sama ljósmagni að likindum 3—4
sinnum dýrari en með gasi.
Yfirburðir gasljóssins fram yfir
rafmagnsljósið til strætalýsingar munu
vera viðurkendir í öllum bæjum er-
lendis. Dæmi nefnum vér Kaup-
mannahöfn, er rekur bæði gas- og
rafmagnsstöðvar fyrir reikning bæjar-
sjóðs. Hinn 31. marz 1907 voru
göturnar þar lýstar með 179 rafmagns-
bogalömpum, en 6973 gaslömpum,
og eru þó þar með talin rúm 1000
götu- og útiljós, er einstakir menn
kostuðu.
Gas til húslýsingar er hvarvetna
erlendis notað mjög mikið, sérstaklega
til að lýsa stór herbergi, samkomu-
sali, skóla, sölubúðir o. s. frv., og
ennfremur íbúðir einstakra manna.
Reynslan mun hvarvetna vera sú, að
gasljósið með Auers glóðarneti sé ódýr-
ara en flest ef ekki öll önnur ljós til
að lýsa' með stór herbergi eða þar
sem mikillar birtu þarf með. Ef verð
á gasi er 30 aurar fyrir hverja ten-
ingsstiku, kostar ljósmetið 2,4—2,5
aura um hvern klukkutíma fyrir 60
kerta ljós. Þetta er miklum mun
ódýrara en hægt er að framleiða fyr-
ir sama ljósmagn með steinolíu og
rafmagni. En í smáherbergjum, þar
sem ekki þarf svo mikils ljóss með,
verður verðmunurinn minni. Og í
herbergjum, sem eru notuð daglega
til íbúðar, hefir rafmagnsljósið þá
miklu yfirburði, að það er handhægra
og fegurra.
Ennfremur getur nefndin þess, að
henni hefir borist skýrsla um, að ný-
lega sé fundinn upp lampi (Mannes-
maiin-lampi), er eyðir meira en helm-
ingi minna gasi en Auers-lampinn.
Slíkur lampi mundi með 75 ljósa
styrkleika eyða gasi fyrir rúman 1 eyri
um klukkutimann.
Suðugas. í stórborgum er suðu-
gas enn meira notað til suðu en ljósa
og annarrar notkunar. Þar má svo
heita, að það hafi útrýmt kolum úr
eldhúsum. Og í smærri bæjum, þar
sem gasstöð er, munu þau heimili að
jafnaði vera fleiri en hin, er nota gas
til suðu. Að elda með gasi í stað
kola sparar mikla vinnu og er hrein-
legra og þægilegra í alla staði. Hvort
það verður ódýrara er mjög mikið
undir því komið, hve sparlega er far-
ir með gasið. Svo er talið, að eitt
teningsfet af gasi (kostar tæpan %
eyri), þurfi til að hita einn pott af
vatni upp i suðuhita á 4 minútum.
Erlendis þykir vera fengin reynsla
fyrir því, að venjuleg heimili, sem
eingöngu nota gas til suðu, þurfi 250
—3 50 teningsstikur á ári. Sé meðal-
tal af þessu tekið og hver tenings-
stika seld á 15 aura, verður eldivið-
arkostnaðurinn á ári 45 krónur. —
Fyrir fjölda heimila hér í bænum
yrði það því að líkindum beinn pen-
ingasparnaður, að elda með gasi, auk
vinnusparnaðarins 'og þægindanna.
Gasautomatinn, sem fundinn er upp
fyrir nokkrum árum, hefir rutt gasinu
braut inn í fjöldamörg eldhús, einkum
fátæklinganna, þar sem það var ekki
áður. Hann kemur í staðinn fyrir
gasmælinn og þykir hentugra áhald,
sérstaklega þar sem lítið gas er brúk-
að. Húsfreyja lætur í hann 5 aura
og fær gas fyrir þá fjárhæð, láti hún
í hann 10 aura, fær hún helmingi
meira gas o. s. frv.
Til fróðleiks er þess getið, að sjálft
gassuðuáhaldið er ódýrt og lítið, og
getur staðið hvar sem er á borði eða
hillu, eða á kolaeldavélinni þar sem
hún er. Húsfreyja getur því hvenær
sem vill notað sína kolaeldavél, t. d.
þegar kalt er og hún vill hita eldhús-
ið.
Gas til hitunar er einnig notað. Til
þess eru gerðir sérstakir ofnar, sem
nafa ýmsa kosti fram yfir venjulega
kolaofna. En það er dýrara að hita
herbergi með gasi en kolum, nema
þegar svo stendur á, að herbergið þarf
að eins að hita lítinn hluta dags. Hins
vegar hafa gasbaðofnar náð feikna-
útbreiðslu erlendis hin síðari árin. Eru
þeir mikið þægilegri og ódýrari en
baðofnar, sem kyntir eru kolum.
Gas til iðnaðar. Ef gasstöð verður
komið upp, er þar með fenginn afl-
vaki í bæinn, sem auka má eftir vild.
Gas er mjög notað erlendis til hreyfi-
véla og þar með einnig til að fram-
leiða rafmagn. Rafmagn þykir hent-
ugra sem hreyfiafl fyrir smávélar, en
gas verður ætíð ódýrara. Ef tenings-
stika af gasi kostar 15 aura, telst svo
til, að hvert hestafl til iðnaðar kosti
8—10 aura hverja klukkustund.
Gæta ber þess einnig, að verði gas-
stöð komið upp, munu bæjarbúar eiga
kost á að fá kokes og tjöru keypta
miklu lægra verði en ella. Mun sá
hagnaður nema þúsundum króna á ári.
Gasstöðinni er hugsað til að koma
upp með þeim hætti, að þetta þýzka
firma (Carl Francke) reisi hana fyrir
það verð, er um semur, eða þrír sér-
sérfræðingar telja hæfilegt, ef í milli
ber, en síðan leysi bærinn stöðina til
sín, þ‘á er hún er fullger. Til þess
verður hann að fá sér lán, 350—400
þús. kr., að Carl Francke gizkar á, og
hefir hann heitið aðstoð sinni til að
útvega það. Nefndin telur alveg
hættulaust fyrir bæinn að ráðast í þá
lántöku, með þvi að téð firma á að
verða starfrækjandi stöðvarinnar
óg greiða bænum árlega vexti af
láninu og afborgun, en hefir engan
endurgjaldsrétt á hendur bænum um-
fram það, er gasstöðin gefur af sér,
og er skylt að halda áfram rekstri
stöðvarinnar þar til er skuldinni
er lokið að fullu. Verði halli á
rekstri stöðvarinnar, greiðir firmað
hann úr sínum vasa til bráða-
birgða, en lætur bæinn fá s/4 ágóð-
ans, ef til kemur. Svo má og bær-
inn taka að sér reksturinn hvenær
sem vill að liðnum 5 árum frá því
er stöðin teknr til starfa.
Nefndin hefir gert áætlun um tekjur
og gjöld stöðvarinnar og fær 20 þús.
kr. tekjuafgang á ári, auk vaxta og
afborgunar, 6°/0 af 350 þús. kr.
Jafnvel með hinu langódýrasta
framleiðsluafli, vatnsaflinu (fossafli) er
raflýsing miklu, miklu dýrari en gas-
ijós; og vísar nefndin i niðurlagi síns
prentaða álits í þýzka bók, leiðarvísi
um beztu og hentugustu aðferð til
að lýsa smábæi, með skýrslum frá
30 smábæjum þýzkum, samanburð
á gasstöðvum og rafmagnsstöðvum.