Ísafold - 04.08.1909, Page 1

Komui út ýmist einu sinni eða tvisvar i
viku. Yerð á.rg. (80 arkir minst) 4 kr., er-
lendis 5 kr. eða l1/* dollar; borgist fyrir
miðjan júli (erlendis fyrir fram).
ISAFOLD
Uppnögn (skrífleg) bundin viö áramót, er
ógild nema komln sé til útgefanda fyrir
1. okt. og aaupandi skuldlaus vib blaöiö.
Afgreiösla: Austurstrœti 8.
XXXVI. árg.
Keykjavík miðvikudaginn 4. ágúst
1909.
50. tölublað
I. O. O. F. 908^9-_________________________
Augnlækning ók. 1. og 3. þrd. kl. 2—3 i spítal
Forngripasafn opiö á v. d. 11—1.
íslandsbanki opinn 10—2 */a og 61/a—7.
K. F. U. M. Lestrar- og skrifstofa frá 8 árd. til
10 siöd. Alm. fundir fsd. og sd. 8 x/a siöd.
Landakotskirkja. Öubsþj.ð1/* og 6 á helgidögum.
Landakotsspitali f. sjúkravitj. 101/*—12 og 4—5
Landsbankinn 10 ll*—2^/s. JVukastjórn við 12—1.
Landsbókasafn 12—3 og 6 -d.
Landsskjalasafnið á þiu., fmd. og Id. 12—1.
Lækning ók. i læknask. þrd. og fsd. 11—12,
Náttúrugripasarn (i landsb.safnsh.) á sd. I1/*— 21/*.
Tannlækning ók.i Pósthússtr. 14, l.ogS.md. 11 -
Pélur 1 Thorsteinsson
Lækjartorg
R ey kj avik
kaupir gegn peningum íslenzkar vör-
ur, svo sem gotu, sundmaga og salt-
fisk nr. i af öllum tegundum, ýmist
fullverkaðan eða upp úr salti, einnig
dún, selskinn o. fl.
Iðnaðarmenn T
Munið eftir að ganga í Sjúkrasjóð iðnaðarmanna
— Sveinn Jónsson gik. —
Heima kl. 6 e. m. — Bóknlöðustíg 10.
fer til
Borgarness ág. n., 19., 29.
Garðs og Keflav. ág. 5., 8., 16., 23.
Sandgerðis ág. 8., 16., 25.
Snúa landinu móti sólinni.
Minni íslands 2. ágúst 1909.
Fræg og framtakssöm fornöld ligg-
ur á bak við okkur í dag og eftir hana
kom vetrarnóttin löng. Vetrarnóttin
byrjaði með Svartadauða, sem geys-
aði yfir landið tvisvar sinnum með
80 ára millibili, og fækkaði fólkinu
niður í fjórða hlut þess sem það var.
í stað skálanna, sem ef til vill rúm-
uðu 100 manns, var nú reist bað-
stofukytra fyrir 4—6 manns, og var
nógu stór. Sóttvarnir þekti enginn í
Norðurálfu, í þá daga var ekkert ann-
að ráð til en að flýja undan pestinni,
og að flýja undan henni var sama
sem að breiða hana út. — Krafturinn
í landsbúum var brotinn á bak aftur,
útlenda valdið náði sér niðri, mót-
staðan móti því þvarr, og vottur um
kraft og dug blossaði ekki upp aftur
fyrr en undir Jóni biskupi Arasyni.
Þegar hann féll, var enginn, sem vildi
taka upp merki hans, og merki Jóns
Arasonar féll með honum. Vetrar-
nóttin ríkti yfir landinu. Fáfræðin
var skelfileg og drepsóttirnar geysuðu
hver á fætur annari. Sólin er lukkan
fyrir alt lifandi, og ísland sá ekki til
sólar; það sneri móti heimskautsnótt-
inni og hafisnum. Hannes biskup
Finnsson, einhver bezti maðurinn, sem
hér hefir verið uppi, skrifaði bók um
þessa óendanlegu raunasögu, »um
mannfækkun af hallærum« — hjarta
hans hrærðist af sólarleysinu. Og
setningin varð til, setn við öll höfum
heyrt og sum af okkur sjálfsagt með
hryllingi: »íslands óhamingju verður
alt að vopni*.
Ásatrúin var trú fyrir hetjur og
hreystimenn; hún var sniðin eftir
hugsunarhættinum hjá Germönum og
Norðurlandabúum, enda höfðum við
búið hana til sjálfir. Katólska trúin
hafði suðrænan sólbjarma yfir sér,
það var nokkurn veginn hægt að fá
fyrirgefningu synda sinna hér j lífi;
allur vandinn var að játa syndir sinar
fyrir prestinum, og hann hafði vald til
að fyrirgefa þær. Protestantisminn var
myrkastur af þessum trúarbrögðum.
Djöflarnir úðu og grúðu eins og mý-
bit upp úr jörðinni frá Reykjanesi
austur yfir Gerpir og sunnan yfir
Vestmannaeyjar, og norður yfir Horn-
strandir. Birtan af sólnanna sól gat
ekki skinið inn í sálirnar fyrir skugg-
unum af mýmekkinum í loftinu. Hlið
helvítis stóðu galopin fyrir öllum.
Djöflamýþysinn byrgði baðstofuskjáinn,
og gerði sólarlaust. inni fyrir. Svona
var trúin okkar framan af.
A 18. öldinni byrjaði Skúli land-
fógeti á því að gera ísland að iðnað-
arlandi. Barátta hans var löng, ströng
og karlmannleg. Jón Eiríksson fekk
komið á verzlunarfrelsi við alla danska
þegna; báðir ætluðu að snúa landinu
betur á móti sólinni, en hvorugur
þeirra sá nokkurn árangur af starfi
sínu. Bólan var landplága. Stóra
bólan drap 18,000 manns og fólkið
var vanmáttugt og fáment, og alt
sneri til norðurs móti sólarleysinu. —
1803 var bólusetningin lögleidd og
bóluplágan hefir ekkert mein gert
síðan, en fólkinu hefir fjölgað. Um
1830 byrjaði Baldvin Einarsson að
skrifa um alþingi, og ráðgefandi al-
þingi kom saman 1845. Þá yrkir
Jónas Hallgrímsson
»sól skin á tinda®
Hann sér sólskinið á fjalltindum, en
þess er enn að bíða að það kominiður
í dalina, landinu hafði verið snúið
svo móti sólu, að hún náði á tind-
ana. 1835 fekst verzlunarfrelsi við
allar þjóðir, og landinu var snúið svo
móti sólu, að hver landsmaður, sem
um það leytið hafði 3 kr. til að verzla
með við önnur lönd, hafði 30 kr. árið
1907. Þið getið öll gert ykkur í
hugarlund, hver sólskinsauki það sé
fyrir landið, að búið er að snúa því
svo mikið móti sólinni. 1875 feng-
um við löggefandi alþingi, og höfum
síðan verið okkar eigin lukkusmiðir,
að svo miklu leyti, sem það verður
gert með löggjöf og stofnunum, og
síðan hafa margar sterkar hendur unn-
ið að þvi að snúa landinu betur og
betur á móti sólinni.
Bretar segja um neðri málstofuna
sína: Neðri málstofan getur alt, nema
að gera karlmann að kvenmanni og
kvenmann að karlmanni. Alþingiget-
ur miklu meira en neðri málstofan á
Englandi, því að það mun áður en
langt líður gera alt kvenfólk að karl-
mönnum, það er að segja, gefa kon-
um kosningarrétt og kjörgengi og
rétt til allra embætta. Eg hugsa með
sjálfum mér, að alþingi geti ekki með
neinu móti snúið landinu betur á
móti sólinni, en með því að vera af-
máttugra en parlamentið, og gefa
konum part i löggjafarvaldinu. Ef
maður þarf á lögum að halda, sem
til dæmis bönnuðu að ganga með
trefil um hálsinn í 20 gráða frosti,
þá væru karlmenn einfærir um þá
löggjöf, en ef þarf löggjafar um börn
og barnauppeldi, eða ef við viljum fá
milda mannúðarlöggjöf, þá vitum við,
að kvenfólkið er betur fallið til þess
en við. Öll löggjöf, sem á að veinda
Htilmagnann, er litt hugsandi án þeirra
aðstoðar. — Án þeirra aðstoðar snú-
um við landinu aldrei algjörlega móti
sólinni.
Mikið höfum við samt getað snúið
þvi. Velmegunin hefir vaxið mjög
mikið; mannsæfin er nærfelt 30 árum
lengri en hún var. Lífið er orðið
ríkara, og tilbreytingameira. Fyrir
hvern ungling er um fleira að velja
en áður. Sólin er að koma ofan í
dalina, listirnar blómgast. Hver mað-
ur getur fundið til sín sem hann sé
brot úr stjórnanda landsins, þegar
þingræðið er fengið. Hér er svo
margt gott og gleðilegt uppi. Eg skal
nefna ungtnennafélögin. Þegar mað-
ur hugsar um þau, þá veit maður,
hverjir taka úpp merkið þegar við
liggjum fallnir — við sem tölum á
öllum mannfundum — og að merkið
verður ekki borið lægra, þegar þeir
taka við því. — Þegar eg hugsa um
ungmennafélögin, þá koma mér í hug
setningar úr fallegasta kvæðinu —
nei, næstfallegasta kvæðinu er lík-
lega réttara — sem eg las nýlega:
•Frænka eldfjalls og ishafs,
sifji árfoss og hvers,
dóttir langholts og lyngmós,
sonur landvers og skers.i
Mér kemur í hug ungt fólk náskylt
sterkustu og mestu náttúrufegurð í
heimi.
Ef við ekki endumst til þess að
snúa landinu algjörlega móti sólu, þá
vitum við að þeim muni takast það,—
það sem þarí er að snúa því svo að
landið verði:
• Nóttlaus voraldar veröld
þar sem viðsýnið skín,«
segir Stephán G. Stephánsson.
Þar sem sólin skín,
vildi eg sagt hafa.
ísland blómgist!
Indriði Einarsson.
-----------------
8kiliiaðarmál kirkjunnar
Að því leyti var ísafold ánægja að
flytja hina fjörugu grein eftir A. B. í
síðasta blaði, að sýnilega er þörf á, að
skilnaðarmál kirkjunnar sé rætt frá sem
flestum hliðum, þar sem það er nú
komið beint á dagskrá þjóðarinnar með
þingsályktun neðri d. á síðasta alþingi
og samþykt prestastefnunnar á Þingvelli
í sumar. En óneitanlega virðist oss
þessi grein A. B. gefa tilefni til at-
hugasemda og mótmæla, sem að þessu
sinni verða að eins á víð og dreif.
Og getið skal þess, til þess að girða
fyrir misskilning í því efni, þó að vel
megi vera að þess gerist engin þörf,
að enginn ber neina ábyrgð á því, sem
hér fer á eftir, annar en núverandi
ritstjóri ísafoldar. Honum er alveg ó-
kunnugt um skoðanir Sjálfstæðisflokks-
ins á málinu, en gengur að því vísu,
að þær muni með mörgum vera á
reiki. Og aðalleiðtogi flokksins, ráð-
gjafinn, hefir ekki, oss vitanlega, neitt
um málið sagt, til eða frá, og oss er
ókunnugt um, hvernig hann lítur á
það.
Alveg ósanngjörn virðast oss þau
ónot, sem í grein A. B. standa í garð
prestanna. Brigzlin til þeirra um fjár-
græðgi og valdafíkn ná, aðvorriskoð-
un, engri átt. Það var margsannað,
áður en lögin frá 1907 voru samþykt,
að kjörin, sem allur þorri prestanna
átti við að búa, var siðaðri þjóð ósam-
boðinn. Þau voru alveg óboðleg mönn-
um, sem varið höfð mörgum árum til
náms. Og þau hlutu að gera mjög
marga prestana óhæfa til þess að vinna
það verk, sem þeim var ætlað, svo að
þjóðin hefði þess veruleg not.
Prestarnir urðu að fá breytingu á
því ástandi. Og þeir áttu þess eng-
an kost annan veg en innan þjóð-
kirkjunnar. Þáverandi ráðgjafi var
fríkirkjufyrirkomulaginu alveg mótfall-
inn. Og það er að minsta kosti álita-
mál, hvort ástæður hans hafa ekki ver-
ið og eru ekki góðar og gildar. Þing-
flokkur sá, sem studdi hann, gerði
þetta ekki að ágreiningsmáli við hann,
hvernig sem flokkurinn kann að líta
á það mál nú, sem oss er ókunnugt
um. Svo að prestarnir urðu að þiggja
umbæturnar innan þjóðkirkjunnar, ef
þeir áttu þær nokkurar að fá.
Og ekki urðu þær umbætur höfð-
inglegri en svo, að engum öðrum em-
bættismönnum landsins er jafn-lítið
boðið. Þrátt fyrir breytinguna mundu
margir prestar betur farnir efnalega, ef
þeir væru bókhaldar í búð eða skip-
stjórar á þilskipum — að vér nú ekki
tölum um það, ef þeir kveddu landið
að fullu og leituðu sér atvinnu vestan
hafs. Enginn gáfaður og vel ment-
aður maður hefir gilda ástæðu til þess
að búast við að fá jafn-lítið fyrir starf
sitt eins og prestar hér á landi. Og
samt er ekki meiri þörf á gáfum og
góðri mentun í nein önnur embætti.
Brigzlin um fjárgræðgi þeirra er ó-
svinna, eftir því sem hér hagar til —
skiljanleg og afsakanleg með rnjög fá-
fróðum mönnum, sem ekkert vit geta
haft á málinu, en þoiinmæðis-áreynsla,
þegar þau koma úr munni eða penna
mentamanna, sem sjálfir hugsa að sjálf-
sögðu til þess að búa við mikið betri
kjör en prestunum eru boðin.
Þá er valdafíknin, sem þeim er bor-
in á brýn. Sú ásökun er sprottin af
tilmælum þeirra um kirkjuþing, og
oss virðist hún alls ekki sanngjörn.
Prestarnir sjá, að kirkjan í landinu er
tiltölulega léleg. Menn kenna það
ýmsum orsökum. Sumir hafa haldið,
að það sé að kenna sambandinu við
ríkið. Aðrir kenna öðru um. Á presta-
stefnunni á Þingvelli varð sú skoðun
ofan á í samþyktu nefndaráliti, sjálf-
sagt langmest fyrir kappsamlegt at-
fylgi eins manns, að mein kirkjunnar
stöfuðu »meðal annars af því, að sam-
bandi ríkis og kirkju er óhaganlega
fyrir komið, og að kirkjan hefir ekki
nægilegt frelsi til þess að ráða sínum
eigin málum.« Hvernig sem menn
annars líta á þá skoðun, er sú skýr-
ing á henni alls ekki réttmæt, né á
neinum rökum reist, að hún stafi af
neinni óviðurkvæmilegri valdafikn, eða
að fyrir mönnunum vaki nein yfir-
drotnun svipuð þeirri, sem um var að
tefla á miðöldunum. Krafan um kirkju-
þing stafar af réttmætri löngun til þess
að láta verða sem mestan andlegan
arð af kirkju landsmanna. Fyrir því
er engin ástæða til þess að taka henni
með neinni vonzku. Annað mál er
það, hvort nægar ástæður eru til að
verða við henni.
Sannast að segja virðist oss það
nokkuð vafasamt. Vér höfum ekki
getað sannfærst um það, að það sé
ófrelsið, sem sérstaklega gengur að
kirkjunni um þessar mundir. Vér skul-
um ekkert um það fullyrða, hvortvið
frekari umræður verða færð gild rök
að því. En vér höldum því að minsta
kosti fram, að það hafi enn ekki verið
gert. Vér hyggjum ekki að nein stjórn
mundi ófús á að taka eftir mætti til
greina vilja prestastéttarinnar um hin
innri mál kirkjunnar, og eigi presta-
stéttin nokkur áhugamál í þeim efn-
um, og sýni hún nokkura rögg af sér,
er henni innanhandar að koma skoð-
unum sínum á framfæri, án kirkju-
þings þess, sem fram á er farið —
og þá alveg eins tillögum um almenn
löggjafarmál, sem koma kirkjunni við.
Auðvitað er kirkjuþingi ætlað meira
en að fjalla um þessi innri og ytri
mál kirkjunnar. Því er líka ætlað að
efla samvinnu og kynni presta og ann-
arra áhugamestu manna kirkjunnar,
eins og framsögumaður málsins komst
að orði á prestastefnunni. En sé nokk-
ur veigur og nokkurt líf í kirkjunni
á annað borð, getur það naumast tal-
ist henni ókleift að koma á samkom-
um þeirra manna, sem áhuga hafa á
málum hennar, annaðhvort með breyt-
ingum á synodus-fyrirkomulaginu, eða
með öðrum hætti. Og sé ekki sá
veigur í henni, höfum vér veika von
urn, að kirkjuþing muni verða sérlega
áhrifamikil stofnun. Með þeirri til-
breytni biskups að láta prestastefnuna
flytja sig um landið, er sýnilega verið
að stiga langt spor í samvinnu-áttina.
Og vér sjáum ekki, hvað ætti að vera
því til fýrirstöðu, að leikmönnum væri
lofað að eiga þátt í þeim samkomum.
Þá kæmu þangað þeir prestar og þeir
leikmenn, sem fyndu hjá sér köllun ti
að koma. Slíkar samkomur yrðu sjálf-
sagteins fjölmennar eins og þau kirkju-
þing, sem kirkjumálanefndin vildi láta
stofna til. Mönnunum yrði ekki borg-
uð ferðin, en þeir færu hana sér ti
ánægju og andlegrar styrkingar. Og
áhrifin af slikum samkomum hyggjum
vér mundu verða alvegeins affarasæl,
bæði á landstjórn og landslýð, eins og
iað, er kirkjuþing gæti til vegar komið.
Og i þessu sambandi verða menn
íka þess að gæta, að eigi að halda
ijóðkirkjufyrirkomulaginu, eigi kirkjan
að njóta þeirra miklu hlunninda og
sess mikla stuðnings, sem þjóðkirkja
iær að sjálfsögðu, þá verður hún að
sætta sig við það, að ríkisvaldið hafi
töglin og hagldirnar í málefnum henn-
ar. Máttur hennar til þess að koma
fram vilja sínum fer þá eftir því, hve
mikið hún leggur til málanna af viti
og sanngirni, og hve ötul og lagin
hún verður á að sannfæra menn um
réttmæti þess, er hún heldur fram. í
vorum augum er naumast sanngjarnt
né æskilegt, að vald þjóðkirkjunnar sé
á neinum öðrum stoðum reist í neinu
máli. Þykí henni ekki það vald nóg,
virðist oss mikið fara að mæla með því
að hún segi skilið við ríkið, eða að
ríkið segi skilið við hana.
Sumum finst sá skilnaður æskileg-
astur, þar á meðal þeim tveimur mönn-
um, sem síðast hafa um málið ritað,
A. B. í ísafold og L. í Þjóðviljanum.
A. B. skrifar um það af nokkurri æs-
ingu og algerðri óhlifni í piestanna
garð, vegna þess að fundurinn á Þing-
velli lagðist á móti fríkirkju. Hann
bregður þeim um, að það atferli þeirra
muni stafa af því, »að allur þorri ís-
lenzkra presta þykist nú vel niður
kominn við landsjóðsjötuna.*
Slíkar aðdróttanir virðast oss mjög
illa til fundnar. Þær stafa vafalaust
af vanþekking á þeim rökum, sem
fram hafa komið með þessum málstað
prestanna frá ýmsum mestu vit-
möununum. Þau hafa ekki ein-
göngu komið frá þeim, sem að-
hyllast skoðanir kirkjunnar. Þau rök-
in eru engu veigaminni, sem komið
hafa frá frihyggjumönnum. Vér lát-
um oss nægja að benda á einn þeirra.
Maðurinn er prófessor Höffding. í
siðfræði hans er sérstakur kafli um
ríkið og kirkjuna. Sá kafli byrjar á
þessum orðum:
»Kirkjan hefir ekki að eins á liðn-
um tímum verið eitt af hinum mestu
menningaröflum, sem starfa í lífi mann-
anna, heldur er hún það enn og mun
fyrst um sinn halda áfram að vera
það. . . Þó að alls engin hliðsjón sé
höfð á sjálfgildi þess grundvallar, sem
kirkjan reisir skoðanir sínar á, er afar-
mikils um það vert, að hún nái —
innan réttra takmarka — að leggja
þann skerf til framþróunarinnar, sem
hún er fær um.«
Þessi er undirstaðan hjá Höffding,
þó að hann telji sig ekki heyra kirkj-
unnitil. Hún er menningarafl. Eftir
því verðum vér að haga oss. Síðar
í kaflanum kemst hann svo að 01 ði:
»í þeim löndum, þar sem kirkjan
hefir fest rætur í þjóðinni og gagn-
sýrt líf hennar öldum saman, er það
eðlilegt, að ríkið haldi áfram að styðja
hana; það lítur þá á hana sem félag,
er veiti mestum hluta þjóðarinnar hina
helztu næring fyrir sitt andlega líf«.
»Styrkurinn, sem það veitir kirkjunni,
réttlætist af sömu ástæðum eins og
sá styrkur, sem veittur er vísindum
og listum. Ríkið getur ekki beinlínis
framleitt neins konar menningu. Starf-
semi þess í þjónustu menningarinnar
er ávalt óbein. Það getur hvorki fram-
leitt né upprætt trúarbrögð; en það
getur veitt trúræknissamfélaginu efna-
legan stuðning og mótað það með
lögum*.
»Ekki getur rikinu staðið á sama um
það«, segir prófessor Höffding enn
fremur, »hvert fyrirkomulag kirkjan
hefir. Það verður að vinna að því,
að fyrirkomulagi hennar sé svo háttað,
sem öllu lífi og þroska þjóðarinnar
hentar bezt. Það getur ekki samþykt
fyrirkomulag, er kæmi upp klerka-
valdi, sem hefði ótakmörkuð andleg
yfirráð yfir mönnum kirkjunnar. Það