Ísafold - 04.08.1909, Side 3

ISAFOLD
199
öldum eign niðja Ingólfs. V i ð e y
áttu niðjar hans þar til hún var gefin
til klausturs á öndverðri i^.öld. Hof
á Kjalarnesi áttu þeir frændur fram
á ofanverða 13. öld. Bessastaði
áttu þeir frændur fram & 13. öld,
þar til Snorri Sturluson, sem var
ágjarn til lausafjár og landa, náði eign
á þeim. Þ i n g v ö 11 áttu þeir fram
á 13. öld. N e s við Seltjörn var eitt
af höfuðbólum þeirra frænda og þar
bjuggu þeir fram á 14. öld. Voru
þeir síðastir er menn þekkja: Hafur-
bjsrn riki Styrkársson í Nesi, sem
lifði um 1284, þá Gissur i Nesi, son-
ur hans, sem andaðist 1305 og eftir
hann Styrkárr Gissurarson í Nesi,
sem lézt 1341. Laugarnes og
E n g e y virðast hafa verið eign þess-
ara ættmanna allar götur fram á ié.
öld. Og Brautarholt að vísu
fram á 15. öld.
Hverir bjuggu í R e y k j a v í k á
fyrri öldum er ekki fullljóst, en þar
má ætla að niðjar Ingólfs hafi lengi
ráðið heimkynnum. Á það bendir
ræktin við menjar hans. í máldaga
Vikurkirkju frá 1379, er Oddgeir
biskup hefir sett Þorsteinsson, er svo
komist að orði: »Þar skal vera heim-
ilisprestur, ej bóndi vill«. Þar ráða
þá svo rikir fyrir garði, að biskup-
inn þorir ekki skilyrðislaust að segja,
að þar skuli vera heimilisprestur.
Það er ekki vilji biskupsins, sem þar
hefir kirkjuvaldið. ÞaÖ er vilji bónd-
ans í Vík.
í máldaga Vilkins biskups frá 1397
er tekið svo til orða, að þar skuli
vera graftarkirkja, og hefir því biskup
enn ekki þorað að, skipa að þar skyldi
vera heimilisprestur. Þá hafði um
hríð búið í Reykjavík bóndi sá er
Þorlákur hét. Aðalkirkja var þá í
Nesi við Seltjörn, en kirkjur voru
einnig í Engey og Laugarnesi.
Á 15. öld fara litlar sögur aí Reykja-
vík, og vitum vér það íyrst af henni
á þeirn tímum, að þá eru 20 hndr.
úr jörðinni orðin eign Munkaþverár-
klausturs í Eyjafirði. Ekki vita menn
á hvern hátt það hefir mátt verða.
En þenna hluta jarðarinnar selur Ein-
ar ábóti ísleifsson hins beltislausa
Árna bónda Höskuldssyni 1478. En
dóttir Árna, er Ragna hét, og gift
var Þorvarði syni Steinmóðar ábóta
Bárðarsonar í Viðey, erfði þenna hluta
jarðarinnar eftir föður sinn. 1487
selja þau Þorvarður og Ragna Ólafi
Ásbjarnarsyni þessi 20 hndr. í jörð-
inni Vík fyrir búland í Skaftártungu.
15_o 5 býr meðal annars sá bóndi í
Reykjavík, er Ólafur hét Ólafsson,
þá er Stefán biskup hafði þar kirkju-
skoðun, og er Ólafur sá að líkindum
einmitt sonur Ólafs Ásbjarnarsonar.
Hafa þeir frændur átt þennan part
jarðarinnar og búið á honum fram til
1569. Þá kaupir Narfi Ormsson af
Þórði og Jóni Ásbjarnarsonum, Jóns-
sonar, einmitt 20 hndr. í jörðinni
Reykjavík. Að öðru leyti bjó í Reykja-
vík (án efa á 30 hndr., því öll jörð-
in var 50 hndr. að dýrleika) um og
eftir miðja 16. öld gildur maður Orm-
ur Jónsson sýslumaður í Árnessýslu,
er lézt 1566. Það eru rök fyrir því
að hann hafi haft á sér fyrirmanns-
brag og haldið sig rikmannlega, því
það er skjalfast, að hann hélt vikivaka
á jólanótt 1555 og hafði þá í boði
sinu Pál Stígsson, höfuðsmann á
Bessastöðum. Eftir Orm bjuggu í
Reykjavík og áttu Reykjavik mðjar
hans, alt þar til konungur náði
eign á jörðinni. Eftir að konungs-
valdið tók að magnast hér í landi
eru deili til þess, að þeim hafi leikið
sérstaklega augastaður á Reykjavik.
Því svo segja sagnaritarar, að Lauritz
Kruus höfuðsmaður hafði með ofriki
og ólögum neytt Narfa Ormsson 1590
til þess að gefa upp eign og ábúð
við konungsvaldið á nokkrum hluta
jarðarinnar. En ekki náði þó kon-
ungsvaldið kaupum á Reykjavík fyr
en 19. apríl 1616 í makaskiftum af
Guðrúnu Magnúsdóttur ekkju Narfa
Ormssonar og sonum hennar. Og
voru þá goldnar fyrir jörðina i Reykja-
vik jarðirnar Bakki, Laugarvatn i Laug-
ardal og Kiðafell í Kjós.
Ummerki eða landamerki jarðarinn-
ar Reykjavíkur voru þessi:
»Milli Vikur og Erfæriseyjar frá
Grandahöfði út í gegnum miðja hólma,
frá Grandahöfði og fram að Eiðskarði
hinu minna, þaðan og vestur í grjót-
garð fyrir sunnan Eiðstjörn og ofan
þar sem garðurinn gengur suður í
sjó fyrir austan Lambastaði, þaðan og
austur með sjó alt að Hangahamri,
þar sem varðan stendur, þaðan sjón-
hending upp á Hlíðina (Eskihlið) að
þúfunni þeirri, er þar stendur. Það-
an sjónhending í ofanverðan Fúla-
tjarnarlæk, og sjónhending þaðan i
móts við Rauðará vestur í sikið fyrir
vestan Rauðarárgrafir. Þar ofan í
grófina og fram í sjó«.
Eftir að konungur var orðinn eig-
andi að Reykjavík, þá má sjá að far-
ið hefir að magnast kaupstaður sá
sem kallaður var í Hólmi, sem var í
Örfirisey og hólmunum i grendinni.
Vist er það, að kaupstaður er þar og
sigling þangað 1627.
Þegar »innréttingarnar« svo nefndar
eða verksmiðjur komust á hér á landi
á 18. öld, þá lágði konungur 1752
Reykjavik til »innréttinganna«. En
»innréttingarnar« liðu undir lok seint
á 18. öld, eins og kunnugt er. Þá
var og tekið að brjóta mjög fyrir sjó
kaupstaðarstæðið í Hólmi, svo að sýnl
þótti, að þar mundi ekki geta haldist
við verzlun til frambúðar. Var því
lagt land úr Reykjavíkurjörðu undii
nýjan verzlunarstað. Fór útmæling
sú fram árið 1786 og framkvæmdi
það verk Vigfús Þórarinsson, sýslu-
maður í Kjalarnesþingi. Eg hefi að
vísu ekki fyrir mér útmælinguna nú
sem stendur, en lóð sú sem lögð var
til verzlunar var þar sem nú er kall-
að Miðbærinn, frá Lækjarmynni, upp
í Lækjarbotn, þaðan vestur í Tjarnar-
botn og síðan norður fyrir neðan
Grjóta og niður í Grófina.
Eftir ummerkjum Reykjavikur að
dæma, muudi hún annarstaðar á land-
inu vera kölluð landlítil og jafnvel
kotjörð, þó að hún hér á þessum
stað væri haldin 50 hndr., og þar við
er enn að athuga, að Arnarhóllinn
virðist ekki vera talinn með í þessu
mati. Því að 1535 og síðan hefir
hann verið talinn sérstök jörð. Ann-
ars var Arnarhóllinn lagður til Tyft-
unarhússins 1764, en 1819 var upp
úr Tyftunarhúsinu gert Stiftamtmanna-
húsið (nú Stjórnarráðshúsið) og þá
var Arnarhólsjörðin lögð Stiftamt-
mönnum til ábýlis og síðan hefir hún
jafnan verið ætluð til afnota æðstu
valdsmönnum þessa lands alt fram til
1904.
Síðasta hluta 18. aldar og fram um
1800 urðu miklar breytingar hér á
landi, sem allar hnigu að því að vald-
stjórn öll og mentastofnanir drægist
hingað suður á bóginn og síðan hefir,
eins og Sveinn biskup komst að orði
um Skálholt, Reykjavík sföðugt saukist
og elfst með herradæmi«. Skálholt
skyldi leggjast niður sem biskupsset-
ur og biskup eiga aðsetur fyrir neð-
an Heiði. Skálholtsskóli var fluttur
til Reykjavíkur 1786, Hólaskóli slíkt
hið sama 1802, þó að ekki yrði hér
fast skólasetur fyr en 1846, eftir að
Bessastaðaskóla var lokið. Reykjavík
dró að sér alþingi frá Þingvöllum
tveim árum áður en það var lagt nið-
ur. Klerkaþing var hætt að halda á
Þingvöllum um sama leyti og tekið
að halda það í Reykjavík. Landsyfir-
réttur kom hér 1800. Einnig land-
fógeti hafði tekið hér aðsetu. Land-
læknir hafði búið í Nesi við Seltjörn,
en fluttist einnig hingað, þegar fram
i sótti. Hér varð og biskupssetur alt
fram til 1823, að biskiípi var ætlað
aðsetur í Laugarnesi, sem þó var lagt
niður af litlum manndómi 1855.
Stiftamtmenn tóku hér og aðsetur
eftir 1806, að Ólafur Stefánsson lét
af embætti. Bæjarfógeti varð hér
fyrst 1804. Siðan hefir Reykjavík
hlaðist svo, sem kunnugt er, að þar
eru nú allar helztu þjóðstofnanir lands-
ins.
Lengi vel þótti hún óþjóðleg og
dönsk. Kaupmannastéttin og embætt-
ismannastéttin voru þar aðalstéttirnar.
Kaupmenn voru flestir danskir og
sumir af embættismönnum líka. Al-
þýðu manna gætti þar lítt. Danskan
þótti sitja þar í fyrirrúmi, bæði um
mál og háttalag. Hver maður sem
nokkurt mannsmót var að, mátti hafa
það, að vera kallaður sen eða jafnvel
scns og flcira því um líkt, sem gamlir
menn þeir, er upp aldir er hér í
þessum bæ og langt muna, mega
kunna betri grein á en eg.
Með árinu 1874 ætla eg að hafi
gerst algerð umskifti í þessum bæ
eins og raunar á öllu landinú. Þá
tókum vér í rauninni við oss sjálfum
og voru eigin forræði. Og nú ætla
eg sé óhætt að fullyrða það, að eng-
um detti í hug að kalla Reykjavík
lengur óþjóðlega. Án efa er hún
þjóðlegasti kaupstaður landsins. Og
eg er ekki viss um það sé ofsagt þó
eg segði hún væri þjóðlegasti staður-
inn á landinu. Heldur margt til
þess. Hér eru nú þjóðsöfn vor, til-
tölulega auðug. Hér er og saman
komið mannval úr öllum áttum lands-
ins. Og hér er miðstöð allrar ment-
unar í landinu.
Reykjavík er óþekkjanleg nú frá
því sem hún var fyrir 30—40 árum.
Hér hafa verið miklar framkvæmdir á
marga vegu.
Gatnalagningar hafa hér stórum
batnað frá því sem áður var, þó að
margt þyki mönnum þar í misgert
nú, því alt af sjá menn betur á eftir
en fyrirfram.
Húsabyggingar hafa aukist afarmik-
ið og tekið afarmiklum framförum,
bæði til fegurðar og hægræðis. Fyrir
frekum mannsaldri síðan var allur
þorri húsa hér svartur fyrir tjöru og
bærinn yfirlits-ófagur. Þessu er nú
snúið á annan og betri veg. En
ekki er það svo að skilja, að eg geti
að öllu hælt þeim byggingarhætti, sem
nú hefir verið rekinn svo hörðum hönd-
um hér um mörg ár, að margir menn
hafa sjálfsagt »bygt óþægilega yfir sig«.
Á eg við það, að hér hefir verið
hróflað upp hverju timburhúsinu eftir
annað, en steinhús sjást varla. Bygt
úr einum saman viði i landi þar sem
ekki vex ein hrísla raftlæg landshorn-
anna á milli, en við fótum troðum
daglega hið bezta býggingarefni, sem
við eigum sjálfirl Við höfum nú á
hinum síðustu áratugum kastað svo
miljónum króna skiftir út fyrir húsa-
efni frá útlöndum, sem við eigum
betra og getum tekið hjá sjálfum oss.
En vér höfum ekki einungis borgað
útlendingum efnið, við höfum svift
um leið sjálfa okkur atvinnunni af því
að vinna okkar eigin efni, en borgað
útlendum mönnum og veitt atvinnu
í staðinn. Á meðan farið er svo að
ráði sínu, að seilst er svo um hurð
til lokunnar, er hvorki von á að vér
þrífumst né heldur að þess sjáist af
niðjum vorum nokkur merki, er vér
höfum framkvæmt og aðhafst.
Timburhúsin verða aldrei varanleg-
ur minnisvarði meðal niðjanna né yfir
kynslóð vora.
Að visu mun ekki vera full reynsla
komin um það, hversu lengi bárujárn,
það er nú er notað hér svo mjög,
kann að verja húsfúa, en bezt er að
treysta sem minst á það, sem engin
vissa er um. Og fyrir eldi er það
víst, að það getur ekki varið til hlitar,
ef almennur eldsvoði kæmi hér upp.
Og svo er vátryggingin útlenda á
öllum innanstokksmunum og lausafé
manna hér í timburhúsum að drepa
okkur. Steinhús í einhverju formi
v e r ð u m vér að taka upp hér í bæ
sem allra-fyrst. Og þyrfti að leggja
lögbann sem bráðast á timburhúsagerð
hér i bæ.
Til eflingar bænum horfir það, að
tala bæjarmanna hefir margfaldast á
síðustu árum (nú nær 11 lj2 þús.)
Menning er það og að vér erum
nú að fá vatnsveitu til bæjarins úr
ágætu vatnsbóli. Einnig er það menn-
ing, að nú stendur til að vér fáum
gas í bæinn. Misjafnt er að visu
um það dæmt og mörgum þykir sem
yfir það hefði átt að hlaupa, en taka
upp raflýsing. Hvernig gasinu kvöld-
ar er bezt að láta reynsluna skera úr.
Það sem vantar hér tilfinnanlega eru
lokræsi um bæinn. Einnig brúlagn-
ing gatna. Að vísu hefi eg heyrt
menn segja, áð brúlagningar þurfum
vér ekki nú svo mjög við, úr þv
vatn sé fengið, því nú sé hægt að
væta götur og slá niður moldriki þv:.
sem i þurkum hefir oft reynst hér
bæjarplága. Eg játa það, að þessu er
borgið. En hinu er ekki borgið, að
fá komist þurt um göturnar þegar
rigningar ganga, því að með vatns-
veitunni mun ganga erfitt að þurká
göturnar og þar ætla eg að brúlagn.
ing sé sú eina lækning sem dugir.
Auk þess væri brúlagning bæjarmönn-
um atvinna góð og hentug á öðrum
eins tímum og þeim sem nú standa
yfir.
Samgöngur hafa hér stórum batn-
að frá því sem flestir af oss muna
lýrst. Ekki mun öllum úr minni liðið
ívert nýjabrum var á mönnum við
fyrstu skipakomur hér á útmánuð-
um fyrrum, þegar menn flyktust upp
í efsta húsglugga til þess að skoða
»siglinguna«. Ekki mega þó sam-
göngur vorar heita góðar fyr en
Keykjavík er orðin miðstöð þeirra.
Sama er að segja um verzlun.
Hún kemst hér ekki í rétt horf að
mínu áliti fyr en Reykjavík er orðin
upplagsstaður og miðstöð allrar verzl-
unar vorrar.
Eg veit að nú eru þungir tímar á
marga lund fyrir bæjarmenn. Pen.
ingaþröng yfirgnæfandi, sjávarútvegur
nú í fám höndum og í ólagi, fiskur
í lágu verði, verzlunin i kreppu og
útlitið á marga vegu skuggalegt.
Margir munu kvíða skuldadögum
haustsins og hætt við að einhverjum
verði erfitt að byrgja sig upp til vetr-
arins. En, eins og gamla sálmaskáld-
ið kvað: »Enginn örvænta skyldi*.
Menn hafa oft siglt og ekki séð til
landa, og skilað þó á land. Og eina
aðal-ráðið er að láta aldrei hugfallast
við neitt. Og útlitið er að mínu áliti
ekki svo, að menn hafi ástæðu til
þess að örvænta. Nú er ár mikið í
landi, svo að kalla til lands og sjávar.
Og það hlýtur að vera öllum gott.
Og má eg nú spyrja? Hvers vegna
halda menn að Reykjavik, jafn-land-
lítil jörð, hafi jafnan verið lögð svo
dýrt sem gert hefir verið? Og hvers
vegna skyldi Ingólfur, faðir þessa bæ-
jar, haf abygt útnes þetta — eins og
Karli félagi hans brá honum um er
þeir höfðu farið um góð héruð — ?
og hvers vegna skyldu niðjar þessa
mikla landnámsmanns hafa verið svo
hagspakir hér á þessum slóðum um
margar aldir? Hvers vegna skyldi
enn fremur konungsvaldið hafa verið
svo fíkið eftir að ná í einmitt þessa
jörð, að það jafnvel braut lög á mönn-
um til þess að eignast hana?
Vitanlega hafði Ingólfur þá trú, að
þar skyldi hann setjast að, sem önd-
vegissúlur hans bæri að landi. En
hann var líka úr Fjörðum í Noregi,
án efa vanur sjósóknari og hefir séð
hvernig Reykjavík lá við sjónum. Þeir
félagar munu og allir hafa verið sjó-
menn miklir, því enn iifa sagnir um
sjósóknir Vífils frá Vífilsstöðum. Það
er einmitt lega Reykjavikur við hin
auðugustu fiskimið heimsins, sem hefir
orkað þess, að niðjar Ingólfs undu
sér hér vel, að þessi jörð var jafnan
metin í hæsta gildi, og að konungs-
vaidið vildi fyrir hvern mun ná eign-
arráðum á henni.
Á meðan Reykjavík hefir þessagull-
námu við hliðina á sér —, um hinar
gullnámurnar ætla eg ekki að tala —
hugsa eg hún þurfi ekki svo mjög
að kviða komandi dögum. Faxaflói
hefir frá aldaöðli verið ein hin fiski-
sælasta veiðistöð sem dæmi eru til.
Og hafa menn nokkurn tíma heyrt
getið um nokkura gullnámu sem jafn-
ist á við sjóinn ? Eg hefi að vísu
heyrt þess getið, að botnvörpungar
ættu að vera búnir að þaulskafa svo
Englandshaf, að þar verði nú ekki
lengur vart, og að nú hugsi þeir sér
að koma hér og gera íslenzku fiski-
miðunum sömu skil. En eg hefi enga
trú á, að það hermdarverk eigi fyrir
neinum að liggja.
Það er í mörgu sem oss ríður á að
gæta vor vel. Oss ríður á því að nota
gæði landsins sjálfs, og kaupa ekki af
öðrum það sem við getum veitt okk-
ur sjálfir. Egg eru flutt hér inn hrönn-
um saman og þó skilst mér ekki bet-
ur en að hér mætti hafa takmarkalausa
hænsarækt. Hey hefir og verið flutt
hér inn, og — okkar eigið saltket
erum við farnir að flytja inn aftur.
En það sem mest á ríður af öllu
hér við sjávarsiðuna — og með þvi
stendur og fellur þessi bær — er að
sjávarútvegurinn komist í sæmilegt
horf. Eg er að vísu ónýtur til þess
að kenna þar nokkur ráð. En svo
hefir mér skilist, að það sem hefir
orðið honurn að hruni sé það, að hver
einstakur hefir togað í sína eigin hags-
muni. Þeir sem að útgerðinni hafa
starfað, hafa gerst svo ásvellir við þá,
sem útgerðina hafa kostað, að á end-
anum bar hún sig ekki og alt hlaut
að fara yfir um. Hér skilst mér, að
iver einstakur og aliir þurfi að gæta
sameiginlegra hagsmuna. Til þess að
refja sjávarútveginn þarf það tak, sem
ekki er hægt að taka nema með
samvinnu og sameiginlegum kröftum.
Til þessa benti einnig síðasta þing,
og er vonandi, að allir þeir, sem
sjávarútveg stunda og á honum hafa
áhuga, gefi vel gætur að þessu. Á
iví ríður líf og velferð ekki einungis
manna í þessum bæ, heldur og hér
við alla sjávarsíðuna.
Nú liggur undir Reykjavík mikið
land hjá því sem fyrrum var. Þó efast
eg ekki um, að það eigi fyrir henni
að liggja að verða en víðlendari. Það
getur ekki verið nema stundarbið þar
til hin gömlu höfuðból Ingólfs ættar,
Viðey, Engey, Nes við Seltjörn og
Seltjarnarneshreppur, leggist undir
Reykjavik.
-----s*se------
I hámessunni
í dómkirkjunni á sunnudaginn var
mintist síra Haraldur Níelsson sérstak-
lega þeirra tíðinda, sem gerðust á síð-
asta kirkjuþingi Vestur-íslendinga, er
minnihlutinn sá sig til neyddan að
fara burt, þar sem skoðanir hans voru
fyrirdæmdar og honum neitað um rétt
til þess að halda þeirn fram eftirleiðis,
sbr. ísafold 48. tbl. Guðspjallið var:
Gætið yðar jyrir jalskennendum. Ræðu-
maður minti á, að Kristur hefði ætlað
sínum iærisveinum að verða eitt, en
í stað þess hefði kirkjan sundrast í
margar deildir, sem hver fyrirdæmdi
aðra út af kenningaratriðum. Hann
hélt því fram, að kirkjan gæti naum-
ast »orðið eitt« i skoðunum, og við
því hefði Kristur fráleitt búist; til þess
væri lifið of margbreytilegt, utan við
mennina og hið innra með þeim. En
til hins hefði hann ætlast, að þeir
yrðu »eitt« í kærleika, þeim kærleika,
sem þyldi skoðanamuninn. Postularnir
sjálfir og aðrir höfundar Nýja-testa-
mentisins hefðu engan veginn verið
að öllu sammála i skoðunum, en hefðu
samt ekki látið skoðanamuninn rjúfa
einingarbandið. Þeim mundi aldrei
hafa getað komið til hugar að fara að
víkja hver öðrum úr kristilegum söfn-
uði eða kirkjufélagi með neins konar
fyrirdæmingar-samþyktum. Kristur
hefði líka beint sagt, að mennirnir
verði ekki dæmdir að lokum eftir
neinum trúarskoðunum, heldur ein-
göngu eftir miskunnar- og kærleiks-
verkunum, hvort þau hafa verið unnin,
eða ekki unnin.
í kærleika Krists geta allar kirkju-
deiidir og sértrúarflokkar orðið eitt,
sagði ræðumaður. Kærleikurinn er
einingarmarkið. Engin tegund rétt-
trúnaðar er þessari betri. í kærleik-
anum hefir trúin alls nægtir; enda er
trúin ekki annað en kærleikssamband-
ið við guð. Þetta eru trúarbrögð Jesú,
þetta er hans kristindómur. Þetta
hlýtur að verða trúarbrögð komandi
kynslóða, þeirra kristindómur. Og
þetta er sannur kristindómur. Og
hann hefir í raun og veru aldrei verið
neitt annað.
HOLLANDSKG SHAGTOBAKKER
Golden S h a g
med de korslagte Piber pa grön Advar-
seletiket
R h e i n g 0 I d,
Special Shag,
Brillant Shag,
Haandruilet Cerut 5>Crowu«
Fr. Christensen & Philip.
Köbenhavn.
Ung kýr sern á að bera um rétt-
ir fæst keypt Ritstjóri vísar á.
Islenzk frímerki
gömul og ný kaupir eða tekur i skiftum
Philipp Strasser
Salzbuig, Oesterreich,