Ísafold - 11.09.1909, Side 2

234
ISAFOLD
Dtsalan hjá Th. Thorsteinsson aö Ingólfshvoii heldnr áfra
Munið --15. sept. -- bíðið!
Langstærsta, fjölbreyttasta og verðbezta ntsalan, sem enn hefir
verið haldin hér i bænnm, verður i ár i
verzluninni Edinborg,
Sóknargjöldin nýju.
ii.
Um það hefir verið þráttað, þó lítið
hafi það verið gert á íslandi, og ugg-
laust verður ekki þráttað minna um
það á ókomnum öldum, hvort kristin
kirkja hafi eflt menningu norðurálf-
unnar eða spilt henni.
Þeir, sem eitthvað hafa um þetta
talað á íslenzku, hafa nær því allir
gengið að þvi sem sjálfsögðu máli, sem
engum manni dytti í hug að efa, að
kristin kirkja heíði ekki einungis eflt
menningu Norðurálfu, heldur væri hún
meginstoðin undir menningu allrar ver-
aldar og eina stoðin undir siðgæði
voru.
Rök þurftu þessir merin eðlilega
ekki að færa. Það er sjaldan nauð-
syn á að sanna það, sem allir eru sam-
mála um.
Síðast hefir Einar Hjörleifsson tek-
ið í þennan sama streng í ísafold,
einkanlega nú í sumar, og að því er
mig minnir, sérstaklega í skjóli Har-
alds Höffdings prófessors. Eg nefni
þetta sérstaklega af því það sem þeir
fara með tekur sig dálítið út úr hinu
masinu, en eins er það að því leyti,
að þeim finst ekki þörf á að sýna
sannanir eða líkindi á þessu. Svo hár-
vís er Einar, að minsta kosti, um sitt
mál.
Þetta telja þessir menn allir svo
sjálfsagt mál, að einskis samanburðar
þarf við á siðgæði suðurlanda að fornu
né norðurianda við miðaldirnar eða
vora tíma.
Eg man ekki betur en Dr. Helgi
Pétursson sé eini maðurinn hér, sem
hefir véfengt menningarbót eða siða-
bót kristinnar kirkju og miðað þar þó
sérstaklega við það, sem hér varð á
íslandi. Hann er og eins undan-
tekning að því leyti, að hann einn
allra skrifar með ríkum og glöggum
rökum. En þó hann geri þatta, þá
hefir enginn sá andæft honum, sem
neinn maður þarf að taka mark á,
nema eg man ekki um N.kbl.
Þó rök Dr. Helga séu svo löguð,
að þau eru beinlínis voði fyrir hina
almennu kenningu og þó fróðir menn
viti, að annars staðar hefir brytt ekki
svo lítið á þeirri skoðun, að kristin
kirkja hafi einmitt orðið nær eingöngu
til niðurdreps menningu og siðgæði
svo vitt sem hún hefir náð yfir, þá
hafa þeir auðsjáanlega talið víst, að al-
menningur hér á landi teldi kirkjuna
svo vafalausan grundvöll undir sið-
gæði sínu og menningu, að um það
þyrfti ekki orðum að eyða. Því hins
er síður getandi til, að þeir haldi það
nú jafnvel sjálfir, að þessi skoðun sé
svo hæpin og allur almenningur hér
á landi treysti svo lítið á kristna kirkju
sér til menningar og siðbóta, að bezt
sé að eiga sem minst við það fen, og
lofa síra Matthíasi að stika djúpið ef
hann slarkar ekki yfir það á Pegasusi.
En hvað sem um almenningsálitið
er og hefir verið, þá er það víst, að
löggjöf þessa lands hefir frá öndverðu
talið kirkjuna menningarstoð og hana
sterka, og þetta hefir löggjöfin gert
frá því árið iooo og alt fram að
anno domini 1909, og fram á þa&
ár þó.
Hér mætti safna rökum að eins og
bylgjum hafsins, en hér er nóg að
benda á það eitt, að gjöld til hennar
hafa verið lögð á þjóðina um langan
aldur nákvæmlega á sama hátt
eins og gjöld til allra annara menn-
ingarstofnana, sem löggjöfin taldi sér
lífsskilyrði að vernda og menningu
landsins, svo sem var embættismanna-
mentun, réttarfar, löggjöf, löggæzla,
heilbrigðisvarðveizla og fleira.
Að kirkjan hefir notið jafnhliða nokk-
urra einstaklinga gjalda, sem varð að
kvöðum eða nefskatti á ýmsar stéttir
f landinu, skiftir hér engu máli. Af
ríkisins hendi naut hún að öl!u sama
skilgetins barns réttar, sem hinar menn-
ingarstofnanirnar og aukabitlingarnir
stafa sumpart frá þeirq, tíma, þegar
allar tekjur ríkisins stóðu á öðrum
rundvelli en nú, og sumpart frá þeim
tímum, þegar kirkjan var svo sterk,
að hún gat rænt menn fé og kúg-
að þá eftir velþóknan sinni og hefir
svo fengið að halda því fé síðan.
Þetta gat hver önnur stofnun gert
í rikinu öldungis eins, ef hún hefði
haft afl til, og eg veit enga, sem eg
hefði ekki trúað til þess.
Hvað landið sem ríki og löggjöf
þess telur sér menningar- eða nauð-
synjastoðir, verður einmitt helzt dæmt
um eftir því, hve mjög það styrkir þær
stofnanir að fé eða vernd, og hvernig
það gerir það.
Því það er auðséð á öllu, að ríkið
telur hverjum borgara, háum og lág-
um, skylt að styðja menningarstofn-
anirnar eftir öllum kröftum sínum,
ekki miðað við það, að nefin séu jafn-
mörg á hverjum þeirra, heldur er mið-
að \ið þá krafta, sem hver maður á
til, að bera menningu landsins með,
og þar fer ríkið jafnan, eða þykist
fara, eftir efnakraftinum nær einum
saman.
Þetta hefir nú verið svo um kirkjuna
alt þangað til nú i vetur, að alþingi
tætir í sundur þennan grundvöll svo
gjörsamlega og staðfestir svo mikið
djúp milli kirkjunnar og annara menn-
ingar- og siðgæðisstofnana, og setur
slikt heljarhaf milli skyldu borg-
aranna við kirkjuna og þær, að
nú þarf mesti fjöldi manna ekki að
styðja kristna kirkju hér nema með
öðrum litla fingrinum einum og lög-
gjöfin lætur sig það engu skifta þó
aðrir verði að ofbjóða til þess veikum
kröftum sínum.
Þegar alt þetta er ihugað, sem hér
hefir verið sagt, dettur manni fyrst i
hug, að þingið hafi viljað lýsa því hér
á sem glöggvastan og ótvíræðastan
hátt, að landið geti með engu móti
talið kirkjuna menningar- eða siðgæðis-
stofnuu, sem því sé skylt að styðja,
úr því það tekur hana svo vandlega
út úr þeim. En af því hér sýnist
farið i svo miklu ringli og stefnuleysi,
þá þorir maður varla svo mikið sem
að treysta þessu, þar sem hinn dint-
inn er verið að lögskipa tillag félags-
mannanna til þessarar stofnunar. Það
væri þá sama fásinnan, eins og ef
þingið færi að hækka eða lækka með
lögum tiilag Bókmentafélagsmanna, til
að mynda, og þó styrkir þingið það
félag sem mentastofnun.
Þegar þessi vandræða sorgarleikur
löggefandi þings er athugaður, verður
ekki betur séð, en þingið hafi lent hér
með kirkjuna í sömu náttmyrkrunum
og á sama skipbrotinu eins og presta-
stefnan á þingvelli,þar sem menn hugsa
sér þjóðkirkju, sem ríkið heimti enga
kenningartryggingu af aðra en þá, að
hver kennimaður megi skilja og skýra
eins og hann vill jafn sundurleita trú-
arbók eins og nýja testamentið, þar
sem hveitið og illgresið vaxa svo þétt
saman, að þar þarf mjúka hönd, manni
liggur við að segja móðurhönd, til
þess það sé ekki rifið upp, sem mest
Iiggur á að fái að standa.
Þingið, eða fjölda manna þar, lang-
ar auðsjáanlega til að varpa þjóðkirkj-
unni fyrir borð; það sýnir þingsálykt-
unin meðal annar; en stjórnarskrár-
hlekkurinn heldur, svo alt draslið lafir
við þá, og til þess að fara ekki á höf-
uðið á eftir, er gripið til þessa lög-
gjafarlega óbótaverks, sem eg hefi iýst
í fyrri hluta þessarar greinar og er svo
svartur blettur, að hann gæti jafnvel
orðið bæði þingi og kirkju til skaða
og skapraunar.
Út úr ummælum Jens prófasts Páls-
sonar, sem ísafold prentar í síðasta
tölublaði, skal eg láta þess getið, að
þó eg hefði aldrei séð þau og ekki
vitað stefnu hans í málinu, þá þekki
eg hann nóg til að vita það, að þessi
lög eru þveröfug við hugsjónir hans,
bæði sakir kirkjunnar og ranglætis
þeirra.
Eg skal og gjarnan bæta því við,
að eg þyrði að nefna hér nöfn fleiri
presta og gæti tekið upp á mig að á-
byrgjast, að þeir lofa ekki þessi lög, þó
eg hafi ekki talað við þá né séð eitt
orð frá þeim um lögin.
Þorsteinn Erlingsson.
V. Bache,
yfirmaður 0rum & Wulfs verzlana
hér á landi varð bráðkvaddur á Fá-
skrúðsfirði í sumar. Lík hans var
flutt til Hafnar.
Líklegastur til að taka við starfi
hans mun vera Steýán Guðmundsson,
áður verzlunarstjóri á Djúpavogi, en
síðan eftirlitsmaður (Disponent) 0rum
& Wulfs verzlana.
Bæðan í þjóðþinginu
danska, sú er fröken Marie Westen-
holz hélt þ. 19. ágúst og getið var
um í ísafold um daginn, hljóðaði svo,
orði til orðs:
Aður en þér byrjið á störfum yðar
í dag, skuluð þér vita, að á meðal
yðar í þessum sal situr maður, sem
gert hefir ættjörðinni svívirðing, (um
leið benti hún á J. C. Christensen).
Hér sitjið þér, danskir menn, gagn-
teknir af valdafíkn og eigingirni, hélt
hún áfram, og eruð að fara í hrossa-
kaup um heill og heiður fósturlands-
ins. En nú skuluð þér fá að heyra
frá þessum stað, að konur þessa lands
fyrirlíta yður og brennimerkja yður
sem »óalandi og óferjandi* hyski,
sem er að svíkja fósturjörð sina«.
Fröken Westenholz er roskinn kven-
maður (52 ára) af beztu ættum.
Dagana eftir þetta afreksverk sitt
fekk fröken Westenholz ógrynnin öll
af fagnaðar -— og þakkar — símskeyt-
um og blómum úr Danmörku.
Gremjurokið móti J. C. Christen-
sen er nú svo magnað í Danmörku,
að hann sjálfur treystist sjálfsagt ekki
til að spyrna móti. Minsta kosti hef-
ir hann flýtt sér að láta blöðin flytja
af sér þær fregnir, að hann hafi ein-
ungis af einlægri skyldurækt við fóst-
urjörðina tekið ráðgjafastarfið í mál
og að hann muni láta af því starfi,
þegar er landvarnarmálinu er ráðið til
lykta.
Islenzkur læknir
í Vesturhafseyjum.
Kristinn Björnsson, kaupmanns Guð-
mundssonar, er ráðinn hreppslæknir
(Kommunelæge) á Sankt Thomas, einni
af þrem Vesturhafseyjum Dana. Hann
verður þar í 2 ár. Fór frá Kaup-
mannahöfn í ágústbyrjun. Þá ný-
kvongaður danskri hjúkrunarkonu.
Guðsþjónustur í dómkirkjunni 4
morgun:
A hádegi: síra Haraldur Nielsson.
Siðdegis: sira Runóifur Runóifsson.
Jarörækt og framleiösla,
Mjög eftirtektarverð grein með þess-
ari fyrirsögn, eftir Pál Jónsson búfræðis-
kandídat frá Reykhúsum, er í Ársriti
Ræktunarfélags Norðurlands 1908.
Höfundurinn heldur því þar fram,
að jarðargróði rœktaðs lands á Islandi
eigi að geta sexfaldast, ef vel sé
á haldið.
Svo óumræðilega mikilsvert er þetta,
ef rétt reynist, að vér skiljum eigi
annað, en að lesendum ísaf. muni
forvitni á að vita, á hverju höf.
byggir skoðun sína og tökum því upp
aðalatriðin úr grein hans.
Islenzkur landbúnaður, segir höf.,
byggist á kvikfjárrækt. Afurðir hús-
dýranna, mjólk, kjöt og ull eru aðal-
tekjustofnar búanna. Meiri búpening-
ur = auknar tekjur bænda. En
hvernig á að auka búpeninginn? Til
þess er að eins einn vegur: að auka
heyaflann. En hvernig verður hann
aukinn? Með þvi að auka og bæta
túnræktina I
í búskap öllum á sér stað hring-
ferð efna. Grasið á jörðunni tekur
til sín ýms efni úr jarðveginum. —
Þessi efni þarf að bæta jarðveginum
upp aftur. Ella fellur hann í órækt.
Uppbótin fæst með þeim hætti er
nú skal greina: Heyið er gefið
skepnunum. Þær breyta því sum-
part í áburð — sumpart í afurðir,
sem mennirnir neyta og gefa aftur
frá sér að nokkru leyti. Mestur hluti
efnanna kemur þannig aftur á jörðina
og byrjar nýja hringferð.
Af frumefnum náttúrunnar, sem
taka þátt í þessari hringferð er að
eins þurð á 3—4 efnum: köjnunar-
ejni, fosfórsýru, kalí — og stundum
kalki. En þessi efni eru svo mikil-
væg, að vanti þau, getur heyskapur
aldrei orðið nema lélegur. Það skiftir
því miklu, að vel takist að varðveita
þessi efni. Erfiðast er að varðveita
köfnunarefnið. En hinsvegar er það
dýrasta efnið. (Höf. kallar köfnunar-
efnið »möndul jarðræktarinnar«.) Fyrir
því ber að gæta þess, að viðskiftum lands-
ins sé svo hagað, að sem minst af köfn-
unarefni sé í þeim vörum, sem út eru
fluttar,en sem mest í innfluttum vörum.
Þannig hafa Danir komið þvi fyrir í
sínum búskap. Þeir flytja út smjör
og flesk o. s. frv., og í því er litið
köfnunarefni, en fá fyrir það og flytja
inn m. a. skepnufóður, sem mikið
köfnunarefni er í. Þeir halda þannig
eftir geysimiklu köfnunarefni og til
þess á hinn blómlegi búskapur þeirra
að miklu leyti rót sina að rekja.
Inn flytja Danir */5 hluta af öllu
köfnunarefni áburðarins í landinu og
tekst með þvi að halda ræktun lands-
ins í sífeldri framför.
Nú segir höf., að hjá oss íslend-
ingum sé svo ástatt, að köjnunarejni
pað, sem er í útheyinu megi óbeinlínis
skoða sem innflutt, vegna þess að
útheyið fáist af óræktuðu landi, sem
hvorki þarf né fær neinn áburð og
litlu eða engu er til kostað. Efna-
innihald þess er bein viðbót við þau
efni, er taka þátt í hringferðinni á
ræktaða landinu.
En hvað er nú köfnunarefnið mikið
árlega í útheyi hér á landi í saman-
burði við köfnunarefnið i afurðunum
af ræktaða landinu (töðu, jarðeplum,
rófum) ?
Hér fer á eftir tafla er sýnir aðal-
niðurstöðuna hjá höfundinum:
Pund köfnunarefnis í af-
urðum ræktaðs lands
(töðu, jarðeplum og róf-
utn)....................1885 þús.
Pund köfnunarefnis í út-
heyi (er reiknast sem
árleg viðbót).............2393 —
Samanborið við Danmörk, þyrftum
við íslendingar ekki nema 377 pd.
til viðhalds ræktuninni, en höfum
2393. Munurinn er 2016 pd. Það
er hér um bil 6 sinnum meira köfn-
unarefni, en við þurfum til þess rækt-
aða lands, er nú eigum vér. Með
öðrum orðum: Vér höfum í landinu
nóg köfnunarefni til að sexfalda
jarðargróða ræktaðs lands.
Áburð kveður höfundurinn vera
nógan til að viðhalda sex sinnum
stærra landi í góðri rækt, ef allur
jr.rðargróði landsins væri notaður til
fóðurs á heimilunum sjálfum og út-
heysskapur jafnmikill og nú er. Hann
telur því gróðaveg mikinn fyrir at-
orkusama hönd að auka út túnin og
bæta þau og ávaxta þannig féð, sem
í áburðinum sé fólgið og nemi stórri
fjárhæð á hvert heimili landsins.
Átumeinið versta og aðalorsök til
þess, að jarðargróðinn sé miklu minni,
en skyldi, telur höf. »eldinn í búi
bónda« 0: að sauðataðinu skuli vcra
brent. Meiningarlaust að brenna á-
burði, þegar allar framfarir jarðrækt-
arinnar velti á auknum áburði. Þess-
vegna miklu réttara að kaupa kol og
hlífa áburðinum. Sé það ei gert verði
að kaupa áburð. En eigi um það
tvent að velja: að kaupa áburð eða
kaupa kol, sýnir höf. fram á, að
hyggilegra sé að kaupa kolin. Niður-
staðan á reikningum höf., sem hann
byggir á reynslu erlendis, er, að á
heimili með 100 fjár, þar sem hverri
kind eru ætlaðir 2 hestar af töðu,
muni eytt 1 eldivið 180—300 kr., ef
öllu sauðataðinu er brent.
í lok hugvekju sinnar segir höf.,
að hann hafi betur og betur sannfærst
um, að það sé á engum rökum bygt,
að áburð vanti í landinu, og að rækt-
un landsins því þurfi að stranda á því.
Að eins þurfi að hirða mykjuna bet-
ur og takmarka taðbrensluna; þá sé,
sem áður greinir, hægt að margfalda
jarðargróðann.
Hún er sannarlega þess verð, þessi
hugvekja, að henni sé gaumur gefinn.
Oss brestur þekkingu til þess að dæma
um, hvort hr. Páll Jónsson hefir rétt
fyrir sér. En Isajold mun með á-
nægju veita viðtöku athugunum frá
þeim, er betur vita.
íslenzkir læknar
ekki allfáir stunda nú lækningar í
Danmörku. Við sjúkrahús í Kaup-
mannahöfn eru nú þessir íslenzkir
læknar: Skúli Bogason, Páll Egilsson,
Ólafur Þoisteinsson, Sigvaldi Stefáns-
son, Þórður Guðjohnsen (frá Borg-
undarhólmi). — Auk þeirra eru m.
a. Gísli Brynjólfsson læknir á Vestur-
brú í Khöfn og Stefán Stefánsson í
Aars á Jótlandi. — Við Boserup heilsu-
hæli hefir Pétur Bogason verið að-
stoðarlæknir undanfarið, og er sagt
hann hafi þar gert allgóða uppgötvun
(viðvíkjandi rannsókn hráka?)
Mannfjöldi á íslandi
var þ. 31. des. 1907 nálægt 82,yon
segir í Landshagsskýrslunum síðustu,
sem eru nýútkomnar, en i árslok 1906
var mannfjöldinn nálægt 80,800. Af
þessum 82,500 manns bjuggu í kaup-
stöðum og verzlunarstöðum d: bæj-
um nálægt 26,700, en í sveitum ná-
lægt 55,800. í Reykjavík voru 10,) 18
íbúar, á Akureyri 1748, á ísafirði
1620, í Hafnarfirði 1351. íbúatala
annarra bæja minni en 1000.
í s a f o ld mun í næstu blöðum
flytja helztu aðalatriðin úr Landshags-
skýrslunum — og ef til vill smáveg-
is bollaleggingar út af þeim.