Ísafold - 22.02.1911, Blaðsíða 2

38
ISAFOLD
Rangárbrúin.
VERZLUNIN DAGSBRÚN
HVERFISGÖTll IV - REYKJAVÍK
Sfór vefrar-
ufsafa
btjrjar fösfudag 24. þ. m.
JJfsíáffur gefitm af öífu
ÍOm50 1
°\o
Par verður margf
goff mjög ódfjrt.
Dönskusogin orðskrípi
og bögumæli.
Það er álment viðurkent, að aðalein-
kenni hverrar þjóðar sé mdlið, og i
málinu md að miklu leyti lesa sögu
hverrar þjóðar; þegar mdlið er í hlóma,
má ganga að því vísu, að þjóðin sé það
líka; en á hinn bóginn er það eins vist,
að þegar mdlið er komið i örtröð, þá
d þjóðin ekki langt eftir. Það er þvi
ein af hinum fyrstu og heilögustu skyld-
um hverrar þjóðar, að halda uppi heiðri
tungu sinnar. Ef vér nú snúum máli
þessu til vor sjálfra, þá liggur það i
augum uppi, að vér höfum flestum
fremur skyldu til að halda uppi heiðri
tungu vorrar, þvi það er nú hið sein-
asta hnoss, sem vér eigum eftir, þegar
vér erum búnir að týna svo mörgum
dýrgripum, sem áður prýddu ísland;
og sannlega mundi þeim manni legið
á hálsi, sem hefði fengið mikla og góða
föðurleifð, og af skeytingar- og hirðu-
leysi hefði sóað henni, þangað til hann
átti ekki eftir nema einn góðan akur:
ef hann þá, i staðinn fyrir að rœkta
akur þenna og hlynna að honum, léti
illgresi vaxa þar eða hleyptiþar að svin-
um, til að róta upp hinu góða sæði.
En er oss þá betur farið, íslendingum ?
— Vér eigum lika, þa ’ sem mál vort
er, einn akur eftir af dýrri og qóðri
föðurleifð, og i þeim akri er svo góður
jarðvegur, að þar gœtu gróið flest þau
blóm, er mœttu skreyta ísland enn að
nýju. En hvernig höfum vér farið með
ákur þenna ? — Vér höfum farið með
hann eins og túnin: vér höfum ekki
nent að girða hann til að verja hann
fyrir ágangi annara, eða að hirða hann,
svo að ekki yxi þar upp 'illgresi; þar
heflr því komist inn margt eitt svínið,
og margt eitt illgrésið vaxið þar.
Það er kominn tími til, íslendingar,
að upprœta illgresið úr akrinum og
reka út svinin.
□□□□□□□□□□□□□□□
Svo mælti fyrir nær hálfri öld mjög
mætur landi vor og þjóðrækinn, kand.
Sigurður L. Jónasson, maður sem ól
mestan aldur sinn suður í Khöfn og
dáinn er nú fyrir fám árum (sjá Ný
Félagsrit 1863 — Um rétt ís-
lenzkrar tungu).
Rétt mun það vera, að töluverð
breyting hafi á orðið þann x x/2 manns-
aldur, er liðinn er síðan, og hún sjálf-
sagt til batnaðar fremur en hitt.
En hitt getur enginn fyrir þrætt, að
enn vaxi mikið illgresi í akri íslenzkr-
ar tungu og inn sé hleypt þangað
helzti oft mörgu ófélegu svíninu, oft-
ast af dönsku kyni, til að róta upp
hinu góða sæði.
Þau gerast viðsjálli á síðari tímum fyr-
ir það, að þau smeygjasérinn undir ís-
lenzku marki, forníslenzku eða nýís-
lenzku soramarki á báðum eyrum. Og er
undirrót þess meins sú ómynd á íslenzku
mentauppeldi, að nemendur, ungir og
gamlir, eru enn látnir sitja ofmarg-
jr eða að miklu leyti við danskan bók-
mentabrunn. Þeim verður fyrir það
fjölmörgum fyrir, að hugsa hverja
setningu fyrst á dönsku, hvort heldur
er í ræðu eða riti, og snara síðan á
íslenzka tungu. En það lætur þeim
misvel, þrátt fyrir góðan vilja og
mikla fyrirhöfn, hvað þá heldur er
það brestur hvorttveggja og svarað
er til, ef að er fundið: »Eg er eng-
inn púristic, eða því um líku.
Við ber ósjaldan, að glíman við að
islenzka dönsk orðtæki er bæði löng
og hörð, og lýkur þann veg, að glímu-
maður ber halt höfuð eftir, en á legg
skríður sú vanmetakind, er stóróprýðir
málið langan aldur, áður ráðin verður
af dögum.
Eg ætla mérað þessu sinni að leggja
að fáeinum þess kyns óvættum í ísl.
máli og reyna að leiða í hlað í þeirra
stað góðgripi, er þar sé vel fagnað af
góðum mönnum, smekkvísum og rækt-
armiklum við móður vora, feðratung-
una.
1. Að því er snertir.
Það er danskkynjað svín með ís-
lenzku soramarki.
Ættin er þessi:
Med Hensyn til er eitt danskt orð-
tæki. Því náskylt er eitt orð danskt,
orðið angaaende. Og enn fleiri sömu
ættar.
Lengi vel var þetta m. H. t. látið
vera á íslenzku blátt áfram: með til-
liti til. Það er jafnvel ekki steindautt
enn í ísl. máli. Það hefir greinilegt
ættarmót þess kyns aðskotadýra: orð-
in öll íslenzk hvert um sig, en verður
úr aldanskt ófélegt svín, er saman
koma.
Þetta sá margur maður óðara. Og
var þá farið að glima við að gera það
landrækt úr tungu vorri og koma upp
; öðru í þess stað. Viðvíkjandi var ein-
hver fyrsta tilraunin. En brátt fædd-
ist þetta að því er snertir og þótti hin
félegasta skepna fyrst í stað, jafnvel
góðum íslenzkumönnum. Öðrum þykir
hún vera það enn. Margur maður
ritar varla svo stutta blaðagrein,
að þar sé henni ekki dreift innan í
margvíða. Og eg ætla mjög fá stjórn-
arbréf, æðri sem lægri, hlaupa af stokk-
um svo, er eigi séu prýdd þeim ísaum.
En argasta bögumæli er þetta orð-
tæki. Enda alls óþarft í íslenzku máli;
það er, sem betur fer, enginn skortur
á beztu íslenzku þess i stað.
U. I.
Stúdentasöngfélagið
söng á laugardaginn í Bárubúð.
Það þótti einkargóð skemtun. Fyrir
margar áskoranir ætlar söngsveitin að
endurtaka samsönginn á jöstudaginn
kl. 9 sbr. augl. hér í blaðinu.
Blaðamenn og þingið.
Alþingi hefir nú gert blaðamönnum
þá úrlausn, áð afþilja nokkurn hluta
af áheyrendapöllunum í neðri deild
til vistarveru handa þeim — og efri
deild hefir lánað þeim eitt hliðarher-
bergið við deildarsalinn. '
Bændanámsskeiðió á Hvanneyri.
Bændanámsskeið var haldið að
Hvanneyri eins og til stóð vikutíma,
frá 30. janúar til 4. febrúar.
Var það vel sótt úr Mýra og Borg-
arfjarðarsýslu og nokkrir sunnan úr
Kjós.
Fastir aðkomumenn á Hvanneyri
voru um 50, en auk þess sóttu menn
úr nágrenninu fyrirlestrana, svo að
jafnaði voru um 60—70 manns að-
komandi og fult stórt hundrað með
heimilisfólki.
Auk kennara skólans héldu fyrir-
lestra ráðunautar Búnaðarfélags íslands
þeir Sig. Sigurðsson og Ingimundur
Guðmundsson, og Einar skáld Hjör-
leifsson hélt að vanda mjög skemti-
lega og fræðandi fyrirlestra. Ráðu-
nautana sendi Búnaðarfélag íslands,
en E. H. kom að tilhlutan Alþýðu-
fræðslu Stúdentafélagsins.
Dagskrá var samin fyrir hvern dag.
Á morgnana vorn haldnir tímar
með skólapiltum. Kl. 11, eftir morg-
unverð hófst námsskeiðið með fyrir-
lestrum, er héldu áfram til kl. 3.
Kl. 5—6 hélt Einar skáld sína
fyrirlestra, en eftir þann tíma voru
umræður til kl. 8 4/2 meðal þátttak-
enda námsskeiðsins. Eftir kveldverð
skemtu menn sér á ýmsa vegu, við
söng, glímur, tafl og fleira.
Það kom þegar í Ijós á þessu náms-
skeiði, að ekki eru húsrúm orðin of
stór á Hvanneyri. Vantar þar baga-
lega stóran fyrirlestrasal, en væntan-
lega fær skólinn bráðlega stórt og
vandað leikfimishús, sérstaklega þegar
efni er að miklu leyti til í það, sem
er afgangur frá skólahúsjnu, er ekki
verður varið betur á annan hátt.
Námsskeiðið var bæði fróðlegt og
skemtilegt, enda sóttu það helztu
bændur úr Mýra- og Borgarfjarðar-
sýslu
Námsskeiðið endaði með litlum
glaðning. Voru ræður haldnar, leik-
fimi sýnd af skólapiltum; eru þeir
orðnir ótrúlega samtaka eftir svo
stuttan tíma, og var mesta ánægja að
horfa á líkamsæfingar þeirra.
Siðast var dansað og sungið fram
á nótt. Voru þar við rjómabústýr-
urnar frá Hvítárvöllum og annað
kvenfólk úr nágrenninu.
Að endingu vil eg taka undir með
einum helzta bóndanum í Borgarfirði
er sagði, að þetta væri styzta vikan
sem hann hefði lifað á æfi sinni, og
þó aldrei sofið eins lítið.
Einn aý jo.
Föstu-kvöldguðsþjónustur.
Sakir forfalla, þar sem verið er að
mála dómkirkjuna, verða föstuguðs-
þjónustur ekki haldnar á miðvikudög-
um fyrst um sinn, heldur síðdegis kl.
5 á sunnudögum. Fyrsta sinni sunnu-
daginn í föstuinngang. Passiusálmar
verða sungnir.
Húsbruni.
Aðfaranótt mánudags kl. 1l/2 kvikn-
aði í tóbaksbúð Guðm. Gíslasonar,
Laugaveg 12. Húsið brann á ör-
skömmum tíma.
Óþverrabréf
var einu sinni um daginn sent frú
Brieti Bjamhéðinsdóttur bæjarfulltrúa
og undirritað G Bdóttir.
Frú G. B. bæjarfulltrúi hefir beðið
Isajold að geta þess, að hún hajiengan
pátt átt í bréfi pessu eða sendingu pess.
Væntanlega samþykkir næsta alþingi
brúna á Ytri-Rangá, því talsvert er bú-
ið að undirbúa það mál, en því miður
er eg hræddur um, að enn strandi á því
sama og fyrra n. I. hvar brúin á að
vera.
Hefðu þingmenn Rangvellinga ekki
haft á móti brúnni á Ægissíðufossi (neðri
staðnum á þinginu 1907, n.undi hún nú
vera komin þar, því þann stað valdi
mannvirkjafræðingurinn þá eftir að hann
hafði skoðað hann.
En þingmenn vorir virðast leggja alt
kapp á að fá brúna ofar á »Höfðanum«,
en þingið er — sem von er — tregt á
að samþykkja hana þar, samþykkja dýra
brú bygða á sandi, þar sem smíða má
nær helmingi ódýrari brú á bjargi ör
skamt frá (á annan km.) svo aðeins
nokkurum mínútum munar með lest á
vegarlengdinni. Hvorutveggja ofurlítill
krókur á ferðamannaveginum, en minni
að Höfðanum.
Upphaflega áætlunin minnir mig að
væri á brúnni á Fossinum 29 þús. kr.
en 54 þús. á Höfðanum. Vegur að
Fossinum mun hafa verið áætlaður 11
þús. með því að láta hann liggja að
nokkru samhliða veginum, sem nú er, til
þess að taka af krók nokkurn, en eigi
hefi eg heyrt getið um áætlun á vegi
að brúnni á Höfðanum. Er þó óhjá
kvæmilegt að gera þar vegarspotta beggja
megin árinnar, lengri þó austanmegin.
Um brúarstæðið á Höfðauum lót mann-
virkjafræðingurinn uppi það álit sitt, að
austanmegin mundi þurfa að reka niður
tróstaura hvern við annan og steypa
steinstöpul síðan ofan á stauraendunum
og láta brúarendann hvíla á þeirri bygg-
ingu. Hann taldi þá einnig mundu
þurfa tréstólpa undir miðja brúna. Vest-
an megin mun hann hafa álitið að mætti
byggja steinstöpul.
Fyrri þingmaður vor fékk því til leið
ar komið á þinginu 1907 að farið var
að athuga nánara botninn í Rangá á
Höfðanum — því þar vildi hann fá
brúna — en mannvirkjafr. mun hafa
hætt við þá rannsókn áður, eftir að hann
var búinn að skoða Fossinn. Við þessa
rannsókn fann hann sandberg 4—6 al.
ofar í ánni, áleit þá fastan botn of of-
arlega til þess að reka niður staura, en
of neðarlega til þess að byggja á stein-
stöpul. Hið síðarnefnda þó tiltækilegra.
Þá mun hafa lækkað áæt.lunin á Höfð-
anum, en uppi lót mannvirkjafr. þá að
áætlanirnar hafi verið of háar á báðum
stöðunum.
Hvernig sandbergið í botninum reyn-
ist er eftir að vita. Só það þar eins
afar laust einsog það er hér víðast þá
er eigi ólíklegt, að straumurinn, með
hinum sífelda sandframburði til hjálpar,
eins og er látlaust hór í ytri Rangá, eti
fljótlega sandbergið undan brúarstöplun-
um, því þó mikill sandur liggi nú á
bergi þessu þá má ganga að því vísu að
hann grefst fljótlega frá stöplunum þeg-
ar þeir eru komnir.
Því til sönnunar má benda á, að graf-
ist hefir kringum ísjaka, er stóðu á grunni
í þessum lausasandi, svo mikið hreina
sund hefir verið komið fyrir ofan þá
eftir 1—2 daga eða minsta kosti 4—5
al. dýpi.
A Fossinum er ekki hætt við að und-
irstaðan bili, því þar er öflugt berg
beggja megin og eins í öllum botninum.
Hefi eg þó hvergi sóð bergið jafn holað
og etið eftir sandinn, sem á þessum og
fl. stöðum i Ytri-Rangá.
• Breidd árinnar á Fossinum er 24 fðm.
milli grasa uppi á klettabrúnum (nýlega
mælt,). Austan megin mætti setja brúar-
stöpul nokkrum föðmum nær ánni á
fasta klöpp. Auk þess mætti ef vill
setja stóran stöpul í miðri ánni á stóra
klöpp, sem þó flýtur yfir, en er örgrunt
vatn, svo þurka má klöppina með lítilli
fyrirhleðslu. Ganga mun mega fram á
klöpp þessa úr stórri eyju (Gunnarsholts-
eyju), sem er ofan til við hana, án allr-
ar fyrirhleðslu. Væri þartia miðstöpull
mundi hvort brúarhol ekki þurfa að
vera meira en 8—10 faðma, eða jafnvel
minna.
Á Höfðanum er áin breiðari, vantar
undirstöðu og ekkert grjot til, til að
byggja með brúarstöplana, svo líklega
yrði að flytja það frá Fossinum.
Sitthvað hefir verið sagt um ókosti
Fossins, sem brúarstæði, en ekki só eg
að það só á rökum bygt nema krókur-
inn. Að áin gangi þar skaðlega hátt
mun enginn geta sagt með rökum, eg
er því sjálfur kunnugur og hefi umsögn
kunnugustu manna. Að þvf leyti held
eg brúnni væri hvergi betur borgið en
á Fossinum.
Einn slæmur galli er á máli þessu hjá
þeim sem óska eftir brúnni á Höfðanum;
n. 1. sá að fæstir þeirra hafa litið á
Fossinn, er því hæpið að dómur þeirra
manna um málið só mikið gleggri held-
ur en þegar blindir dæma um lit. Að
vísu mutiu þingmenn vorir nú hafa litið
á Fossinn og minsta kosti annar þeirra
komið að honum, en fyrst þegar farið
var að andæfa brúnni á Fossin-
um held eg að hvorugur þingmannauna
hafi skoðað hann.
Annar þingm. vor sagði á þingmála-
fundum í haust, að búið væri lofa brúpni
a Höfðanum — einkennilegt loforð, og
því efasamt —, en só svo, þá er að vísu
þakklætisvert, að fá brúna, en heiður af
hagsýni hljóta þeir er þessu hafa lofað,
því aðeins, að brúarstæðið þar reynist
öruggara en eg lít á það og fleiri er til
þekkja; og þingmenn vorir munu sem
slíkir hljóta heiðurinn ef viðhaldið kem-
ur ekki á sýsluna.
Af sannfæringu læt eg í ljós þessar
ástæður um brúarmálið.
Eigi ætla eg þingmönnunum eða öðr-
um er halda Höfðanum fram óheilbrigð-
an tilgang, og ekki sæmir þeim betur
að gizka á það hjá okkur, sem bendum
á Fossinn.
Fróðlegt væri að heyra með góðum
gildum ástæðum, hversvegna vert er að
hafna brunni a Fossinum. Hafna hennl
ef til vill á Rangá.
í umboði nokkurra kunnugra.
Þorsteinn Jónsson.
Hvafntóttum.
Furðuverk heims.
Sjö fnrðuverk heims vorn nefnd i forn-
öld hin frægnstD og mikilfenglegustu mann-
virki og listaverk, er þá gerðust. Það
voru Seifsllkanið í Ólympla eftir Feidis,
Artemis-musteri i Efesus, leghöllin i Hali-
karnass is, heljarllkneskið á Rhodusey, horg-
arveggir Babýlonar, loftaldingarðarnir i
Babýlon og pyramidurnar hjá Memphis á
Egiptalandi.
En vist er um það, að engu minni furðu-
verk eru hin og þessi mannvirki, er gerð
hafa verið á undraöld þeirri, er nd li/um
vér, og það barla margvlsleg.
Ein tegund þeirra er skipabákn þau,
er smiðuð hafa verið hina síðustu tugi ára,
einkum þau, er ætlnð eru til mannflutninga
um dthöfin miklu, þar með hvað fremst
Atlanzhaf.
Eitt er frá i vetur sem leið. Það heitir
Olympia og er nýjasta mannvirki W h i t e-
S t a r-mannflutningafélags.
Það er nær 150 faðmar á lengd og
rdmra 15 faðma breitt, en hæð frá kili upp
í mæni á skipstjóraskýlinu nær 18 mann-
bæðir.
Skipskrokkurinn er allur dr járni og veg-
ur 675 þúsund vættir (8 fjórð.).
I neglu i botninn fóru 6,750 vættir hnoð-
nagla. Alls fóru i skipið 3 miljónir hnoð-
nagla er vógu samtals 30 þúsund vættir.
Ellefu eru þilförin i skipinu og skipshöfn
860, og 2500 farþega fiytur það. Það
kvað fara 21 sæmilu á kl.stund hverri,
hvernig sem veður er.
Til þæginda farþegum og yndisauka er
margvíslegur dtbdnaður og prýði innan-
borðs i sævarhöll þessari, bvo sem pálma-
lundar, blómgarður eins og þeir eru hafðir
á hásþökum, sundpollur djápur og viður,
fosshöð tengd við hvert farrými, tyrknesk
höð, fiskitjörn, fimleikasalur, o. s. frv. Síð-
ar meir stendur til að þar verði reist leik-
hds og söngsalur, m. m. Og loks prent-
smiðjan undir fréttablað, er dt kemur kvöld
og morgna, er flytur tlðindi dr viðri veröld
eftir loftskeytum.
(Að nokkru dr Breiðablikum).
-------------------
Thorkillii-barnaskólasjóð-
ur, sem er nú orðinn fullra 150 ára
gamall, stofnaður með gjafabréfi Jóns
Þorkelssonar Skálholtsrektors 3/é 1759,
»tii kristilegs uppeldis allra fátækustu
börnum i Kjalarnesþingi og nemur
nú fullum 70,000 kr., þykir orðinn
óþjáll i vöfum, með þvi að gjafar-
bréfið sé úrelt orðið og meini hag-
felda notkun þess allmikla fjár, eða
vaxtanna, réttara sagt.
Því til umbóta hefir nú landsstjórn-
in (ráðherra) skipað 5 manna nefnd,
sem á að koma fram með tillögur til
breytinga á áminstu gjafabréfi eða
erfðaskrá, og sé þar farið sem næst
vilja gefanda, en séu þó lagaðar
eftir nútímans kröfum og þörfum.
Þessir eru nefndarmenn:
Klemens Jónsson landritari, form.
Þórhallur biskup Bjarnarson.
Jens Pálsson prófastur í Kjalarnes-
þingi.
Jón Þórarinsson kenslumálaumsjón-
armaður.
Dr. Jón Þorkelsson landsskjala-
vörður.