Ísafold - 25.11.1911, Síða 1

Kemuu dt tvisyei l viku. Ver» áig. (SO
arkir :ninst) i kr. erlenni» 5 ki eda 1 l/s
dollar; boreist fyrir mitjan iúli (erlendis
fyri r
ISAFOLD
17piisÖgt» (sbrifieg) baudin vib Aramót, ar
ógTJta nema komin 9é til útgefanda Ifyrir
l. ort. m-ipundi nkuldlaaa vib blaMb
Afsrol^sla: An.*turfltr®t.í 8»
XXXVIII. árg.
I. O. O. F. 931219
Bókaaaín Alþ. iestrarfól. Pósthússtr. 14 5—8.
í»jóðmenjasafniö opib á sd„ þrd. og fmd. 12—2
íslandsbanki opinn 10—2 l/t og 5l/»—7.
K. P. U. M. Lestrar- og skrifstota frá 6 Ard. tií
10 sbd. Alm. fundir fid. og sd. 8 V* sibdegis.
Landakotskirkja. ftubsþj. 01/* og 8 A helgum
Landakotsspitali f. sjúkravitj. 101/*—12 og 4—5
Landsbankinn 11-2 A/a, ð1/*-^1/*. Bankastj. viö 12*2
Landsbókasatn 12—8 og 6—8. Utlán 1—3
Landsbúnaðarfólagsskrifstofan opin trA 12—2
Landsféhirðir 10—2 og 6—ö.
Landsskjalasatnið A þrd. fmd. og ld. 12—1
Landsiminn opinn virka daga 8 Ard. — 9 siðd.
belga daga 8—11 og 4—6.
Lækning ók. i JÞingholtsstræti 28 þriðjd. og
töstd. 12—1
Náttúrugripasafn opið l1/*—2 l/a A sunnudögum
ókeypis eyrna-, nef- og bAlslækning Póstbús-
stræti 14 A fimtud. 2—8.
Ókeypis augnlækning i Læbjargötu 2 miðviku-
daga 2—8.
StjórnarrAðsskrifstofurnar opnar 10-4 daglega.
Sýning gripa Jóns Sigurðssonar i Safnahúsiuu
opin kl. 12—2 hvern dag.
Tannlækning ók. Pósth.str. L4B inAnud. 11—12
Vlfilsstaðahælið. Heimsóknartimi 12—1.
Taxafíóagufubát. Ingótfur
fer
aukaferð til Borgarness
2i. desember.
Minning Skúla fógeta.
Vér erum, íslendingar, farnir að
muna eftir mikilmennum þjóðar vorr-
ar. Vitaskuld kemur þetta venjulega
fram við þau liðin — en lífs ekki.
En hvað um það. Betra er seint en
aldrei.
Vér erum jarnir til þess.
En það er vissulega ný bóla.
Minninga »lætin«, sem sumir kalla,
eru fóstur síðustu áratuga — eða jafn-
vel síðasta áratugs.
Fyrir aldamótin man eg naumast
eftir, að nokkurn tíma bæri það við,
að merkismanna vorra væri minst —
nema fyrir æði mörgum árum, er
minnisvarðinn yfir Hallgrím Pétursson
var reistur við dómkirkjuna.
En síðan rekur hver minningar-
aldan aðra.
Baldvins Einarssonar var minst á
þjóðhátíðinni 1901.
Vér mintumst ilistaskáldsins góða«
1907.
Vér mintumst Jóns Arasonar-feðg-
anna í fyrra.
Fasteignalán.
--- Frh.
Veðdeildin fór af stað og hljóp hart
af stokkunum. Þörfin fyrir lán út ;i
hús og fasteignir varð alt af meiri og
meiri. Landsmenn bygðu kaupstaðar-
hus af mesta kappi, bændur bygðu
víða og bættu jarðir sínar, og þurftu
á lánum að halda. Virðingarverð allra
kaupstaðarhúsa landsins var
1899 7.2 milj. kr.
1905 12.7 — —
J909 20.7 — —
og nú er álitið að það
sé yfir 22.0 — —
Veðsetningar,sem hvíldu
á þessum húsum voru
189 5 1.9 — —
i9°S • • • • 4.7 — —
1909 10.0 — —
og hvað þær eru nú verður ekki gizk-
að á; ef til vill eru þær orðnar 12
milj. króna. Ef Reykjavík, sem er
talin í báðum þessum töluröðum, er
tekin út af fyrir sig, þá var virðingar-
verð hennar þetta :
1899.................... 3.1 milj. kr.
X9°S.................... S-9 — —
1909 ...................10.8 — —
og er væntanlega nú . 12.0 — —
Reykjavík var veðsett sömu árin svo:
1899..............fyrir 1.0 milj. kr.
1905................— 5-9 — —
1909................— 7.0 — —
Vér mintumst Jóns Sigurðssonar í
vor.
Og nú stendur til, að minst verði
tveggja alda afmælis Skúla jógeta Magn-
ússonar í næsta mánuði.
Þeir eru til, er hrista höfuðið
yfir öllum þessum minningar-»látum«,
calla þau »bölvað humbúgg« o. s. frv.
En það hjal er í raun og veru af
miklum misskilningi sprottið.
Það er ekki af tilviljuninni einni,
að minningar-»lætin« eru aðallega frá
síðasta áratugnum.
Það ber sem sé svo við, áð minn-
ingar-»lætin« svokölluð fara saman við
öfluga þjóðernisvakningu og óvenju-
mikil framsóknartilþrif hjá þjóðinni.
Sannið það, að eigi mundi þörfin
til þess að minnast Baldvins, Jónasar,
Jóns Arasonar og Jóns Sigurðssonar
hafa gert svo öfluglega vart við sig,
ef þjóðin hefði verið haldin einhverj-
um kyrkingi eða afturkippsfargi.
Það er einmitt vottur um fram-
sóknarkapp hjá þjóðinni, að hún vill
minnast peirra manna, er orðið haja
til pess að ryðja Grettistökunum úr
götu hennar.
Einn brautryðjandinn, einn Grettis-
takalyftirinn í sögu þjóðarinnar er
maðurinn, sem á 200 ára afmæli þ.
12. des. næstk.: Skúli jógeti.
Isajold geymir sér að minnast ræki-
lega á hið tröllaukna æfistarf hans,
þangað til á 200 ára afmælinu.
Hér skal aðeins bent á það, að Skúli
fógeti er réttnejndur jaðir jrjálsrar
verzlunar í pessu landi. Hann er sá,
er hyrningarsteininn lagði undir verzl-
unarfrelsi vort. Ef hann hefði eigi
lifað, er ekki að vita, nema vér enn
fram á þenna dag ættum við einokun
að búa.
Þótt eigi væri annað en hin miklu
afrek hans í verzlunarbaráttunni, mætt-
um vér eigi undir höfuð leggjast —
sjdljra vor vegna — að leggja rækt
við minningu hans.
En auk verzlunarbaráttu sinnar átti
Skúli fógeti öllum mönnum drýgri
þátt í því, að efla innlendan iðnað á
sínum tíma, var flestum meiri bún-
aðarfrömuður og var framsýnni öll-
um löndum sínum um hinn aðal-
atvinnuveg vorn nú á tlmum: Jiski-
veiðarnar. Hann var það, sem einna
en hve hátt bærinn er veðsettur nú
verður ekki sagt með neinni vissu.
Þessar upplýsingar eru teknar úr lands-
hagsskýrslunum 1899 og 1905; skýrsl-
an um árið 1909 er fengin hjá út-
gefendum Landshagsskýrslanna, og síð-
an er gizkað á, hvernig þetta muni
vera nú.
Það er ekki svo að skilja sem veð-
deildin hafi lánað alt þetta fé. í árs-
lokin 1909 átti hún ekki meira úti
en 5.5 milj. kr. Veðdeild íslands-
banka átti þá útieitthvað 0.9 milj. kr.
Alt veðdeildarfé, sem var í útlánum
var þá 6.4 milj. kr.
Það er ókunnugt, hvort fyrsta veð-
deildin, sem sett var á fót með lög-
um frá árinu i90ohafi verið álitin nægja
öllum þörfum landsmanna næstu 40
árin, eða ekki. Þótt mönnum, sem
aldrei hafa litið í neina bók um við-
skiftafræði, eða slælega hafa fylgt fram-
þróuninni i landinu, hætti mjög við
því að reikna lánsþörf landsmanna
tíeyringum, þá skortir kunnugleika ti
þess að sjá hvað fjárhagsmennirnir hafa
hugsað um það mál. Fasteignarlánin
flugu út, og bankinn átti íult í fangi
með að kaupa bankavaxtabréfin, sem
voru gefin út á þau, þótt seðlar bank-
ans væru hækkaðir um 250 þús. kr.
A skömmum tíma komst alt í þrot,
og það mun hafa sýnt sig mjög fljótt,
að veðdeildin gekk alt of fljótt eftir
sínu; því þótt bankastjórnin væri á
móti stofnun íslandsbanka — eða
Reykjavík 25. nóv. 1911.
72. tölublað
lýrstur manna kendi íslendingum að
salta jisk.
Reykjavík má og sérstaklega minn-
ast þessa manns, því að hann bar
vöxt og viðgang hennar jafnan mjög
lýrir brjósti. »Hann var berandi andi
bæjarins um ára skeið«, sagði Jón
sagnfræðingur nýlega í erindi, er hann
flutti um Skúla fógeta hér í bænum.
norðurlands, ætti 12000 kr. að safnast
inn til minningarsjóðsins hér í bænum.
Svo miklu má ekki við búast hér,
eftir því sem við horfir, — en gæta
verður verzlunarstétt höfuðstaðarins
sóma síns svo, að eigi verði hún
mjög mikill eftirbátur stéttarbræðra
sinna norðanlands — þegar um það
er að tefla — að heiðra minningu
einhvers hins ágætasta frömuðar ís-
lenzkrar verzlunar, sem lifað hefir.
Ego.
Engum stendur nær að halda uppi
minningu Skúla fógeta en hinni ís-
letizku verzlunarstétt.
Tilveru sír.a á hún engum manm
meira að þakka en honum.
Það er því vel farið, að það er
verzlunarstéttin hér í höfuðstaðnum,
sem tekið hefir að sér forgöngu um
að minnast tveggja alda afmælis hans,
svo sem getið er annarsstaðar hér í
blaðinu.
Það var verzlunarstétt höfuðstaðar-
ins, sem gekst fyrir því, fyrir 7 árum,
að minst var myndarlega 50 ára af-
mælis verzlunarfrelsisins.
Það er ekki nema áframhald af því,
er hún nú gengst fyrir því að minn-
ast tveggja alda afmælis þess manns-
ins, er hyrningarsteininn hejir lagt undir
verzlunarjrelsið.
Félög verzlunarstéttarinnar hér í
höfuðstaðnum hafa lagt til, að efnt
verði til minningan/dA — ekki minnis-
v a r ð a — á 200 ára afmæli Skúla
fógeta. Hugsunin er, að vöxtunum af
þeim sjóði verði, þegar hann er orð-
inn nógu stór, varið til þess að styrkja
íslenzka verzlunarmenn til pess að Jram-
ast í sinni grein erlendis.
Betur getur íslenzk verzlunarstétt
naumast vegsamað minningu tveggja
alda afmælisbarnsins — en með því
að gera þenna minningarsjóð sem öfl-
ugastan.
Með því sýnir hún Jortíðinni þann
heiður, sem henni ber og vinnur
Jramtíðinni — og þá aðallega framtið
verzlunarstéttarinnar — mikið gagn.
Verzlunarmannafélagið á Akureyri
kvað hafa heitið 2000 kr. til minn-
ingarsjóðs Skúla fógeta. En Akureyri
er þó ekki nema eins og nál. 1/6 hluti
Reykjavikur.
Ef verzlunarstéttin í höfuðstaðnum
vildi halda í fullu tré við höfuðstað
meiri hluti hennar væri það — þá
fóru menn úr henni að spyrja sig
fyrir um það, hjá þeim, sem þeir
héldu að vissu um það, hvort sá
banki mundi ekki komast á fót, og
hvers. vegna — til þess að skuldu-
nautar veðdeildar gætu þar fengið lán
til að greiða henni sitt næsta haust.
A stuttum tíma var veðdeildin etin
upp í mold.
1905 rigndi veðdeildarlögunum frá
alþingi. Landsbankinn fekk heimild
til að gefa út 3 milj. kr., og íslands
banki fekk heimild til að gefa út 4
miljónir eða 6 miljónir, en hefir aldrei
gefið út meira en 1 miljón, vegna
örðugleikanna við að selja bankavaxta-
bréfin erlendis. 1909 fekk Lands-
bankinn heimild til að gefa út um 2
miljónir, en þær 2 miljónir átti lands-
sjóður að taka lán til að kaupa af
honum. Þvi sala var víst álitin lítt
hugsanleg á þinginu, sem heimildina
gaf.
Hér á landi er til lagaheimild til
að gefa út 13 miljónir króna í banka-
vaxtabréfum, og það væri það semað
líkindum þyrfti nú; en af þeim eru
úti 6.4 miljónir, eins og áður var
sagt. Það er helmingurinn af þvi,
sem alþingi hefir gefið heimild til að
gefa út. Þess má geta, að eftir þeirri
niðurstöðu, sem skattanefndin 1907
komst að, voru jarðeignirnar í land-
Bjargráð.
\ ~■
Herra Hortensius!
Nú finst mér ekki verða þagað
lengur. Þér hafið nú um nokkra
hríð leitast við að telja lesendum ísa-
foldar trú um, að herra biskupinn
yfir íslandi hafi farið með fjarstæður
einar í hinu góðkunna, kristilega riti
sínu, er nefnist »Nýtt kirkjublað«, þar
sem hann minnist á voðann mikla,
hinar botnlausu skuldaógöngur, sem
vor ástkæra ættjörð er nú sokkin í.
En eg get fullvissað yður um, að
þorri hinna gætnari manna i landinu,
sem af alvöru og einlægni finna til
ábyrgðar þeirrar, sem sannarlega hvílir
á herðum hvers manns, muni fylli-
lega undirskrifa hvert orð í greinum
herra biskupsins; hann hefir þar ekki
farið með þetta venjulega blaðafleipur
eða æsingar, heldur með gætni og
eftir mikla rannsókn sannað sitt mál.
Lítið — já, mér liggur við að segja:
hvert sem litið er — lítið jafnvel til
fuglanna í loftinu! Skulda þeir ekki
föðurnum svo að segja tilveru sínaf
Jú, alt er hér í skuld — og hvað. er
voðalegra, svo ekki sé sagt syndsam-
legra en aðferð þeirra, sem ekki láta
árlegar tekjur og útgjöld standast á?
Þeir, sem enn eru ekki orðnir al-
gerlega blindaðir af flokksfylgi, en þeir
eru sorglega margir (utan Heimastjórn
arflokksins) munu fljótlega sannfærast;
eða þarf annað, til þess að sjá það að
hér á landi er alt að leggjast í kalda
kol en að líta á vegina, brýrnar, sim
ana, íbúðarhúsin, túnaslétturnar, skól
ana, botnvörpungana, hlutabréf íslend
inga í íslandsbanka osfrv.,osfrv.,osfrv,
svo ekki sé nefnt, að æfi einstaklings
ins í landinu hefir á síðasta manns
aldri lengst um 15 ár — jú, því verður
vart með rökum neitað, þegar skyn-
inu þá...................12 milj. kr.
virði, en kaupstaðarhús
hér að framan hafa ver-
ið taldin................ 22 — kr.
34 milj. kr.
Afleiðingar veðdeildarinnar á lands-
bankann eru í stuttu máli þær, að
hún, eins og sýnt var ljóslega fram
á í Ingólfi fyrir ári eða svo,
hefir gert mikið til að eyðileggja bank-
ann. Hann hefir átt að setja alt að
900,000 kr. veð fyrir veðdeildarbréf-
unum, sem hann mátti gefa út, og
það er góðum mun meira en alt
stofnfé bankans (750 þús. krónur).
Ákvörðunin getur ekki verið hag-
kvæm, ef landsbankinn á að vera eitt-
hvað annað en veðdeild um leið, en
þess er jafnframt krafist af honum,
að hann sé banki líka, en til banka-
starfanna hefir hann ekki annað en
sparisjóðsfé, sem má taka af honum
með stuttum fyrirvara. Veðið sem
hann á að setja, á að vera að hálfu í
dönskum ríkisskuldabréfum, og þau
taka ý5 af öllum ágóðanum af veð-
deildarlánunum, eða l/6 af öllum þeim
hag, sem veðdeildin átti að'gefa bank-
annm i aðra hönd. Já, við erum góðir
við ríkissjóðinn, íslendingar. Veðdeild
íslandsbanka hefir ekki komið honum
á kné, og vegna hvers eiginlega?
Jú, hann hætti við að halda út á
brautina, þegar hann var kominn x/6
af leiðinni. —
Og svo að síðustu þarf að minnast
samlega er litið á málið frá báðum
hliðum: hér er voði fyrir dyrum.
Það eru hinir stóru og sönnu spá-
menn þjóðanna, sem hafa þrek til að
risa upp og taka í taumana, þegar
þjóðirnar eru að sökkva í hyldýpið.
En herra biskupinn hefir hér sem
fyrri orðið úrræðagóður og ekki látið
sér nægja, svo sem mörgum vill verða,
að benda á misfellurnar einar. Yður
virðist með öllu hafa yfirsést, að bisk-
upinn hefir jafnframt komið fram með
tillögu, sem eg fæ ekki betur séð, en
að leysi þessa afvegaleiddu þjóð úr
öllum vanda. Tillaga þessi er, eins
og margt hið heilladrjúgasta, svo ein-
föld og óbrotin, sem egg Kólumbusar,
og má með réttu, eins og herra bisk-
upinn í hógværð sinni líka hefir nefnt
hana, kallast bjargráð.
Tillaga þessi, sem öllu fremur mætti
nefna nýungina miklu, fer fram á: að
landsmenn jari nú að spara. Hún
mælir með sér sjálf og ætti því eng-
in meðmæli að þurfa; enda tel eg vist,
að öllum þorra gætnari manna muni
hún kærkomin, ekki sízt alþýðunni
og vona eg, að hún beri nú gæfu til
að sameina sig um þetta allsherjar
velferðarmál.
Eg kalla það gæfumenn, sem á
sundrungartímum auðnast að koma
fram með þarfar nýungar, sem allur
lýður hlýtur að sameina sig um, fylkja
sér þétt um.
Einkum vildi eg mega beina mál-
efni þessu til bænda, vinnu- og verk-
mannalýðsins, í stuttu máli til alþýð-
unnar í landinu.
Hitt tel eg síður en ekki álitlegt,
eins og þó hefir flogið fyrir, að herra
biskupinn fari sjálfur í eigin persónu
að spara við sig eða sína, eða mein-
læta sér á nokkurn hátt; slikt mundi
aðeins verða til ills eins og gæti jafn-
vel orðið stórhættulegt fyrir þarfasta
og virðulegasta starf, sem unnið er í
landinu; eg á við starf herra biskups*
ins. Þvi, þótt Kristur á sinni tíð og
postularmr kæmust þá af með tiltölu-
lega litlar tekjur, þá eru nú aðrir tím-
ar og alt orðið breytt.
Nei, hversu sem litið er á það mál,
vil eg óska þess, að aldrei komi til
þess, að herra biskupinn fari að af-
biðja mestan hluta af launum þeim,
(sem sannarlega mega ekki lægri vera)
sem nú er svokölluð borgun, á að
heita svo, fyrir að standa í broddi
fylkingar hinna harðsnúnu eftirkom-
enda postulanna.
á, hvernig þessi veðdeild er fyrir við-
skiftawtma. Öll veð, sem komið var
með til lánveitauda, voru þjörkuð nið-
ur, og að líkindum meira hér en
víðast annarstaðar, þótt það sé ein-
kenni á öllum lánsstofnunum að álita
tryggingarnar of hátt metnar,að minsta
kosti við og við. Hér varð það lífs-
nauðsyn fyrir stofnunina vegna þess,
að bréf hennar gengu ekki út. Hún
varð að treina lífið í sjálfri sér með
því, en það kom niður á lántakend-
um. Næsta skrefið var að lána 2/5
og nú munu það vera xj6. Það lítur
illa út að spá því, að veðdeildin
komist næst niður í x/bi og svo smátt
og smátt niður i ljw, alt af þeirri
ástæðu, að virðingarnar sé svo og
svo mörgum sinnum of háar. Vænt-
anlega verður það aldrei svo erfitt
fyrir lántakendurna, því að landsbank-
inn er auðsjáanlega búinn að finna
hvað er hið sanna markaðsverð á
húsi eða jörðu, nefnilega kigati og
farin að heimta upplýsingar um hana.
Afleiðingarnar af veðdeildarkjörun-
um verða alveg eðlilega þessar. Allar
fasteignir, hús og jarðir, fá minna lán
út á fyrsta veðrétt en eðlilegt er, og
falla í verði. Allar fasteignir fá lán
til skemri tíma en eðlilegt er, og þess
vegna verður söluverð þeirra óeðlilega
lágt, því að kaupendur þeirra verða
að greiða 1. veðrétt til fulls á miklu
skemri tíma en eðlilegt er. Jörð er
oftastnær eilíf eign, mæld við ntanns-