Ísafold - 01.08.1914, Síða 3

IS AFO L D
233
Bókarfregn.
Jón Helgason: Al-
menn kristnisaga. I.
Fornöldin VIII +319
bls. H. Miðaldir VIII
4- 392 bls. Bókav.
Sigf. Eymnndssonar,
Rvik 1912 og 1914.
Fáar vísindagreinir hafa sætt lak-
ari meðferð en Kristnisagan. Er
það sannast að segja, að hún hefir
oft verið skráð með hinu megnasta
gerræði. Trúfræðin hefir skipað
dómarasætið, og hún hefir svo ým-
ist dæmt menn og málefni óalandi
og óferjandi, eða hafið það til skýj-
anna, mest eftir þvi, hvernig það
hefir horft við kreddum þeiria kirkju-
deilda, er sögumaður hefir talist til.
Hefir þetta, sem von er til, rýrt all-
mjög vísindagildi slíkra rita. Oft
borið meiri kei.m af deilum og varn-
arskjali en vísindum. Og hver rit-
ar svo upp eftir öðrum eins og
gengur, en fátt um nýjar uppgötv-
anir. Þarf ekki annað en líta á,
hvernig mótmælendur hafa jafnaðar-
legast lýst siðaskiftatímanum og
mönnum þeim, er að þeim stóðu.
Þetta hefir stórbreyzt á siðustu
árum. Og undirrót þeirrar breyting-
ar er sú, að menn hafa þorað að
vísa trúfræðinni heim til sín. Menn
hafa rannsakað og rannsakað, og
ritað sögu kristninnar án þess að
virða nokkuð annað viðlits en sögu-
lega sannleikann. Og árangurinn
af þessari einurð hefir orðið sá, að
nú blasir við ný útsýn víða, þar
sem áður var afbakað eða þoku
hulið.
Furðu skjótlega hefir okkur ís-
lendingum gefist kostur á að kynn-
ast ávöxtum þessa starfs á okkar
eigin máli. Það er ekki tekið út
með .sitjandi sælunni að lifa og
fylgjast með á slíkum umbyltingar-
tímum, sem nú eru. Það er auð-
veldara að renna i gamla hjólfarinu,
heldur en brjótast eftir vegi, sem
verið er að ryðja. Víða standa Grett-
istökin enn eftir, og víða er óráðið
hvar bezt muni að fara. En við ís-
lendingar höfum verið svo hepnir
að eiga þann hauk í horni, sem ekki
hefir talið eftir sér að brjótast leið•
ina, þótt hún sé torsótt, og gera
hana greiðfærari þeim, sem á eftir
koma. Sá maður er síra Jón Helga-
son, prófessor í guðfræði. Hann
hefir nú gefið út tvö bindi af kiist-
nisögu, og taka þau yfir sögu kristn-
innar fram yfir aidamótin 1400.
Eg er vis í þvi, að fæsta grunar
það, hve mikið stórvirki hér er leyst
af hendi. Mönnum finst oft, að
slík »ágrip« megi rita rétt eins og
að þamba blátt vatn. Ög grunar
þá menn sízt, að oft getur legið
tnargra daga lestur og hörðustu heila-
hrot bak við eitt ártal, eða eina stutta
setningu. Það eru einmitt »ágripin«,
sem hér eru skæðust. Heilt stórt
Þindi á að komast á eitt blað. Heil
sefisaga á að segjast i einni setningu.
Löng lýsing á að rímast i einu lýs-
lngarorði. Og það tekur oft býsna
tinia að finna það orðið, sem hvorki
er of eða van. Þegar hér við bæt-
lst að öllu eða mörgu er umturnað
nýrri og sífelt nýrri rannsóknum,
gagnstæðar skoðanir verður að vega
°g meta með ítrustu samvizkusemi
°g sífelt »jacta esto alea« þoka bók-
inni áfram blað fyrir blað, þá get
eg ekki annað en undrast, hversu
nfiklu og um leið vönduðu verki
hefir hér verið af kastað.
Þegar við litum á kristnisögu
þessa, þá verður fyrst og fremst að
hafa það i huga, að hér er um
kenslubók að ræða. Frá þvi sjónar-
miði verður hún að dæmast. Hún
er ætluð þeim, sem þurfa að fá ör-
uggan leiðarstein til þess að sigia
eftir um allar þessar vandrötuðu
leiðir. Kenslubækur hljóta jafnan
að leggja aðaláherzluna á grindina í
byggingunni, að hún sé traust og
rétt. Og það er þeirra höfuðkostur,
ef þær uppfylla þessi skilyrði. Þess
vegna hættir þeim mjög við, að
vera fremur »þurar«, og er sízt hægt
að því að finna. Skemtileg kenslu-
bók er að minni skoðun uaumast
til. Það er sjálfsmótsögn. Allar
bækur verða leiðinlegar við marg-
ítrekaðan lestur og upplestur. Haldi
ekki sjálft efnið og löngunin til
fróðleiksins áhuganum vakandi, þá
gerir engin kenslubók það, hversu
fjörug og skáldleg sem hún kann
að vera við fyrsta lestur. Þar kem-
ur kennarinn til, og áframhaldslest-
urinn, og fyllir upp grindina með
holdi og blóði og lífi. Og þá er
um að gera að grindin sé traust.
Þessa höfuðkosti hverrar kenslu-
bókar tel eg kristnisögu próf. Jóns
hafa. Hún sleppir þræðinum undra-
sjaldan, af ekki lengri bók að vera,
án þess þó að vera nokkursstaðar
eingöngu listi af nöfnum og ártöl-
um. Hvergi hefir maður það á til-
finningunni að hlaupið sé yfir, að
hér vanti stoð og hér sperru í grind-
ina. Hvergi heldur að hér sé hrúg-
að saman án allrar reglu, og án þess
að það komi húsinu við. Heildin
er óslitin og blýföst. Þráðurinn
spunninn jafnt og þétt. Svo verður
það að vera í kenslubók. Hitt at-
riðið er erfiðara að dæma um, hve
rétt grindin er. Þó liggur hér vafa-
laust höfuðkostur þessarar kristnisögu
fram yfir eldri kenslubækur i þess-
ari grein. Og þar kemur bezt fram
hvílíkur óþreytandi eljumaður höf-
undurinn er, að kynna sér sem
rækilegast alt það, sem ágætustu
fræðimenn á hverju sviði, hafa um
hvert mál að segja. Það eru horn-
mótin og hallamælarnir, sem ómögu-
legt er að vera án, ef reisa skal rétt.
Og höfundur notar öll slík verk-
færi stöðugt, en þó jafnan með
gætni og sjálfstæði. En það gefur
eins mikla tryggingu og unt er að fá
að svo stöddu fyrir þvi, að grindin
sé svo rétt, sem menn nú kunna
bezta að gera hana.
Fyrra bindið — Fornöldin —
tekur yfir sögu kristninnar fram að
Gregoríusi mikla, seint á 6. öld.
Það er á þessum tíma, og þó sér-
staklega á fyrra hluta hans, að rann-
sóknirnar nýju hafa mestu rótað um.
Ög þessi kafli í kristnisögu próf.
Jóns er því nýstárlegastur, og for-
vitnin mest hér að sjá hvernig hann
greiðir úr þessum og þessum Gor-
dómsknútnum. Við munum hve
óhikað gömlu kirkjusöguhöfundarnir
óku hér. Rétt eins . og enginn
steinn væri og enginn bugða á veg-
inum. Kirkjan stofnuð með 3000
sálum á hvítasunnunni. Og þar
strax var kirkjuhugsjónin komin.
Kristin kirkja sérstök og óháð. Post-
ularnir vissu að þeir voru að stofna
hina kristnu kirkju, rétt eins og
þeir hefðu horft á feril hennar fram
til endalokanna. Og eftir því gekk
alt greiðlega. En nú eru menn
farnir að sjá, að svona greiðlega
gengur það sjaldan i sögunni, og að
kristin kirkja var hér engin undan-
tekning. Þúsund spurningar koma
upp í hugann, og öllum á þeim að
svara út frá þeim litlu heimildum,
sem fyrir hendi eru. Og þær heim-
ildir þarf þessutan að prófa sjálfar.
Hvernig mynduðust söfnuðurnir
fyrstu? Að hverju leyti voru þeir
frábrugðnir Gyðingum ? Hvernig
var afstaða Páls til frumpostulanna ?
Hvernig færist þungamiðja kristn-
innar yfir í heiðingkristnu söfnuðina?
Hver var staða postulanna í raun-
inni? Hvernig myndast biskups-
dómurinn? Hvaða öfl knýja söfn-
uðina í félagsskap, svo að katólsk
kirkja myndaðist? Hver eru henn-
ar einkenni í upphafi, og hver var
bieytingin frá því fyrra? Þessar og
ótal aðrar spurningar, sem eg vi!
ekki þreyta lesandann á að taka upp,
ma-ta þeim, er rannsaka vill sögu
frumkristninnar. Og inn á þær all-
nr er hér gengið, og greitt úr þeim
Ijóst og skilmerkilega. í fyrsta
skifti fáum við hér á íslenzku máli
skýrt þann veg frá upptökum kristn-
innar og þróunarferli, að alt fellur
eðlilega og hugsunarrétt í skorður.
Orsök og afleiðing reka sí og æ
hver aðra eins og vera hlýtur í líf-
inu, en jafnframt má finna undir-
straum andans í kirkjunni, sem gegn-
um allar breytirigar og óvænt atvik
og ofsóknir og geðþótta, prjónar sér
haminn, en varpar af sér vanskapn-
aðinum. Það er ekkert ofsagt, að
fyrir þann, sem vill fá skýrt yfirlit
yfir þessa byltingatíma i fornkirkj-
unni, fyrir þann sem vill fá fastan
grundvöll undir víðtækari þekkingu,
er þessi kristnisaga aðdáanlega góð-
ur gestur. En hún veitir ein út af
fyrir sig, ef hún er lesin vel og
með umbugsun, ótrúlega mikinn
fróðleik um þessa tíma.
Það er ekki tiltökumál, þar sem
um svc margar vafaspurningar er
að ræða, þó að ýms aukaatriði séu,
þar sem eg er ekki sammála höfund-
inum fyllilega. T. d. er eg efins
um að uppruni biskupsembættisins
sé eins ósjálfráður og mótmælendur
hafa löngum viljað gera hann. Þar
verður vart ádeilu gegn kenningu
páfakirkjunnar um postullegan upp-
runa þess. En hér er hvorki tæki-
færi né þörf á að ræða þetta eða
önnur smá ágreiningsatriði. Þar sem
talað er um séreinkenni safn-
aðarins í Jerúsalem finst mér hafa
fallið úr eitt aðalatriðið, en það var,
að kristnir menn töldu Jesúm vera
Messias, en Gyðingar neituðu þvi.
Þar var grundvallar-ágreiningurinn.
Þá langar mig til þess að nota þetta
tækifæri til þess að mótmæla þeirri
tízku, að skrifa grísku með latínsk-
um stöfum. Þeir sem nasasjón hafa
af grísku máli, hljóta að hneykslast
á því, en hinir hafa ekkert að gera
með grískuna yfirleitt. Eg vil nefna
t. d. í neðanmálsgreininni á bls. 292
orðin ef’hó (úr Róm. 5, 12). Ann-
að mál þó rituð séu þannig orð og
orðatiltæki úr grísku, sem búin eru
að ná festu í nýju málunum. Skal
eg svo ekki elta ágreiningsatriðin
frekar. Þau eru fá og smá. Og
alls yfir er bæði höfundurinn og
hinir, sem njóta, öfundsverðir af
þessari kristnisögu fornaldarinnar.
Þá komum við að öðru bindinu
— miðöldunum. Miðaldirnar eru
kirkjunnar og kirkjusögunnar tími.
Öll einkenni katólskrar kirkju fær-
ast þá í aukana, kostir hennar og
lestir sjást þar eins og undir smásjá.
Við alla vegi standa krossar og
»Maríubílæti«. Klukknahljómur frá
kirkjum og bænahúsum og klaustr-
um ómar yfir löndin í kvöldkyrð-
inni. Háreistar kirkjur gnæfa við
himin, en inni sjást klerkar í síðum
sloppum, þyljandi dularfullar lang-
lokur innan um ljósadýrðina og
reykelsismekkina og orgeldunurnar.
Og fólkið sem situr í svartasta van-
þekkingarmyrkri, með sífeldan beig
fyrir einhverju dularfullu í tilverunni,
það lærir að líta upp til kirkjunnar
sem þess verndan, er grípur inn í
hvert lífsins viðvik. Dýrlegt er að
eiga hennar skjöl og verndarvæng,
en ógnarlegt að vera útskúfað frá
henni. Hún er í augum fólksins
guðs ríkið á jörðu.
En ekki opnar maður samt þetta
bindið með öðrum eins forvitnishug
og hið fyrra. Hér er alt líkara og
verið hefir. Heimildirnar eiu hér
orðnar svo miklu viðtækari, einkum
er á líður. Höfuð erfiðleikinn er •
hér sá, að efnið fer nð verða of
yfirgripsmikið í stutta bók. Euda
er efnið í þessu 2. bindi geypilega
samanbarið. Það er föst fæða en
ekki mjólk. Og þó hlýtur mörgu
merku að verða siept, og eftirsjá
væri í hverju atriði, sem felt væri
burt úr bókinni. Sérstaklega þykir
mér það kostur við þetta bindi, hve
itarlega er skýrt frá fyrri hluta mið-
aldanna, t. d. Karlamagnúsartíman-
um. Þar eru lögð fræin að mörgu
stórtrénu. Og er með þessu siglt
fram hjá því skeri, sem flest kristni-
söguágrip stranda á: Að miðalda
kirkjan svífur í lausu lofti fyrir sjón-
um lesandans, og maður veit varla,
hvernig hún varð til.
Ekki kann eg við að enda mið-
aldasöguna um 13. aldamótin, eins
og hér er gert. Siðbótai byltingin í
byrjun 16. aldar er sjálfsögð tak-
markalina, en að láta yfir 200 ára
undirbúning fara á undan henni nær
naumast neinni átt. Að vísu má
rekja sumar rætur hennar þangað,
og jafnvel miklu lengra fram, en úr
því verður tilgerð. Það er líka langt
frá því að heimsveldi páfanna hrynji
með Bonifatiusi VIII. Það er fyrsta
stóra höggið, sem bylur á eikinni.
En eikin fellur ekki við fyrsta högg.
Lang eðlilegast sýnist að láta mið-
aldir enda um miðja 15. öld, þegar
útséð er um að þingin miklu gátu
ekki bjargað kirkjunni. En þetta er
aukaatriði. í rauninni eru engar
skiftingar til í sögunui. Hún er
einn óslitinn þráður eins og tíminn
sjálfur. Tímabilin blandast saman
og renna hvert inn í annað, eins og
litirnir í regnboganum.
Höfuðkostir þessa bindis eru þeir
sömu eins og hins fyrra bindisins,
ströng vísindaleg nákvæmni og föst
bygging. Þó að efninu sé víða
þjappað saman, þá eru þó einstakir
kaflar, sem eru sérlega skemtilegir,
einkum ýmsir þeir kaflar, er skýra
frá ástandi tiðaranda og slíku, t. d.
Kirkjan og þjóðlífið (bls. 258), Guðs-
þjónustan (bls. 361) o. m. fl. Má
afarmikið á þeim græða.
Ágrip af Kirkjusögu íslands er
hér fléttað inn í, og mun það vera
i fyrsta sinn, að kirkjusaga íslands
hefir verið rakin jafnhliða almennri
kristinsögu. Er það ágætlega til
fallið. Á bls. 345 er sagt um Staða
Árna, er hann fór til vigslu, að við
sjálft hafi legið að erkibiskup veldi
annan, sakir vináttu Árna við kon-
ung. En Árna biskups saga segir
að erkibiskup hafi kosið síra Þorleif,
en hann andaðist skömmu siðar.
Vænt þótti mér um það, að sjá
nnfnaskrána á eftir þessu síðara bindi.
Betra seint en aldrei. Og betra
litið en ekkert. Það er aumi ókost-
urinn á mörgum bókum íslenzkum,
að nafnaskrár vantar. Gert vegna
kostnaðarauka, sem af þeim mundi
leiða. En þá gæta menn ekki að
því, að þær fáu blaðsíður, sem
nafnaskráin tekur, eru einhverjar
þær allra þörfustu blaðsiður i allri
bókinni. Það getur riðið bagga-
muninn, hvort öll bókin er notandi
eða ekki. Og hvaða vit er að vinna
það fyrir 10—20 aura, að skemma
alla bókina og sniða af henni þörf-
ustu blöðin ?
Það er stórmikils virði að eignast
á islenzku jafn vandað verk, og
þessi kristnisaga próf. Jóns Helga-
sonar er, og höfundur á miklar
bakkir skilið fyrir sitt erfiði og
ástundun, að leggja út í slikt stór-
virki. Eg bíð með óþreyju eftir
áframhaldinu. Og svo mun vera
um fleiri. Hér er tækifærið til að
heyra og kynna sér síðasta orð vis-
indarina i sögu kristninnar. Og eg
efast ekki um að margir noti þetta
tækifæri, fyrst og Femst guðfræð-
ingarnir, og auk þess ýmsir aðrir,
er sagnalist unna. Peningaútlát eru
það heldur ekki tilfinnanleg ef keypt
er jafnóðum og út kemur.
Prentvillui eru óþarflega margar
og þó ekki svo að til skaða sé,
heldur að eins lýti. Pappír, ietur-
gerð og ytri frágangur bókarinnar
er góður.
Maqnús Jóusson,
Garðar, N.-Dak.
ReykjaYíkur-annáíi.
Sírninn og stríðið. Sú nýlunda
gerðist í fyrradag, að bæjarsímanum
hér og landssímanum var, að tilhlutun
velferðarnefndar alþingis, haldið opnum
í alla fyrrinótt.
I gær var farið fram á, að sæsíman-
um yrði haldið opnum í nótt, en eigi
fekst því þó framgengt — vegna mót-
mæla frá Lundúnum. í nótt var bæjar-
síminu opinn til kl. 12 og verður svo
fyrst um sinn — til mikilla þæginda
öllum bæjarbúum, er harma munumjög,
ef breyting verður aftur á gerð, hvað
sem styrjöldinni líður.
Þjóðhátíðinni frestað. — Þjóðbátíð
Reykvíkinga átti að standa á morgun
og hafði verið talsverður undirbúuing-
ur undir hana. En á fimtudaginn bár-
ust hin ferlegu tíðindi um styrjöldina
miklu, er yfir vofði. Og með því að
ætla mátti, að hún mundi að ýmsu
leyti koma mjög við kaun vor, hugur
manna því fráhverfur hátíðahaldi að
sinni — var það ráð tekið af forstöðu-
uefndiuni að fresta þjóðhátíðinni unz
betur á horfðist. Ef vel raknar úr
um sáttatilraunir Breta næstu daga —
mun þjóðhátíðin setinilega haldin verða
sunnudag 9. ágúst.
Hljómleikar Homanns. Það var
troðfult í Oamla Bíó í gærkvöldi við
hljómleika hins unga píanósnillings
Giinthers Homann, og af lófatakinu
mátti marka hversu vel fólki gazt
að. — Að lokinni viðfangsefnaskránui
gerðist lófatak svo mikið, að Hermann
varð að sefa með aukalagi. — Nánari
dómur síðar.
Stríðs-óhngnr mikill er í mörgum
útlendingum hór í bænum, eigi sízt
Dönum — og er eigi að furða, þar
sem enginn veit hvað yfir dynur hverja
stundina, en búast má við hinu versta.
Styrjöldin í Norðurálfunni gerir þeg-
ar á ýmsan hátt vart við sig hór í
borginni. í gær var mikill aðgangur
bæjarbúa í ýmsum verzlunum til þess
að birgja sig upp að nauðsynjavörum,
sykri, hveiti, kolum o. s, frv., og voru
þær vörur þegar hækkaðar í verði.
Þá hefir og komið afturkippur í
sunta þá, er til útlanda ætluðu tll
dvalar þar um tíma, en hert á útleud
ingum, sem hór eru, að komast heini
Hingað kom t. d. Breti einn í gær, er
verið hafði austur á Þórsmörk sór til
skemtuuar, en verið símað frá Eng-
laudi að koma sem fyrst heim. Hólt
hann þegar rakleitt á stað úr Þórs-
mörk, og er bifreið varð á vegi hans,
hljóp hann af hestinum og upp í bif-
reiðina og skildi fylgdarmann og allan
farangur eftir. Hugsaði um það eitt,
að verða eigi af Ceres í dag.
Þýzka skemtiskipið Viktoria Luise,
sem hingað átti að koma þ. 9. þ. m.,
kemur ekki, eins og getið er f sím
fregnum, og mun eiga að uota það,
eins og önnur stórskipin þýzku, til að-
stoðar, ef til ófriðar kemur.