Ísafold - 12.08.1914, Síða 2

244
ISAFOLD
Stjórnarskráin.
Stjórnarskrárnefnd Neðri deildar
hefir frá sér látið svo felt nefudará-
lit:
Frá meiri hluta nefndarinnar.
Frumvarp þetta var samþykt á Al-
þingi 1913, og var þing síðan rofið
samkvæmt 61 gr. stjórnarskrárinnar
5. jan. 1874, og efnt til nýrra kosn-
inga til aukaþings þess, er nú stend-
ur yfir, og ætlast er til, að taki úr-
slita ákvörðun um mál þetta.
Breytingum þeim, sem farið er
fram á að gera á gildandi stjórnar-
skipunarlögum landsins, stjórnar-
skránni 5. jan, 1874 og stjórnarskip-
unarlögum nr. 16, 3. okt. 1903, má
skifta í tvo flokka. Vita breytingarn-
ar í öðrum flokknum aðallega inn á
við, en í hinum út á við.
Breytingar þær, er til fyrnefnda
flokksins má telja eru aðallega þess-
ar:
1. Heimilað að fjölga ráðherrum
með almennum lögum, og um leið
legst landritaraembættið niður.
2. Bráðabirgðafjárlög má eigi
gefa út, ef fjárlög fyrir fjárhagstima-
bilið eru samþykt af Alþingi.
3. All þýðingarmikil breyting á
skipun þingsins er ætiast til að gerð
verði, þar sem konungskjör alþing-
ismanna á með öllu að hverfa úr
sögunni. í stað konungkjörnu þing-
mannanna koma 6 þjóðkjörnir al-
þingismenn, kjörnir eftir reglunum
um hlutfallskosningar í einu lagi
fyrir land alt. Er til þeirra kosn-
inga vandað sérstaklega að þvi leyti,
að kjörgengisskilyrði og kosningar-
réttur er harðari (35 ára aldur) en
skilyrði til kjörgengis og kosningar-
réttar, er kjósa skal í kjördæmum.
Að því leyti skal gamla skipulagið
þó haldast, að þingrof nær eigi til
landskjörnu þingmannanna. Það er
og breyting frá núverandi skipulagi
að kjörkæmakosnu þingmennina 8,
er sameinað Alþingi kýs til efri
deildar, má eftir frv. kjósa hlutbundn-
um kosningum.
4. Stórfeldasta breytingin frá trú-
verandi skipulagi er væntanlega sú
hin mikla rýmkun kosningarréttar og
kjörgengis til Alþingis, sem ætlast
er til að leidd verði í lög með frv.
þessu, þar sem fyrst og fremst bæt-
ast smámsaman við allar konúr, gift-
ar og ógiftar, undir sama skilorði
sem karlar, þeir er nú hafa kosning-
arrétt, en þar að auki bætast við
vinnuhjú, bæði karlar og konur, þó
svo, að nýju kjósendurnir komi eigi
allir þegar, heldur fyrst þeir einir,
sem 40 ára eru og eldri, og síðan
koll af kolli, 39 ára, 38 ára o. s.
frv. Jafnframt er sú breyting gerð,
að dómarar, er eigi hafa umboðs-
störf á hendi skuli eigi kjörgengir,
og eru kjörgengisskilyrðin að því
leyti þrengd frá því, sem nú er.
5. Ef meiri hluti þingmanna
hvorrar deildar krefst þess, kveður
konungur saman aukaþíng, og er
þingmönnum þar með veittur réttur
milli þinga, er þeir hafa eigi nú.
6. Til frekari tryggingar því eft-
irliti, sem þingið hefir með meðferð
stjórnarinnar á fé landsins, er það
ákvæði, að yfirskoðendur landsreikn-
inga séu þrír, kosnir í sameinuðu
þingi með hlutfallskosningum. Er
minni hluta þingsins þar með veitt-
ur réttur til þess að hafa hönd í
bagga með í þessu efni.
7. Eftir núgildandi ákvæðum
stjórnarskrárínnar verður hin evang-
elisk-lúterska kirkja eigi af tekin,
nema með stjórnarskrárbreytingu
samkv. 61. gr. stjskr. 1874. En i
frv. er svo ákveðið, að þetta megi
gera með almennum lögum. Auk
þess er bætt við fyrirmælum um
undanþágu undan skyldu til greiðslu
persónulegra gjalda manna til ann-
arar guðsdýrkunar en þeir aðhyllast
sjálfir.
8. Þá er gerð breyting á 48. gr.
stjskr. 1874 um réttarfar sakamála
til nokkurrar linkindar sakbornum
mönnum.
Nokkrar breytingar fleiri mætti
til þessa flokks telja, en þessar eru
merkastar, að því er virðist.
Um sumar þessar breytingar hafa
flestir, ef eigi allir, verið sammála,
svo sem um afnám konun^kjörs al-
þingismanna. Um aðrar, svo sem
rýmkun kosningarréttar og kjörgeng-
is, skipun þingsins o. s. frv., hafa
aftur verið mjög skiftar skoðanir,
bæði í þinginu og utan þess. Verð-
ur eigi við því búist, .að nokkru
sinni fáist samkomulag meðal allra
um þessi vandasömu atriði.
Nefndin lítur svo á, að breyting-
ar þessar muni í heild sinni, eða þó
flestar, vera til bóta eða að minsta
kosti samræmar stefnu tímans, er
trauðla verður í móti staðið til lengd-
ar, og telur nefndin því viðhlítandi,
að þær nái fr*m að ganga.
Þá koma þær breytingar, sem að-
allega horfa út á við.
í. Konungur vinnur eið að stjórn-
arskrá íslands.
2. Konungur er ábyrgðarlaus og
friðhelgur.
Miða þessi ákvæði í þá átt, að
marka skýrara réttindi landsins. Sams-
konar fyrirmæli eru i grundvallar-
lögurn Dana. Og í því að taka
þessi fyrirmæli í stjórnarskipunarlög
íslands liggur bending um, að lög-
gjafarvald landsins viðurkenni eigi
gildi þessara laga á Islandi.
3. Þá er felt brott ákvæði gild-
andi stjórnarskrár um það, að em-
bættismenn þurfi að hafa rétt inn-
borinna manna. Það er því eigi
helgað með stjórnarskránni, að full-
næging þessa skilyrðis sé nauðsyn-
leg til þess að gerast hér embættis-
maður samkvæmt konungsveitingu.
4. Skilyrði til kosningarréttar til
Alþingis á fæðing hér að verða eða
vistfesti um síðastliðið 5 ára skeið áður
kosníng fer fram. Sömuleiðis er
heimilisfesta innan lands kjörgengis-
skilyrði til Alþihgis.
5. Þá segir, að alþingi skuli vera
friðheilagt, og að enginn megiraska
friði þess né frelsi. Og á þetta
væntanlega að vera bending um það,
að tilsvarandi fyrirmæli í grundvall-
arlögum Dana gildi hér eigi, og því
þurfi sérstakt ákvæði um það í stj.-
skrá vorri.
6. Tilvitnun 25. gr. stj.skr. 1874
og 8. gr. stjskpl. nr. 16, 3. okt.
1903, er brott feld í 14. gr. frumv.
7. Þá er svo fyrir mælt, að ef
Alþingi samþykki breyting á sam-
bandi íslands og Danmerkur, þá skuli
leggja það mál undir atkvæði allra
kosningabærra manna i landinu til
samþyktar eða synjunar með leyni-
legri atkvæðagreiðslu.
Alt þetta virðist nefndinni horfa
til bóta.
8. Þá kemur að því atriði, er
mest hefir tvímælis orkað. Það er
ákvæðið í 1. gr. frv. um uppburð
þeirra mála er stjórnarskráin tekur
til, fyrir konungi í ríkisráði Dana.
Svo var fyrst fyrir mælt í stjskpl.
nr. 16, 3. okt. 1903, að mál þessi
skyldu þar borin upp fyrir konungi.
Gerðist bráðlega allmikil óánægja meó
það, að þetta fyrirmæli stæði í stjórn
arskipunarlögum vorum. 1911 tók
þingið því þann kost upp, að fella
orðin: »/ ríkisráði« brott í frv. því
til^ breytingaraá*'stjórnarskipunarlög-
um landsins,“er þá var samþykt, án
þess að nokkuð væri sett í staðinn
um það, hvar mál vor skyldu borin
upp fyrir konungi. En þá komu
þau skilaboð með þáverandi ráðherra,
að konungur vildi eigi staðfesta
stjórnarskipunarlög þingsins þannig
ByggingaYörur.
Hurðaskrár, Hurðahjarir, Hurða-
húnar, Skrúfur, Naglar, Þakjárn, bár-
ótt og slétt, Reyr á stiga, veggi og
loft, Loftrósettur, Veggjapappír (tapet)
Látúnsstigaþynnur.
Rúöugler.
Májningarvörur af öllu tagi o. m.
fl., er alt að vanda langódýrast i
verzl. B. H. Bjarnason.
Jg5p“ Afsláttur í stærri kaupum.
löguð, nema breyting yrði gerð á
sambandinu milli íslands og Dan-
merkur, með lögum, er þing beggja
landanna samþykki og konungur stað-
festi.
Þegar þingið 1913 samþykti stjórn-
arskipunarlagafrv. það, er hér liggur
fyrir, var því farin sú millileið til
samkomulags við konungsvaldið, að
ríkisráðsákvæðið skyldi að vísu felt
burt úr stjórnarskipunarlögum lands-
ins. En jafnframt var svo fyrir mælt
að konungur ákvæði, hvar mál vor
skyldu borin upp fyrir honum. Var
ráð gert fyrir þvi, að þar um yrði
gefinn út konungsúrskurður á ábyrgð
íslandsráðherra eins, að sá úrskurð-
ur hefði aðeins að geyma ákvæði
um uppburð málanna, en engin önn-
ur ákvæði eða skilyrði um það efni.
Að honum yrði á stjórnskipulega
réttan hátt breytt af konungi með
undirskrift og ábyrgð íslandsráðherra
eins —, að löggjáfarvaldið gæti
einnig kipt brott grundvellintifn und-
an honum með breytingu á stjórn-
arskránni, og að málið yrði eftir sem
áðui sérmál vort, eins og það hefir
verið hingað til að áliti þings og
þjóðar.
A fundi ríkisráðs Dana 20 okt. f.
á. var þetta atriði, um uppburð mála
vorra fyrir konungi í ríkisráði, tekið
til meðferðar. Umræðurnar um það
ásamt umræðunum á ríkisiáðsfund-
inum um stjórnarskrárbreytinguna i
heild sinni, eru prentaðar í Lögbirt-
ingablaðinu 1913. 46. tölubl. For-
sætisráðherra Dana lagði það þá til
við konung, að hann staðfesti stjórn-
arskrárfrumvarpið á sínum tírna og
gæfi jafnframt út úrskurð, þar sem
eilt skifti fyrir öll yrði ákveðið, að
mál íslands, þau er stjórnarskrá þess
tekur til, yrði hér eftir sem hingað til
borin upp fyrir konungi í rikisráði
Dana, »nema pví að eins, að qefin
verði út lo% að sameiqinlequ ráði rik-
ispinqs 0% alpinqis um ríkisréttarsam-
band íslands 0% Danmerkur, par sem
ný skipun verði á &erð« þessu máli.
Ráðherra íslands og konungur
gengu að þessum tillögum forsætis-
ráðherra Dana. í samræmi við það
gaf konungur út opið bréf, dags. 20.
okt. f. á., með undirskrift íslands-
ráðherra. Er i því bréfi heitorð
konungs um það, að hann muni á
sinum tíma staðfesta stj.skrárfrv. það,
er hér liggur fyrir. En jafnframt er
því lýst yfir, að um leið og frv.
vsrði staðfest, muni konungur gefa út,
eiunig á ábyrgð íslandsráðherra, úr-
skurð um það, að mál vor (0; lög
og mikilvægar stjórnarráðstafanir)
verði hér eftir, eins og að undan-
förnu, borin upp fyrir konungi í
ríkisráði. I niðurlagi opna bréfsins
stendur enn fremur þetta ákvæði:
„Á þeim konmig.súrskuröi
verður engiu toreyting
gerð, nema Vér staðtest-
um lög um ríkisréttarsam-
toaud Danmerkur og ís-
lands, samþykt bæði af
Ríkisþinginu og Alþingi,
þar er ný skipun verði á
gerð“. Efni þessa opna bréfs átti
að birta í Danmörku með konung-
legri auglýsingu, þegar úrskurðurinn
yrði gefinn út.
Það skal þegar tekið fram, að
meiii hluti nefndarinnar telur frá-
gangssök og hættulegt réttindum
landsins, ef ráðherra vor gengi að
því, að ákvæðið um það, að engin
breyting gæti orðið á væntanlegum
konungsúrskurði, nema áðurgreind-
um skilyrðum um sambandslcg
milli landanna yrði fullnægt, yrði
tekið upp í úrskurðinn á sínum
tíma. Meiri hlutinn lítur svo á, að
þar með væri samþykki gefið af
hálfu fulltrúa landsins um það, að
málið yröi eigi lengur sérmál vort
Og svo dýru verði vill hann alls
eigi kaupa staðfestingu stjórnarskrár-
frumvarpsins. En upplýsingar hafa
komið um það frá fráfarandi ráð-
herra, á fundi í háttv. deild, er mál-
ið var þar til 1. umræðu, að til þess
væri alls eigi ætlast, að téður skil-
dagi yrði tekinn upp í væntanlegan
konungsúrskurð um uppburð mála
vorra í ríkisráði Dana. Og í trausti
til þess, að hvorki sé tilgangurinn,
að téð ákvæði verði upp í úrskurð-
inn tekið, eða neitt samskonar eða
samefnis ákvæði, né heldur, að ráð-
herra vor muni að því ganga, þó að
sú krafa yrði ger, telur meiri hluti
nefndarinnar óhætt að laka þá af
stöðu til málsins, sem hér á eftir
greinir.
Því hefir verið haldið fram, að
ráðstöfun sú, er gerð var í ríkisráði
Dana 20. okt. 1913, og að ofan
getur, feli i sér samkomulag milli
fulltrúa Islands af annari hálfu og
fulltrúa Dana af hinni, um það, að
tippburður mála vorra í ríkisráðinu
skuli bundinn skilyrði, sem löggjaf-
arvald Islands réði eigi yfir, og þar
með væri stefnt i þá átt, að upp-
burðurinn yrði eigi lengur sérmál
vort, heldur í raun réttri sammál
Islands og Danmerkur. Og þess
vegna hefir svo verið litið á, að þing-
ið 1914 mætti eigi láta þetta atriði
afskiftalaust nú, um leið og það af-
greiðir frá sér stjórnarskrárfrv. Ef
það gerði það, þá mundi verða svo
litið á, sem það féllist á það, að
málið skyldi verða sammál íslands
og Danmerkur hér eftir, og að vér
hefðum engan stjórnskipulegan rétt
til að fá því um þokað, án sam-
þykkis þeirra danskra valdhafa, er
um það mál ættu að fjalla af Dana
hálfu. Meiri hluti nefndarinnar tel-
ur þessa skoðun rétta, en af því að
hann lítur jafnframt svo á, að slík
ráðstöfun hafi eigi verið með heim-
ild þingsins 1913 gerð, eða fyrri
þinga, þá telur hann nægilegt, að
þingið lýsi nú yfir þeirri ákveðnu
skoðun sinni, að ráðstöfunin sé eigi
bindandi fyrir ísland.
Meiri hluti nefndarinnar getur eigi
séð neitt því til fyrirstöðu, enda
þótt hann telji sína skoðun á mál-
inu fullkomlsga rétta, að fyrirvaii sá,
er hann hugsar sér uppborinn í
þingsályktunarformi, verði svo orð-
aður sem á þingskj. 438 segir. Því
að ef skoðun meiri hiutans er rétt,
— sem hann efast að vísu eigi um,
■— þá kemur fyrirvarinn þó að fullu
haldi, þar sem hann fyrirbyggir, að
ætlan meiri hlutans, alt að emu, að
svo averði litið á sem þingið hafi
samþykt það á nokkurn hátt, að
uppburður mála vorra verði gerður
að sammáli með ríkisráðs-ráðstöfun-
inni 20. okt. f. á., eða konunglegu
opnu bréfi, dags. sama dag. Það
orðalag, sem ætlast er til að verði
á fyrirvaranum, er bæði valið til
þess, að komist verði hjá því, að
stjskr.frv. verði synjað staðfestingar,
og svo í því skyni, að samkomulag
mætti um hana fást meðal allra
flokka þingsins. Enda er það eigi
tilætlun meiri hlutans, að sveigja að
neinum, þeim er með þetta mál hef-
ir farið, utan þings eða innan, enda
JSampar,
JSampaáfíöló ocj
^Jasalampar,
er alt að vanda langódýrast í
verzí. B. JJ. Bjartiasoti.
þótt á annari skoðun séu um þetta
málsatriði, heldur er það eitt tilgang-
ur meiri hlutans, að fyrirbyggja það,
að réttilega verði svo á litið, að
þingið hafi nú afsalað landinu nokk-
uru af stjórnskipulegum réttindum
þess, eða samþykt nokkura slíka ráð-
stöfun, ef hún hefði áður fram farið
að einhverju leyti eða öllu.
Ef slíkur fyrirvari veiður sam-
þyktur, sem meiri hlutinn stingur
upp á, — enda ætlast hann að sjálf-
sögðu til þess, að ráðherra landsins
skýri konungi frá innihaldi fyrirvar-
ans, telur hann stjórnskipulegum
réttindum landsins að ilögum borg-
ið um uppburð sérmála vorra fyrir
konungi í ríkisráði, og engu spilt
frá því skipulagi, sem nú er. Hann
lítur því svo á, að þetta mál haldi
áfram að vera sérmál íslands á sama
veg sem áður var, og þingið hefir
haldið fram, ef fyrirvari hans, meiri
hlutans, verður samþyktur.
Jafnframt telur meiri hlutinn æski-
legt, til frekari tryggingar, að í
væntanlegum lconungsúrskurði verði
skírSkotað til þingsályktunartillög-
unnar á þingskjali 438, ef hún verð-
ur samþykt.
Meiri hlotinn er því sammála um
að rába háttv. deild til þess að sam-
þykkja stjórnarskrárfrumv. óbreytt,
en jafnframt leggur hann til, að
þingið samþykki fyrirvara þann um
uppburð mála vorra fyrir konungi i
ríkisráði, er í þingsályktunartillög-
unni á þingskjali 438 greinir.
Alþingi 8. ágúst 1914.
Skúli Thoroddsen, Einar Arnórsson
formaður. skriíari.
Bjarni Jónsson, Guðm. Hannesson.
frá Vogi.
Frá minni hluta.
Undirritaðir, minni hluti nefndar-
innar, eru sammála meiri hluta
nefndarinnar um það, að samþykkja
beri stjórnarskrárfrumvarpið óbreytt,
einnig um það, að rétt sé, að sam-
þykkja í þingsályktunarformi fyrir-
vara um það, að þingið haldi fast á
því, að uppburður sérmála íslands
fyrir konungi sé islenzkt sérmál.
Vér erum þvi samþykkir innihaldi
fyrirvarans á þingsskjali 438 í aðal-
atriðum, en getum ekki felt oss við
orðalag hans. Vér áskiljum oss því
rétt til að koma fram með breyt-
ingartillögu við þingskjal þetta. Vér
erum að ýmsu leyti ósamþykkir
framanrituðu nefndaráliti, sérstaklega
um skilninginn á því, sem gerðist í
ríkisráðinu 20. oktbr. f. á. og á
opna bréfinu frá s. d. Að öðru
leyti munum vér gera nánari grein
fyrir afstöðu vorri við umræðurnar.
d. u. s.
Jón Magnúss. Stefán Stefánss. Eyf.
Pétur Jónsson.
Stjórnarskráin var til 2. og 3.
umræðu í neðri deild í gær. Einn
þingmanna, Ben. Sveinsson, lagðist
af miklum móði qeqn henni, en aðr-
ir þingmenn ekki. Var hún að lok-
um samþ. við 3. umr. með 24 atkv,
gegn 1 (Ben. Sv.). Hjörtur Snorra-
son greiddi eigi atkv. og var talinn
til meiri hluta.
Sjómannaverkf allinu í Khöfn
er lokið, eftir því sem Johnson
& Kaaber er símað í morgun.