Ísafold - 12.08.1914, Síða 3

I S A F 0 L D
245
t.
Nýmæli.
Frh.
III.
Ráðherraval.
í þingræðislöndum er stjórnin
ætið meirihlutastjórn. Ráðherrasæti
skipa þeir einir, sem eru í fjölmenn-
asta þingflokknum.
Þó að það sé forréttur konungs
að velja ráðherra eftir sinni vild, þá
mi gjöra ráð fyrir því að hann fari
ætíð eftir vilja meiri hlutans á þingi
í þessu máli. í framkvæmdinni verð-
ur þetta því þannig, að meirihluta
þingmenn kjósa ráðherrann og sá
verður fyrir valinu, sem flest akvæð-
in fær. Við það verða allir að sætta
sig, hvort sem þeim likar betur
eða ver.
Þetta sýnist í fljótu bili einföld
aðferð og ekki ósanngjörn. Hver
ætti svo sem að standa nær en sá
sem flest fær atkvæðin ?
En þetta er. í rauninni næsta
óviturleg og viðsjárverð aðferð, mér
liggur við að segja algerlega ótæk
til þess að ráða svo þýðipgarmiklu
máli til lykta.
Þetta skýrist bezt með einföldu
dæmi: An þess að miða neitt við
menn þá og ástand það sem nú er
í svipinn, geri eg ráð fyrir að meiri
hlutinn sé sæmil. ríflegur: 24 menn
af 40 þingmönnum eins og nú er.
Minni hluti þingsins er þá að eins
16 menn.
Nú ganga þessir 24 menn að því
að kjósa ráðherraefni. Við kosning-
amar kemur það fram að 3 eða 4
menn hafa líkt fylgi. Einn fær t.
d. 6 atkvæði, tveir 5 og einn 4, en
4 atkvæði eru dreifð. Við endur-
teknar kosningar geta atkvæði að
lokum fallið svo, að einn fái 9 at-
kvæði, annar 8, þriðji 7. Að sjálf-
sögðu er engin vissa fyrir því, að
nokkur af þessum 3 flokkum geti
sætt sig við ráðherraefni hins, en
til þess að fá enda á málið verður
að kjósa milli þeirra tveggja, sem
flest atkvæði fengu, og láta þar við
sitja. Þó allir séu skuldbundnir til
þess fyrirfram að sætta sig við úr-
slitin, þá vill oft fara svo að þeir
sem lutu í lægra haldi una því mið-
ur vel og er ekki sárt um þó stjórn-
in yrði ekki mosavaxin í valdasess-
inum.
Þetta er að eins dæmi. En hver-
ir hafa þá ráðið valinu? Ekki pjóð-
in, sem hér átti mikið í húfi. Ekki
pingið sem þjóðin hefir kosið, því
minni hlutinn átti hér engan hlut
að máli. Ekki meiri hlutinn, þessir
24 þingmenn, heldur í raun og
veru einir 8 eða 9 þingmenn. Þeirra
atkvæði og annara ekki réðu því
hver að lokum var til nefndur.
Þannig getur rúmur þriðjungur af
meiri hluta þingmanna ráðið öllu
um þetta mál, án þess að verði
gert. Það gæti vel verið að öllutn
öðrum þingmönnum félli valið illa,
og það gæti einnig verið að þjóðin
ýndi því hið versta.
Að sjálfsögðu tekst sjaldan svo
hrapallega til. Eigi að síður er hitt
angljóst, að með þeirri aðferð sem
n°tuð hefir verið, er of miklu teflt
^ hættu, of mikið undir tilviljun
etnni komið og það í mikilsvarð-
andi máli. Með henni er engin
trýgging fyrir því, að nýkomni ráð-
Eerrann hafi fylgi þingsins yfirleitt,
þaðan af siður þjóðarinnar og ekki
einu sinni sins eigin flokks.
En hvernig á þá að ráða fram úr
þessu svo þjóg 0g þing uni betur,
avo að ráðherra hafi þó við eitt-
vað meira að styðjast en fáeina
Þmgmenn ?
Þetta hefir mér komið til hugar:
Ef þingræði er haldið, verður að
tryggja það, að ráðherraefnið sé
meiri hluta maður.
Þessu skilyrði má fullnægja með
því, að meiri hluti pingmanna kjósi
eða nejni til ekki einn, heldur j aj
peim sem mest haja jylgi í jlokknum
utan þmgs eða innan. Ef svo marg-
ir eru nefndir til, er líklegt að eng-
inn verði undanskilinn, sem veru-
legt fylgi hefir.
Um pessa j menn á pjóðin að
kjósa, líklega a sama hátt og land-
kjörnir þingmenn eru kosnir. Það
kemur þá orðalaust í ljós, hverjum
hún treystir bezt. Og þingmenn
flokksins myndu sætta sig betur við
þann drottinsdóm <*en annan. Vand-
inn væri tekinn af þeim.
Afstaða ráðherrans yrði öll önn-
ur, miklu tryggari og veglegri.
Hann styddist þá ekki etngöngu við
sundurlyndan ótrúan pingjiokk, heldur
meiri hluta pjóðarinnar eins og sjálf-
sagt er að hann geri.
Til þess að greiða fyrir ráðherra-
kosningu um land alt og sporna
eftir megni móti blaðaæsingum um
málið væri það, ef til vill hentugt
að hafa ætíð geymda atkvæðaseðla í
hreppunum, sem merktir væru að
eins með tölustöfunum 1—5. Þá
mætti tafarlaust nota til kosningar
áður en nöfn þeirra manna yrðu
símuð sem flokkurinn nefndi til.
Ráðherrakosningu yrði þá lokið á
örstuttum fresti að öllum jafnaði.
Nokkurt fé og fyrirhöfn kostaði
þetta, en eg held að þjóðin teld.
það ekki eftir. Sennilega yrðu ráð-
herrakosningar sóttar vel og af mikl-
um áhuga.
Þau áhrif myndi þessi aðferð hafa
á ráðherravalið, að venjulega yrðu
þeir kósnir sem eitthvað verulegt
hejðu látið til sin taka í pjóðmálum
og væru landskunnir menn. Viljað
gæti það til að þetta væri miður
rétt ef mjög efnilegur ungur maður
ætti í hlut, en að öllum jafnaði væri
það eflaust miklu réttara, enda er
sú venjan hvervetna í heiminum.
Ekki sé eg nein likindi til þess,
að konungur yrði mótfallinn þessari
nýbreytni, þó hvergi sé hún tíðkuð
erlendis svo mér sé kunnugt. For-
réttur konungs til að velja ráðherra
yrði eftir sem áður óskertur.
Frh.
Guðm. Hatmesson.
Yestnr-íslendiiiga-aiináll.
Jón Tr. Bergmann, fasteignasali í
Winnipeg, sá er hór var í fyrra og
tók. ágætan þátt í stofnun Eimskipa-
fólagsins, er nýlega kvæntur Sigrlði,
dóttur Hermanns Jónassonar fyrv. al-
þingismanns.
Þingkosningar fóru fram í Mani-
tobafylki þ. 10. júlí. — íhaldsstjórnin,
sem þar sat að völdum — JR o b 11 n-
s t j ó r n i n hólt velli. Kosningarbar-
áttan afarhörð.jjj^Þeim, sem fárast yfir
tóninum í blóðum vorum hór heima í
kosningahríðum — viljum vór ráða tii
að lesa Heimskringlu og Lögberg fyrir
þessar kosningar, því að önnur eins
»lofsyrði« og þar er miðl aðá báða bóga
— eru fáséð í íslenzkum blöðum.
Nokkrir Islendingar náðu kosningu,
m. a. Thomas Johnson, Sveinn Thor-
valdson og Skúli Sigfússon.
Kolabannið frá Bretlandi.
Samkvæmt símskeyti, er ísafold
barst í morgun, er kolabannið frá
Bretlandi hafið að nokkuru leyti, þ.
e. leyft að flytja út kóks og hnotkol.
Frá alþingi.
Þá dregur nú að þingslitum.
Annað kvöld er gert ráð fyrir að
störfum aukaþingsins 1914 verði
lokið.
Misjafnir muriu verða dómarnir
um afrek þess, eins og gerist og
gengur.
En hvað sem því líður, er víst,
að heildardómi landsmanna má það
vafalaust vel una, ef tekst að koma
í höfn tveim aðal-áhugamálum lands-
manna og jafnfrarot viðkvæmtiismál-
unum mestu: stjórnarskrármálinu og
fánamálinu.
Og því fer betur, að horfur eru
allar á, að takast muni. Agreining-
urinn um þau mál hjá miklum mesta
hluta þingsins er svo óverulegur, að
óhugsandi er, að teljandi vandræð
um valdi.
Sjórnarskráin fær aðeins eitt at-
kvæði móti sér í neðri deild. Fyrir-
varinn, sem ofan á varð, 4 atkvæði
ein.
Um fánamálið er eigi eins hægt
að dæma. En þó virðist svo sem
örfáir menn aðeins (2—3 eða svo)
vilji hafna konungsúrskurðinum. Og
gerðardeilan virðist ekki heldur ætla
að verða nein kappdeila í þinginu.
Menn vilja aðeins eigi binda sig við
eina gerð, heldur láta ráðherra fara
með 2 eða 3, þar á meðal eina af
þeim, sem fyrirfram er vissa fengin
fyrir, að staðfest verði. Með þessu
móti er fánamálinu teflt úr tvísýnu
og fögnum vér því af alhug, en
gerum ekki nú, frekar en fyr, að
neinu kappsmáli hver gerðin verður
tekin, og væntum þess, að hver ein-
asti góður íslendingur hugsi á sömu
leið.
Það er betra tímanna tákn en
sést hefir um langan aidur á stjórn-
málasviðí voru, hve litlar deilur
þessi stórmál hafa vakið, og vonandi
að eigi verði héðanaf farið að vekja
óþarfa úlfúð kringum þau með nein-
um kenja-útúrdúrum um óviðkom-
andi aukaatriði.------— —
Eitt atriði í störfum þessa þings
er svo vaxið, að vert er að vekja
athygli á — til viðvörunar eftirleið-
is. Það er, hve lítill tími efri deild
þingsins 'er uti látinn til íhugunar
og umræðu á mestu stórmálunum.
Það er t. d. fyrst í dag, að efri
deild fær aðalmál alls þingsins,
stjórnarskrármálið til meðferðar. Og
um fleiri stórmál er sama máli að
gegna. Neðri deild heldur þeim
nærti til þingloka og er þá eigi
annað fyrir »lávarðana« að gera en
annað tveggja að drepa málið, eins
og raun hefir á orðið um ekki fá
mál á þessu þingi, eða hamra þau
gegnum deildina með, oss liggur
við að segja, óleyfilegum bifreiðar-
hraða.
Með þessari aðferð er í raun réttri
tvískifting þingsins gerð að mark-
leysu. Það er ekki til neins að vera
að hafa tvískift þing með þessu
háttalagi — það er þýðingarlaust —
og verra en það.
Ýmsir Efrideildar-þingmenn kvört-
uðu mjög yfir þessu við þingskapa-
umræðurnar í fyrradag — algerlega
með réttu og væri það mikið íhug-
unarefni fyrir stjórnina að taka þetta
má) til íhugunar svo sem fleira í
þingsköpunum og leggja fyrir næsta
þing.
Fyrirspui'Bu.tU ráöherra.
Guðmundur Björnsson get;ði svolát-
andi fyrirspurn til ráðherra í fyrra-
dag:
»Hefir utanríkisráðuneytið samið
eða gert tilraun til samninga við
Bretaveldi eða nokkurt annað ríki
um það, að áreita ekki íslenzk skip,
sem rækja öll alþjóðaboðorð um
hlutleysi, enda þótt til óvináttu'kæmi
eða ófriðar milli þess rikis og Dan-
merkur, og hvaða ráðstafanir hafa
nú verið gerðar um meðferð á utan-
ríkismálum íslands, ef svo færi, sem
vel getur hugsast í þessum nýtil-
komna geigvæna ófriði, að brýnasta
nauðsyn yrði á skjótum málaieitun-
um fyrir íslands hönd um samkomu-
lag eða samninga við eitthvert ann-
að ríki, en stjórnarráðinu ókleift að
ná til utanríkisráðaneytisins í Dan-
mörku, eða þess milliganga ógerleg
af einhverjum ófriðarástæðum ?«
Hélt G. B. nær 2 klst. snjalla
ræðu, sem eigi skal hér sagt gerr
frá, samkv. ósk ræðumanns, þar eð
hann vildi láta lesa hana í heild sinni,
í þingtíðindunum.
Fyrirvarian um stjórn-
arskrána. Þrjár tillögur komu
fram um orðun fyrirvarans í stjórn-
arskrármálinu.
Meiri hluti stjórnarskrárnefndar-
innar vildi orða hann á þessa leið:
Um leið og alþingi afgreiðir frum.
varp til laga um breytingar á stjórn-
arskrá Islands 5. jan. 1874 °g stjórn-
skipunarlögum 3. okt. 1903, ályktar
það að lýsa yfir því, að ef svo yrði
litið á, að með því, sem gerðist á
ríkisráðsfundi 20. okt. 1913, sbr.
konunglegt opið bréf, dagsett sama
dag, hafi uppburður sérmála íslands
fyrir konungi í ríkisráði Dana verið
lagður undir valdsvið dansks lög-
gjafarvalds eða danskra stjórnarvalda,
þá getur Alþingi ekki viðurkent slíka
ráðstöfun skuldbindandi fyrir ísland,
þar sem hún bryti bág við vilja
þingsins 1913 og fyrri þinga. Enn
fremur ályktar Alþingi að lýsa yfir
því, að það áskilur, að konungsúr-
skurður sá, er boðaður var í fyr-
nefndu opnu bréfi, verði skoðaður
sem hver annar íslenzkur konungs-
úrskurður, enda geti konungur breytt
honum á ábyrgð íslandsráðherra eins,
og án nokkurrar íhlutunar af hálfu
dansks löggjafarvalds eða danskra
stjórnarvalda. Heldur Alþingi því
þess vegna fast fram, að uppburður
sérmála íslands fyrir konungi í iík-
isráði Dana verði hér eftir sem hing-
að til sérmál landsins.
Þeir Jón Magnússon, Pétur Jóns-
son og Stefán Stefánsson Eyf. vildu
orða hann þannig:
Um leið og Alþingi afgreiðir frum-
varp til laga um breytingar á stjórn-
arskrá íslands 5. janúar 1874 og
stjórnarskipunarlögum 3. okt. 1903,
ályktar það að lýsa yfir því, að það
heldur fast á þeirri skoðun sinni nú
sem fyr, að uppburður íslenzkra
mála fyrir konungi sé stjórnskipulegt
sérmál íslands, og neitar því, að á
þessu sé eða geti verið nokkur breyt-
ing gerð með því, sem fram fór í
ríkisráðinu 20. oktbr. f. á. eða með
opnu bréfi um kosningar til Alþing-
is frá s. d. Konungsúrskurður sá,
er boðaður er í fyrnefndu opnu
bréfi getur því ekki skoðast öðru-
vísi en hver önnur íslenzk stjórnar-
ráðstöfun, er að sjálfsögðu má breyta
á samaj hátt, sem hún er gerð, af
konungi með undirskrift íslandsráð-
herra eins. ;5
^Loks vildi Jón Jónsson frá Hvanná
orða fyrirvarann svo:
4,Um leið og Alþingi afgreiðir frum-
varp til stjórnarskipunarlaga um
breytingar á stjórnarskrá íslands 5.
jan. 1874 °g stjórnarskipunarlögum
3. okt. 1903, ályktar það að lýsa
yfir ^þvi, að svo verði að líta á, að
það hafi verið vilji Alþingis 1913,
að konungsúrskurður um uppburð
sérmála íslands fyrir konungi í rík-
isráði Dana yrði engu skilyrði bund-
inn.
Jafnframt ályktar Alþingi að lýsa
yfir mótmælum gegn þvi, sem gerð-
ist á ríkisráðsfundi 20. okt. 19x3,
um sérmál íslands, sbr. konunglegt
opið bréf, dagsett sama dag, og fel—
ur ráðherra íslands nð skrifa ekki
undir konungsúrskurð um, að sérmál
íslands verði borinn upp i rikisráði
Dana, eins og hefir verið, nema
konungur gefi út um leið nýtt opið
bréf til íslenzku þjóðarinnar, undir-
skrifaða af ráðherra íslands, þar sem
þess sé getið, að konungur vilji
verða við þeim óskum íslendinga,
að hann ákveði að eins, að sérmál
íslands skuli borin upp í rikisráði
Dana, eins og að undanförnu, án
þess að breyting á því sé því skil-
yrði bundin, að konungur staðfesti
lög um rikisréttarsamband Danmerk-
ur og íslands samþykt bæði af Rík-
isþingi og Alþingi, þar er ný skipun
verði gerð.
Fyrirvarar þessir voru til umræðu
í neðri deild í gær og mjög um þá
deilt nær 3 klst. Var það einkum
Ben. Sveinsson, er gera vildi mjög
litið úr gildi tveggja fyrirvaranna,
meiri og minni hlutans.
Svo fór að lokum, að fyrirvari
meiri hl. i nefndinni var samþ.
Móti honum greiddu 4 þingmenn
atkv. (B. Sv., H. H., Hjörtur og
Matth. Ól.). Sjálfstæðisstefnumenn
13 greiddu atkv. m e ð honum og
8 sambandsmenn létu telja sig til
meiri hlutans, svo að alls urðu með
honum 21 atkv.
Fyrirvari Hvannár-Jóns var feldur
með 22 : 3 atkv. (B. Sv., Hjörtur og
Jón frá Hvanná), en fyrirvari minni
hlutans feldur með 13:10 (E. P.,
E. J„ H. H., Jóh. Ey., J. M., M.
Kr., M. Ól., P. J., S. S. og St. St.).
íslandsbankalögin um seðla-
aukninguna voru samþ. við 3. umr.
i neðri deild, í þessari mynd:
1. gr. Meðan lög þessi eru í
gildi, skal íslandsbanka heimilt, ef
viðskiftaþörfin krefur, að auka seðla-
útgáfu sina um alt að 500 þúsund
krónum fram yfir þá upphæð, sem
ákveðin er í 4. gr. laga nr. 66, 10.
nóv. 1905, gegn því:
1. að bankinn eigi jafnan og hafi
í vörzlum sínum, sbr. þó lög 3. ág,
1914 um ráðstafanir á gullforða ís-
landsbanka o. fl., málmforða sam-
kvæmt 4. gr., sbr. 5. gr. laga nr.
66, 10. nóv. 1903, til tryggingar
seðlum, útgefnum samkvæmt lögum
þessum, er nemi að minsta kosti
50% af seðlafúlgu þeirri, er í hvert
skifti er í umferð fram yfir 2r/a
miljón krónur;
2. að bankinn greiði í lok hvers
mánaðar 2°/0 árgjald til landssjóðs af
þeirri seðlafúlgu, sem í hver mánað-
arlok er í umferð fram yfir áður-
nefndar 2r/2 miljón krónur, og eigi
er trygð með málmforða, samkvæmt
1. lið greinar þessarar.
Um seðlaútgáfu, þá er í lögum
þessum greinir, gilda að öðru leyti
fyrirmæli laga nr. 66, 10. nóv. 1905.
2. gr. Lög þessi öðlast gildi þeg-
ar í stað og gilda til loka október-
mánaðar 1915.
Frumvarpið var felt i Efri deild í
gær með rökstuddri dagskrá, er
hljóðaði svo:
í því trausti, að stjórnin taki til
athugunar, hvort ekki sé ástæða til,
áður en seðlaútgáfuréttur íslands-
banka er aukinn, að breytt verði
fyrirkomulagi bankans og eftirliti
með starfsemi hans, sérstaklega með
tilliti til þess sem fram hefir komið
við meðferð málsins á Alþingi, tek-
ur deildin fyrir næsta mál á dag-
skrá:
Var hún samþykt með 7 gegn 6
atkv. (þeim konungkj. 3 og Magn.
Péturssyni).