Ísafold - 31.01.1917, Qupperneq 2

2
IS AFOLD
ar sópa, svo að varla eru nokkurir
fossar til í sömu eigu og þeir áður
voru, þótt menn vildu beita eignar-
námsheimildinni. — En eitt getum vór
gert: Vór getum verndað það, sem
enu er ótvíræð eign iandsins. Nú er
svo komið, hér á Suðuriandi að minsta
kosti, að sjslufélög og sveitarfólög eru
farin að pranga með fossa í afróttum
eða jafnvel almenningum.
Eg lít nú svo á, að fossar í afrótt-
um heyri ekki til afnota afréttanna og
sóu því eign landsins. Að því er al-
menninga snertir, þá er það víst, að
þeir heyra þjóðfélaginu til, þótt ein-
stakar sveitir kunni að hafa þeirra not,
sökum þess að þeir liggja þeim ná-
lægt.
Þessi þingsályktunartlllaga gengur
ekki lengra en það að gæta réttar
landsins, ífyrsta lagí með þv^,
að rannsaka, hve langt yfirráðaróttu
sýslu- og hreppafólaga. nái og þá hver
hann sé að fornu fari, bæði eftir forn
um lögbókum og eftir því sem reynslan
vottar. Eftir því sem eg bezt veit
þá er engin heimild fyrir öðrum rétt-
indum sýslu- og hreppsfólaga til af-
róttanna en þeim, sem alkunn eru
sem só beit, upprekstur, grasatekja,
veiði o. s. frv. En það, sem í jörðu
finst, eða afllindir þær, sem í afrétt-
unum eru, fellur ekki undir þessi rótt-
indi, og er því þessi yfirráðaréttur
sýslu- og hreppafólaganna ek-ki ótak-
markaður og ekki annar en sá, sem
notkun þeirra tilsegir frá fornu fari.
Mín skoðun er sú, eins og eg hef;
þegar tekið fram, að landssjóður e ii
fossa og námur í afróttum. Til stuðn-
ings þessari skoðun skal eg leyfa mér-
að skírskota til laga um nýbýli 6. nóvbr-
1897. Þessi lög heimila að stofna ný-
býli eftir vissum reglum í landsvæðum,
sem enginn, þ. e. þjóðfélagið á, al
menningum og afróttum. Þetta sýnir,
að löggjafinn telur afróttina eign lands-
ins, en ekki þeirra, sem nota þá. Og
þótt svo só að orði kveðið; í nefndum
lögum, að leyfi hlutaðeigandii sveita-
félags eða fólaga þurfi að koma til, þá
er það eðlilegt vegna þeirra nota, sem
sveitarfólögin hafa af afróttunum. Þá
er og sama leyfi sett sem skilyrði fyr-
ir nýbýli í almenningum, sem vitan-
lega eru eign þjóðfélagsins. Þetta ber
vott um það, að sveitarfélögin hafa að
eins afnotarétt, en ekki eignarrétt á
afréttunum. Og yfirráðaróttur sveitar-
félaganna getur ekki verið víðtækari
en eg hefi talið. Þannig virðast mér'
nefnd lög styðja skoðun mína um það,i
að sýslu og sveitarfélög hafi að eins
yfirráðarétt yfir afréttunum.
í annan stað og einkannlega vil eg
benda á námulögin, nr. 50, 30. júlí
1909. Þar hefir löggjafin-n ótvírætt
sagt hver eigi þenna rótt. Eg vil með
leyfi hæstv. forseta lesa upp 1. atrfð
1. gr. laganna til sönnunar þvt.
Kafli
úr Sjómannaræðu síra
ólafs Ólafssonar íríkirkju-
prests síðastl. sunnudag.
(Prentaður eftir áskorun.)
En vinir mínir! flius og hver
isl. sjómaður á að fara út á sjó-
inn með trú í hjarta sér á >sjó-
mannslif í Herrans hendi«, eins
á hann líka jafnan, er hannstíg-
ur á skipsfjöl, að vera minnugur
þess, sem skáldið hefir orðað svo
fagurJega, að
í Herrans höndum stendur,
að heimta sitt af mér,
að dauðinn má segjast sendur
að sækja, hvað skaparans er.
Dauðann getur á hverri stundu
að höndum borið, ekkí síður á
sjónum en á landi. Við því á
kristinn sjómaður að vera búinn,
þegar hann stígur á skip, og
M a n n s I á t.
Símon Jónsson bóndi i Vallarhús-
um í Grindavík andaðist að heimiii
sínu 9. nóvember siðastliðinn eftir
stutta legu, 76 ára gamall.
Greinin hljóðar svo: »Sérhverjum skal
heimilt samkvæmt ákvæðum þeim,
sem hér fara á eftir, að leita málma
og málmblendinga í jörðu eða landi,
sem er óskift eign landssjóðs eða lóns-
kirkjujarða, svoog í almenn-
ingum, öræfum og afróttum,
sem eigi liggja undir jarðeignir ein-
stakra manna eða sveltarfélaga, sem
metnar eru til dýrleika.« — Hór kem-
ur það berlega í Jjós, að því er snertir
námur í afréttum, að þær eru eign
þjóðfólagsins, líkt og eg held fram um
fossa í afróttum. Það er auðvitað
nokkuð annað, ef afróttur beint heyrir
til tiltekinni jörð einhvers sveitarfélags,
því að þá ær hann að líkindum geng-
inn út frá þeirri jörðu. En allir aðrir
afréttir, almenningar og öræfi heyra
landinu til eftir lögunum og hlutarins
eðli. Sveitarfólögin hafa ekki annan
rótt yfir þeim eu yfirráðarétt, rétt til
upprekstrar, beitar o. s. frv.
í öðru lagi er með till. farið
fram á, að rifting fari fram á þeim
gerningum, er reynast að koma í bág
við rétt þjóðfólagsins eða landssjóðs,
og er það ekki nema sjálfsagt.
Sem sagt, til þess að sporna við
eða reisa rönd við því, að vór missum
úr höndum vorum eignir landsins, og
að þær lendi ekki í þessu braski, sem
gengið hefir yfir, er oss ráð að bjarga
því, sem bjargað verður, og fyrir því
hefi eg flutt þessa tillögu.
Eg býst ekki við því, að eg þurfi
að hafa lengri formála fyrir þessari
tillögu. Eg geri ráð fyrir því, að öll-
um hv. þm. só það jafnmikið áhuga-
mál sem móy, að reistar séu skorður
við því, að eignir landsins gangi undan
því, svö að ekki verði sagt eftir á, að
þingið hafi ekki gert það, sem í þess
valdi stóð, til þess að halda að stjórn-
iuni að gera það, sem hún getur, til
verndar eignum þjóðarinnar.
Andsvör.
Þeir herrar síra Kristinn Daníels-
son og Forberg landssímastjóri hafa
sent ísafold nokkurskonar »andsvör«
við aðfinningum þeim, sem blaðið
hefir flutt út af >fyrsta assistentinum
í Landsbankanum* og loftskeyta-
stöðvarforstjóranum og bíður hvort-
tveggja næsta blaðs ásamt athugas.
undir það á hann að búa sig í
öllum greinum, áður en hann
stígur á skip. Hann á að ráð-
stafa húsi sínu, sem kallað er, eftir
,mætti.
Aflabrögðin af sjónum hafa
yerið það ríkuleg hin síðustu árin,
að manni virðist, sem enginn sjó-
maður, sem lífið lætur á sjónum,
þyrfti að liggja óbættur hjá garði.
Þjóðfélagið, útgerðarmenn og sjó-
mennirnir sjálfir eiga í því efni
að vinna að stórum umbótum
umfram það, sem er.
Enginn ísl. sjómaður ætti að
fara svo á sjó, að ekki væri líf
hans trygt fyrir hæfilegri upphæð
handa eftirlifandi ástvinum og
skylduliði. Þeir gera það sumir,
en sumir ekki; miklu fleiri geta
það en gera.
Sjómennimir fá orð fyrir, að
aurarnir séu nokkuð lausir í vasa
þeirra sumra, þegar þeir eru í
landi.
Eg skal ekki fara út í það nú
Um bók.
Jón H. Þorbergsson:
Hrossasalan. Prent-
smiðjan liún 1916.
Næst landinu sjálfu og afburða-
mönnum þess munu það vera
hestarnir okkar sem mestu hafa
valdið um íslenzkt þjóðerni — eg
held meira að segja, að íslending-
ar væru ekki til, ef blessaðir
klárarnir okkar hefðu ekki verið
aðrir eins gæðagripir og þeir
eru. Eg á ekki að eins við það,
að þeir hafa verið svo að segja
einu flutningatækin og vegirnir
okkar á landi, heldur hitt, að þeir
hafa engu síður verið aðal ánægj-
an, algengasta holla nautnin.
En þetta kemur ekki málinu
við.
Margir hafa orð á því, að það
sé nú orðinn einhVer munur að
bjarga sér eða var. Og sem bet-
ur fer er það ekki alt ófriðnum
að þakka. Þjóðin er að færast í
aukana, bæta vinnubrögðin til
sjós og sveita, og — farin að fara
sjálf í kaupstaðinn. Þó er engu
af þessu ennþá komið í viðunan-
legt horf. Sjávarútvegurinn er
kominn lengst, verzlunin að lag-
ast, en landbúnaðurinn barmar
sér mest, ekki fyrir það að hon-
um hafi ekki farið fram líka, held-
ur fyrir hitt, að harin á erfitt með
að halda í fullu tré við keppi-
nautana, sjávarútveginn og verzl-
unina; framfarirnar hjá honum
það seinunnari. En jafnvígur
verður hann að vera til þess að
missa ekki trúna á sjálfan sig,
og traust efnismannanna þegar
þeir velja sér lífstöður. En í bili
hefir ófriðurinn mikli komið hon-
um að nokkru gagni.
Em það er fleira sem kemur
honum að gagni. Og í þetta skifti
eins og oftar er það Jón H. Þor-
bergsaon.
Það er um hrossasöluna.
Hann gerir sér ferð utan að
áliðnu sumri til þess eins að grensl-
ast eftir því hvers virði íslenzku
hrossin séu sem við erum að selja
útúr landinu.
Og harin kemst að raun um að
þau muni vera 100 krónum rneira
virði hér heima en víð fáum fyrir
þau.
Þetta er nú fyrir þá sök, að
við förum ekki sjálfir með þá í
kaupstaðinn — kunnum ekki að
verzla.
En hann kemst 4íka að raun
þessa stundina, en einungis benda
sjómannastéttinni á, að aurarnir
þeirra þurfa að vera lausari í
vasa heldur en þeir eru til trygg-
ingar gegn slysum og dauða. Eg
ann sjómannastéttinni vel allra
hóflegraog skynsamlegra skemtana
og upplyftingar sér til hressingar,
pegar þeir koma á land eftir
volkið á sjónum, erfiðið og hrakn-
ingana; þeir eru vel að þeim
skemti stundum komnir, sem hóf
er á, vit er í og gagn er að fyrir
sál eða líkama. En eg ann þeim
bezt þeirrar sæmdar í framtíðinni,
að það lag og það orð komist á,
að enginn ísl. sjómaður stígi óvá-
trygður á skipsfjöl.
Að þessu eiga beztu mennirnir
á meðal sjómanna að styðja.
Líftryggingarfélögin eru á hverri
þúfu, og leiðbeiningar er alstaðar
að fá.
Þegar gullinu er ausið upp með
tveim höndum hringinn í kring-
um allar strendur landsins á
um það, að þau mundu verða
öðrum hundrað krónunum meira
virði ef við köstuðum ekki útaf
eins til þess höndunum að ala
hrossin upp til útflutnings.
Eí við bættum úr fyrnefnda
ágallanum, væri það 182 þúsund
króna ábati fyrir bændur miðað
við hrossasöluna eina til Danmerk-
ur árið 1913.
En bættum við úr þeim báðum,
næmi gróðinn 364 þúsundum á
sömu hrossatölu. Auk þess sem
eftirspurnin ykist þá til muna.
Jón sótti um styrk til alþingis
til utanfarar i þessum erindum.
En þingið sá ekki hag að því að
leggja í það.
Trúað get eg að Jóni fari að
þykja vænt um synjunina þegar
landið fer að fá fullum 100 krón-
um meira fyrir hvert trippi sem
út flyzt, — úr því að hann gat
klofið kostnaðinn hvort sem var.
Tapið er fólgið í því, að milli-
liðirnir eru 4—5 eins og stendur,
og þeir skifta 100 krónunum á
milli sín auk alls tilkostnaðar.
Hann er talinn 70 krónur.
Hross sem hér voru keypt á
200 kr. i sumar eru seld á 370
kr. i Danmörku.
Smábændurnir svonefndu í Dan-
mörku eru nú um 300 þúsund,
og þeim er altaf að fjölga. Þe'ir
eru sólgnastir í íslenzku hestana.
Með bændum þessum er allsherj-
arfélagsskapur og hugsar Jón sér
þá breytingu á hrossasölunni, að
stjórn þessa félagsskapar kaupi
hrossin af íslenzku samvinnufé-
lögunum.
Vænir, gallalausir, íslenzkir
hestar seljast alt að 700 krónum,
og er það annað alvörumálið,
hvort eigi mundi sæmra að vanda
þessa vöru betur en gert er —
og gróðavænlegra.
Þriðja hliðin á þessu máli er
það sem að sjálfum skepnunum
veit. Ætli þeim sé nú sama um
það, hvort þau yfirgefa landið sitt
eða ekki. Jafnvel þótt þau fengju
að vita það fyrirfam, að í »Nýja
landinu* er betur með þau farið
á alla lund en oftast nær hér
heima.
Eg hugsa ekki.
Hvað þá ef þau hefðu hugboð
um allar þær hörmungar, sem ef
til vill biðu þeirra á utanförinni.
Rétt að bókin segi frá:
Eg hefi eitt sinn fylgst með hress-
mm frá Raykjavík til Danmerkur og
veitt þvi eftirtekt, hvernig þeim leið.
hverju ári, og aflabrögðin teljast
í hundruðum þúsunda og millión-
um, þá er þjóðarminkun að því,
að nokkur sjómaður fari óvá-
trygður i sjóinn. Hver einasti
sjómaður á að eiga sína lífsábyrgð,
eftir efnum og ástæðum, aem bæti
vandamönnum hans að einhverju
leyti skaðann, ef mannsins missir
við. Þetta er borgaraleg og kristi-
leg siðmenningarskylda, sem hjá
engum góðum dreng á undir
höfuð að leggjast.
En það er annað atriði, sem
ekki þarf síður að íhugast og eftir
að muna, einkum af þeim í sjó-
mannastéttinni, sem eru heimilis-
feður, eiga konur, börn, foreldra
og aðra vandamenn í landi, sem
eru á þeirra vegum, og það er,
að sjá þessu skylduliði sínu fyrir
læknishjálp, meðölum og nauð-
synlegri aðhjúkrun, fyrst alt af,
og ekki sízt meðan þeir eru sjálfir
að heiman og úti á sjónum.
Tómlætið í þessum efnum er
Leyfi eg mór að geta þess hér, hvern*
ig mér virtist fara um þau.
I sumum hólfunum var svo þröngt,
að hrossin gátu ekki öll náð jafnt f
heyið eða vatnið. Urðu sum vegna
þrengslanna að standa úti í horni,
meðan hin átu og drukku, Ekki voru
það ávalt sömu hrossin, sem urðu fyr-
ir þessu. En þó var það oft, að þar
sem voru í hólfi eldri og yngri hross,
þá urðu hin yngri útundan. Þar sem
þrengslin voru mest, voru hrossin sí-
felt að bítast og berjast og voru með
blettum og sárum hvert eftir annað.
En aftur á móti þar sem rúmið var
sæmilegt, bar minna á ósamlyndiuu,
og hrossin voru þar óskemd.
Sumstaðar voiu vatusjöturnar að
innanverðu í hólfunum og svo neðar-
lega, að hrossin töddu ofan í þær. Var
svo drykkjarvatninu blandað þar sam-
an við, og urðu aumingja hrossin —-•
sem kvöldust af þorsta — að drekka
þessa geðslegu blöndu.
Sumt af heyinu var að vísu slæmt
og alt of slæmt, en þó tók út yfir,
hvernig það var fram borið. Því var
fleygt undir hrossin. Við það óhreink-
aðist það mjög og fór til spillis, því
að gólfin voru forug. En svo svarf
sulturinn að sumum hrossunum, að
þau átu heyið kolsvart af leðju upp
úr gólfinu.
Hirðingin var alt of misjöfn og ó-
nákvæm. Þar sem verra var að koma
heyi og vatni til hrossanna, voru þau
látin vanta hvorttveggja. T. d. voru
hrossin, sem voru neðst í skipinu, lát-
in vera bæði svöng og þyrst. Þar var
heitast, og þurftu því hrossin þar
meira vatn. Vatnsjöturnar virtust mór
ekki heldur vera í neinni reglu eða
eftir fjölda hrossanna, sem náðu til
þeirra. Og eins var það með heyið,
að það var ekki gefið eftir því, hversu
mörg hross voru í hverju hólfi, heldur
eftir því, hversu þægilegt var að koma
því til þeirra. Og eins og eg vók að
hór áður, voru það hrossin, sem neðsfe
voru í skipinu, er helzt urðu fyrir
þessu misrótti, enda sá það á þeim.
Þau átu vatnsjöturnar niður að miðju
eða lengra, svo að miklu minna vatn
rúmaðist í þeim; þau drukku vatnið
og átu heyið, hvorttveggja blandað
þeirra eigin saur, og voru kaunum>
hlaðin. En þar sem vel fór um hrossin,.
vatnsjöturnar voru að utanverðu á
milligerð hólfanna, þrengslin ekki mjög
mikil og nóg af heyi og hreinu vatni,.
litu hrossin vel út.
Línur þessar eiga að verða tii
þess, að vekja eftírtekt bænda á
bókinni, en bókin hlýtur að vekja
eftirtekt á málinu, því Jóni hefir
tekist hvort tveggja vel, að reka
erindin og segja frá erindislokurru
Guðbrandur Magnússon,
miklu meira en skyldi, og tóm-
lætið er hjá mörgum manni alveg
óafsakanlegt.
Sjúkrasamlögin rétta að mönn-
um hjálparhendur sínar fyrir
mjög væga borgun á hverjum
mánuði. En það er ekki nema
einstaka menn, sem þetta vilja
nota, hínir láta reka á reiðanum.
Eiga vandamenn þínir það ekki
skilið, að þú reynir að sjá þeim
fyrir læknishjálp, hjúkrun og
meðölum, meðan þú ert í burtu,
konan þín, sem ber með þér allar
byrðarnar, vinnur baki brotnu
daglega eins og sjálfur þú, börnin
þín, sem eiga alt sitt' traust þar
sem þú ert, móðir þín eða faðir,
sem unnu fyrir þér, meðan þau
gátu, en eru nú máske orðin upp-
gefin og örvasa?
Leyfir sómatilfinning þín þór
að yfirgefa heimili þitt án þess
að hafa séð þannig fyrir vinum
þínum og vandamönnum?
Þú segir máske: »Eg hefi ekki