Ísafold - 07.07.1919, Blaðsíða 1

ísafoldarprentsmiðja.
XLVI írg. .
Með þessu tölublaði tek eg að
:mér ritstjórn ísafoldar — til bráða-
birgða. Sú breyting verður á, að
blaðið ltemur framvegis út síðdegis
á mánudögum.
Vilh. Finsen.
Fossartefndin.
Hér skal ekki tekin at'staða til
þeÍT'i'a atriða í vatnamálinu, sem
sagt er að valdið hafi klofningi í
fossanefndinni. Nefndarálit meiri
\hlutans er eigi komið enn þá, en
von á því bráðlega að sögn. Þegar
báðir nefnarhlntar hafa birt til-
lögnr sínar og álit, þá fyrst er rétt
að taka afstöðu til skoðanamunar
nefndarmanna.
En það er annað atriði, fem hér
skal stuttlega minst á, atriði, sem
er alveg einstakt í sinni röð. Þeg-
ar mnliþinganefndir hafa verið
skipaðar í máli, þá hefir það altaf
veri talin sjálfsögð regla, að einn
hlutinn — ef klofningur er í nefnd
— birti ekki sínar tillögur fvr en
hinn eða hinir hefði lokið störfum
sínum. Sá hlutinn, er fljótastur
kajui að verða skilar af sér annað-
hvort til formanns nefndarinnar
eða landsstjórnarinnar, og síðan er
alt birt jafnsnemma.
í fossanefndinni hefir það undur
gerst, að eitt brot hennar, lir.
Sveinn Ólafsson, hefir að forn-
spurðum sámverkamönnum sínum
í nefndinni birt svonefnt frumvarp
sitt til vatnalaga og sérleyíislaga
ásamt „athngasemdum* ‘. Gert er
ráð fyrir því, að stjórnin hafi eigi
birt ])að, lieldur Sveinn sjálfur,
enda er það birt í klikkublaði
Sveins sjálfs, „Tímanum“. Hefir
„Tíminn“ síðan reynt að gera sér
pólitískan mat úr fóstrum Sveins
áðurnefndum, áðuí en menn máttu
heyra eða sjá rök andstæðinga
Sveins í nefndinni.
Aðferð Sveins og „Tímans“ er
mjög vítaverð og her vott um sér-
stakt uppeldisleysi, sérstaklega lijá
Sveini. Hann virðist í þessu et'ni
eigi þekkja stafróf sæmilegrar
framkomu.
Og „Tíminn“, sem lítt hirðir með
hvaða vopnum hann vegur, verður
auðvitað feginn að fá ritsmíðir
Sveins. „S a m v i ai u u‘ ‘ -hlaðið
sem þykist vera talsmaður jafnað-
ar og' samvinnu meðal hænda í land-
inu um öll atvinnumál, hefir nú
fengið það hlutskifti að vernda
„eignarrétt' ‘ mil jónaf élaga út-
lendra, eins og' ,,Titans“, yfir vatn-
orku, er bændur hafa „látið af
hendi“ fyrir nálega ekki neitt.
„Tímanum" hefir verið undar-
lega órótt út af „Fossamálinu“.
Það er varla einleikið, að þeir
Sveinn og hann skyldu eigi geta
beðið nokkrar vikur, þar til séð
væri, hverjar yrði tillögur meiri
bluta fossauefndarinnar. En livað
veldur ? Hvers vegna er „Tíman-
um“ svo nauðsynleg't að taka af-
Stöðu til fossamálsins áður en öll
uefndarskjölin eru fram komin?
Ekki getur það vei'ið vegna ís-
lenzkrar alþýðu, því að heðið gat
hún og eng'in réttindi hennar voru
skert, enda er ,,Tíminn“ eigi að
verja þau. „Tíminn“ gat að minsta
kosti ekker um þ'að vitað, hvort
liagsmunum íslendinga væri hætt.
En hann ípun hafa grunað, að viss-
ara væri að vera á verði fyrir hönd
stórauðugu félaganna, þar á meðal
,,Titans“, því að óttast þyrfti ef
til vili tillögnr einhvers hluta
nefndariunar, er varða kynnu þetta
félag óg önnur siík félög'. „Tíminn“
liefir fundið sérstaká köllun hjá sér
til þess að vernda fossafélögin, svo
að þau gæti óáreitt braskað með
vatnorku landsins. Hann er sýni-
lega á nálum út af því, að eitthvað
kunni að verða gert, sem þesskonar
gróðafélögum kynni að koma illa
eða einhverjum, sém þeim er ná-
kominn.
--------------------——------
Alþingi sett.
Fundi frestað um óákveðinn tíma.
Alþingi var sett 1. þ. m. og' hófst
athöfnin kl. 12 á hádegi, með guðs-
þjónustu í Dómkirkjunni, eins og
vant er. Þar prédikaði síra Krist-
inn Daníelsson. Að því loknu gengxi
þingmenn til alþingishússins og
tóku sæti sín í fundarsal )ieðri
deildar.
Forsætisráðherra las upp boð-
skap konungs um þingkvaðningu
og síðan ávarp frá konimgi til Al-
þingis. Stóðu allir þingmenn á með-
an, og á eftir hrópaði allur þing-
heimur húrra fyrir konungi.
Því næst gat forsætisráðherra
þess, að það hefði orðið að sam-
komulagi með öllum þingflokkum,
að fresta þingsetningarfundi Og
kosningu embættismanna, vegna
þess að fjórir þingmenn væri enn
ókomnir.
Embættismannakosningar.
Fundur hófst í sameinuðu þingi í
morgun kl. 9. Forseti var kosinn
J óhannes Jóhannesson með 27 at-
kvæðum; vai-aforseti Magnús
Torfason með 15 atkv.; Skrifarar
Sigurður Stefánsson og Þorleifur
Jónsson.
1 kjörbréfanefnd voru kosnir:
Bjarni Jónsson, Ólafur Briem,
Magnús Torfason, Pétur Jónsson
og Sigurðnr Stefánsson. Eftir það
skipuðust þingmenu í deildir.
í neðri deild var Ólafur Briein
kjörinn forseti með 16 atkv.; fyrri
varaforseti Magnús Guðmundsson
með 17 atkv. og síðari varaforseti
Bjarni Jóásson )neð 14 atkv.
Skrifarar voru kosnir Gísli Sveins-
son og Þorsteinn M. Jónsson.
í efri deild var kjörinn forseti
Guðmundur Björnsson með 13 at-
kvæðum. Fyrri varaforseti Guð-
mundur Ólafsson með 7. atkv. og
síðari varaforseti Karl Einarsson
með 10 atkv. . Skrifarar Eggert
Pálsson og Hjörtur Snorrason.
Útflutningur íslenzkra afurða er nú
að ölluJeyti frjáls, nema hvað stjórnin
hefir tekið í sínar hendur einkasölu
á hrossuin.
Konungleg kveðja
Kveðja sú, frá konungi, er liann
bað forsætisráðherra í viðtali á
undan ríkisráðsfundi 30. maí að
flytja Alþingi, og getið er á öðr-
um stað í blaðinu, liljóðar svo:
Við setning Alþingis óskum Vér
alþingismönnum flutta konunglega
kveðju Vora:
Þegar Vér í fyrsta sinni, eftir
ríkisstjórnartökú Vora, sendum Al-
þingi lcveðju Vora, létum Vér í ljós
þá öriiggu von, að trúnaðarsam-
bandið milli konungs og þjóðar
mætti veita Oss krafta og' þrek í
Vorri ábyrgðarþungu konungs-
stöðu.
Er Vér nú sendum Alþingi,
kjörnum fulltrúum fullvalda ríkis,
kveðju Vora, viljum Vér láta í ljós
þakklæti Vort fyrir það, að trúnað-
arsamband það, sem Vér höfum
óskað að stai’f Vort bygðist á, lief-
ir borið svo góðan ávöxt, og Vér
lítnm fram á ókomna tímann í ör-
uggu trausti þess, að ríkisskipun
sú, sem íslenzka þjóðin með frjálsri
atkvæðagreiðslu hefir samþykt að
bygg'ja framtíð sína á, megi verða
íslandi til hamingju og tryggja
trúnaðartraustið milli konungs og
þjóðar.
Stjórnarskrárfrumvarp
stjórnarinnar.
Samkvæmt lögiun um samband
íslands og' Danmerkur er Islaiid
viðurkent frjálst og fullvalda ríki.
Þessi breyting gerir það að verk-
um, að breyta þarf stjórnskipulög-
um landsins. Stjórnarskrá 5. jan.
1874 er að eins um „h i n sép
staklegu m á 1 e f n i“ íslands,
þ. e. þau málefni, sem landið átti
forræði á samkvæmt stöðulögun-
um svo nefndu frá 2. jan. 1871.
Stöðulögin eru tvímælalaust fallin
úr gildi með sambandslögiuium,
þótt þau hefði verið í gildi hér á
landi. „S é r m á 1“ til aðgreining-
ar „sameiginlegum málum“ eru
eigi lengur til. Öll mál ís-
1 a n d s e r u þ e s s s é r m á 1, o g
f s 1 a n d r æ ð u r þ e i m ö 11 u m,
að eins bundið að lögum við sarnn-
inga og almennar þjóðarréttar-
reglur, eins og önnur ríki.
Stjórnarskrá íslands verður því
eigi bér eftir að eins um „h i n
s é r s t a k 1 e g u málefn i“ þess,
heldur .um ö 11 mál þess. Fyrir-
sögn frumvarpsins er því þessi:
„Frumvarp til stjórnarskrár kon-
ungsríkisins íslands“. Eru ákvæði
sambandslaganna, þau er máli geta
skift í þessn sambandi, framkvæmd
með stjórnarskrárfrumvarpi. Land-
ið er kallað þar konungsríki,
og er það rökrétt ályktun af fyrir-
mælum sambandslaganna.
í I. kafla frv. eru almenn ákvæði.
Segir í 1. gr„ að stjórnskipulagið sé
þungbundin konungsstjórn, eins og
í grundvallarlögum Dana er ákveð-
ið um Danmörk. f 3.—5., 7. og 8.
gr. eru ákvæði um skipuu konungs-
erfða, um trúarbrögð konungs og
lögræði, um meðferð kommgsvalds,
þegar konungur er ólögráður, sjúk-
ur #ða staddur utan beggja .ríkj-
auna (íslands og Danmerknr), að
konungur geti ekki verið þjóðhöfð-
ingi í öðrum löndum án samþykkis
Alþingis, að ríkisarfi sé lögráður
18 ára og að greiðslur af ríkisfé til
konungs og konungsættar skuli á-
kveða með lögum. Eru ákvæði þessi
tekin úr 2.—4. gr. sambandslag-
anna.
Stjórnarskrárfrumvarpið bygg-
ist á því, að ráðherrar sé fleiri en
einn, en álíveður eigi tölu þeirra.
Hún er nú ákveðin í lögum nr. 1,
2. jan. 1917. Eru þar ákveðnir 3
ráðherrar, eins og kunnugt er. Eft-
ir stjórnarskrárfrumvarpinu eru
1 ö g eigi nauðsynleg til að ákveða
tölu ráðherra. Löggjafarvaklið gæti
því afnumið lög 2. jan. 1917 og t. d.
falið konungi að ákveða tölu ráð-
herra, eins og víða annars staðar
tíðkast.
Af því að stjskrfrv. byggir á því,
að ráðherrar sé fleiri en einn, léiðir
ýms ný ákvæði, þar á meðal um
r á ð h e r r a f u n d i (13. gr.). Um
mikilvæg stjórnarmálefni og ö 11
1 a g a n ý m æ 1 i, er stjórnin ætlar
að bera fyrir konung, skal lialda
ráðherrafundi.
Ríkisráðsflækjan gamla
var levst með sambandslögunum.
í stað þess kemur íslenzkt r í k i s-
ráð (12. gr. frv.). Fyr'sta íslenzka
ríkisráðið var reyndar haldið 30.
maí síðastliðinn, og byggist sú ráð-
stöfun auðvitað ekki á gildandi
st jórnskipunarlögum, heldur er það
samkvæmt því réttarástandi, sem
sambandslögin sköpuðu 1. des. f.
á., þegar þau gengu í gildi. Öll lög
og' mikilvægar stjórnarráðstafanir
skulu lagðar fyrir konung í r í k-
i s r á ð i. Ráðherrar íslands skipa
allir ríkisráðið, að 1 ö g u m, en kon-
ungur getur þó lialdið ríkisráðs-
fund með e i n u m ráðherra utan
íslands. Samkvæmt 14. gr. er ætl-
ast til, að sá ráðherra, sem ber mál-
in upp fyrir konungi, þegar liann
er eigi staddur á Islandi, sé forsæt-
isráðherránn. Ef fleiri ráðherrar
geta sótt ríkisráðsfund, hera þeir
þó auðvitað þau mál upp fyrir kon-
ungi, sem undir þá heyra. Og ef
konungur heldur ríkisráðsfund hér
í Revkjavík, er öllum ráðherrunum
auðvitað bæði rétt og skylt að
sækja ríkisráðsfund og bera þar
s í n mál upp fyrir konungi.
Um Alþingi eru þessar hreyting-
ar lielztar frá því, sem nii er:
1. Reglulegt þing á að heyja á
li v e r j u á r i, og má því eigi slíta
fyr en fjárlög hafa verið samþykt.
Þetta gerir það að verkum, að hver
sú stjórn, sem eigi fengi þingið til
að samþykkja fjárlög, yrði að
fara frá völdum, því að hún hryti
stjórnarskráná með því að slíta því
eða rjúfa það fyr en fjárlög væri
samþvkt.
2. Kosningarrétt við óhlutbundn-
ar kosningar eiga allir, karlar sem
konur, í hverri stöðu sem eru, að
fá, sem 25 ára eru að aldri, og 35
ára við hlutbundnar kosningar, ef
skilyrðum stjskr. er að öðru full-
nægt.
3. Fjárhagstímabilið verður 1 ýr
í stað tveggja og stendur það í sam-
handi við ákvæðið um reglulegt
þing á hverju ári.
4. Kjörtímabilið er stytt, þannig
að þingmenn kosnir óhlutbundn-
um kosningum, vei'ða kosnir til 4
ára, en þingmenn kosnir hlut-
bundnum kosningum, til 8 ára. Muii
þetta standa í sambandi við tillög-
una um reglulegt þing á hverju
ári.
Samkvæmt sambandslögunum
hefir íslenzka ríkið að sjálfsögðu
sína ríkisborgara. Og bygg-
ir stjskrfrv. auðvitað á því. Þar er
þó eigi fremur en í öðrum grund-
vallarlögum, ákvæði um það,
hvernig menn öðlast hann og missa.
Um ú 11 e n d in g a segir að eins,
að enginn slíkur maður geti öðl-
ast ríkisborgararétt, nema með
lögum. Um það, hvernig menn öðl-
ast og missa þenna rétt, verður bor-
ið upp sérstakt frumvarp á þessu
þingi.
Ríkisborgararéttur er gerður að
skilyrði fyrir ré.ttindanautu í
ýfusum atriðum í stjskrfrv. Hann
er skilyrði til þess:
1. Að geta orðið embættismaður, og
2. Að hafa kosningarrétt og kjör-
gengi til Alþingis.
í sérstakri grein (75. gr.) getur
þess, að danskir ríkisborgarar hafí
þessi réttindi liér, að öðru jöfnu,
og 'er það samkvæmt ákvæðum 6.
gr., 1. málsgr., samhandslaganna.
Eftirtektarvert og nýtt er á-
kvæðið í 64. gr. frv. um það, að
um rétt útlendinga til að
eiga fasteignir hér á
landi skal farið eftir
þ v í, s e m 1 ö g á k v e ð a. Er lík-
legt, að til þess kunni að koma, að
fyrirmæli verði að setja, til þess
að afstýra því, að útlendingar náí
undir sig ýmsum beztu fasteignuxu
þessa lands. Og er þess að vænta,
að löggjöf og stjórn verði á verðí
í því efni.
Þá eru ákvæði um stundarsakir.
Er þar lagt til, að útlendingar, sem
hér eru nú og hafa haft kosningar-
rétt og kjörgengi til Alþingis eftir
gildandi stjórnskipunarlögum,skuli
halda þeim réttindum að öðru
jöfnu, að umboð núverandi lands-
kjörinna þingmanna, sem eigi hafa
verið dregnir út 1917, skuli falla
niður 1926, og að almennar kosn-
ingar til Alþingis skuli fara fram
1923, að loknu reglulegu Alþingi
það ár.
Ýmsir munn hafa hugsað sér
fleiri breytingar á stjórnskipunar-
lögunum. Reykvíkingar liafa t. d.
eflaust vænst þess, að stjórnin
mundi stinga upp á því, að þing-
mönnum yrði fjölgað, svo að
Reykjavík gæti fengið í viðbót þá
þingmenn, sem henni ber, miðað við
kjósendatölu. Fjölguu þingmanna
er víst eina tiltækilega ráðið til að
bæta úr misrétti því, seni Reykja-
vík jerður fyrir, því að seint mun
sækjast að steypa saman nokkrum
hinna fámennustu kjördæma. Hefði
nú verið færi til að gera tilraun í
þá átt að bæta úr þessu misrétti.
Reykjavík ætti að liafa 6 þingmenn
eftir kjósendatölu, en hefir einung-
is 2.
í stjórnarskrárfrv. mun og vanta
nokkur ákvæði, sem réttara er að
hafa þar, t. d. um samningagerð
við önnur ríki, hver sé hær til þess
að gera slíka samninga o. fl. En
líklega verðnr engin fyrirstaða á
því, að koma þeim ákvæðum inn í
frv. með viðaukatillögum.
\