Tíminn - 16.06.1988, Blaðsíða 5

Fimmtudagur 16. júní 1988
Tíminn 5'
Hæstiréttur klofnar
í kaffibaunamálinu
Dómur féll í kaffibaunamálinu í Hæstarétti í gær. Þar var dómur
héraðsdóms að mestu staðfestur en Hæstiréttur klofnaði í afstöðu sinni.
Tveir af fimm dómurum, þeir Magnús Thoroddsen, forseti Hæstaréttar,
og Guðmundur Jónsson, sem setið hefur lengi í Hæstarétti, vildu sýkna
ákærðu af öllum ákærum. Meirihlutann, sem sakfelldu hina ákærðu,
skipuðu Þór Vilhjálmsson, Benedikt Blöndal og Hrafn Bragason. Þeir
tveir síðastnefndu hafa nýverið tekið sæti í Hæstarétti.
Erlendur Einarsson og Arnór Valgeirsson voru sýknaðir af öllum
kröfum ákæruvaldsins en Hjalti Pálsson, Sigurður Árni Sigurðsson og
Gísli Theodórsson fengu skilorðsbundna dóma.
Dómarnir
Verjendur urðu fyrir vonbrigðum með dóm Hæstaréttar. F.v. Öm Clausen, verjandi Gísla Theodórssonar,
Guðmundur Ingvi Sigurðsson, verjandi Hjalta Pálssonar og Jón Finnsson, verjandi Erlendar Einarssonar.
Tímamynd Gunnar
Niðurstaða héraðsdóms um
sýknu Erlendar Einarssonar, sem
var á þessum tíma forstjóri SÍS frá
því 1955, er staðfestur af Hæsta-
rétti. f dómsyfirlýsingu segir að
ekkert liggi fyrir um að hann hafi
haft vitneskju í þessu efni fyrr en í
maí 1981 en þá er talið að allri
launung hafi verið aflétt af við-
skiptum SÍS og Kaffibrennslu Ak-
ureyrar hf. sem ákæran fjallar um,
og að kaffibrennslan hafi þá vitað
allt sem máli skipti um þau.
Arnór Valgeirsson tók við starfi
deildarstjóra fóðurvörudeildar
innflutningsdeildar SÍS í ársbyrjun
1981. í dómsyfirlýsingu segir að
kaffikaupunum hafi verið stjórnað
næstu mánuði þar á eftir af yfir-
mönnum hans. Launung vegna
hrákaffikaupa árið 1981 var auk
þess aflétt skömmu eftir að hann
tók við starfinu og því er hann
sýknaður af sakargiftum.
Dómur héraðsdóms yfir Hjalta
Pálssyni, sem var forstöðumaður
innflutningsdeildar SÍS frá 1967 til
1987, er mildaður dálítið af Hæsta-
rétti. Hann hlýtur 12 mánaða fang-
elsisdóm en skilorðsbundinn. í hér-
aðsdómi voru 3 mánuðir óskilorðs-
bundnir. Sigurður Ámi Sigurðs-
son, deildarstjóri fóðurvörudeildar
innflutningsdeildarfrá 1977 til 1980
fær 7 mánaða skilorðsbundinn dóm
og Gísli Theodórsson, sem veitti
skrifstofunni í London forstöðu frá
1977 til 1980, fær 3 mánaða skil-
orðsbundinn dóm. Dómar þessir
falla niður að tveimur árum liðnum
frá uppsögu dóms, haldi þeir hver
um sig almennt skilorð.
Hjalta, Sigurði Áma og Gísla er
gert að greiða skipuðum verjend-
um sínum, hæstaréttarlögmönnun-
um Guðmundi Ingva Sigurðssyni,
Eiríki Tómassyni og Emi Clausen,
málsvarnarlaun, í héraði eins og
þau em ákveðin í héraðsdómi, og
fyrir Hæstarétti 175.000 krónur til
hvers. Annan sakarkostnað greiða
þeir óskipt að 3/5 hlutum, auk
saksóknarlauna til ríkissjóðs í hér-
aði og fyrir Hæstarétti, samtals
250.000 krónur.
Annar sakarkostnaður fellur á
ríkissjóð, þar með talin málsvam-
arlaun skipaðra verjenda Erlendar
og Amórs, hæstaréttarlögmann-
anna Jóns Finnssonar og Ragnars
Aðalsteinssonar.
Breytt viðskiptasamband
í dómsyfirlýsingu er forsaga
málsins rakin og rök færð að niður-
stöðum dómara. Hefst sú saga árið
1979 á breyttu viðskiptasambandi
SÍS og Kaffibrennslu Akureyrar
hf. um kaup á hrákaffi frá Brasilíu
og Kólumbíu. Hinir ákærðu halda
því fram að það ár hafi eðli við-
skiptasambandsins breyst þannig
að eftir það hafi verið um verslun-
arkaup að ræða en SÍS látið af
innkaupaumsýslu, eða umboðsvið-
skiptum, fyrir kaffibrennsluna og
farið að selja henni kaffið sjálft.
Þetta er skýrt þannig að SÍS hafi þá
keypt hrákaffið og eignast það og
borið alla fjárhagsábyrgð á kaup-
unnum gagnvart útflytjendum
þess.
í dómsyfirlýsingu segir hins veg-
ar að óumdeilt sé... „að SÍS hafði
annast innkaup á hrákaffi í umsýslu
fyrir Kaffibrennslu Akureyrar hf.
gegn umboðslaunum, auk þess að
reikna sér umboðslaun ofan á vöm-
verðið erlendis. Þjónusta SÍS við
kaffibrennsluna breyttist síðan er
umsvif jukust og SÍS tók lán til
greiðslu hrákaffisins. Kaupin voru
gerð í nafni SÍS og á ábyrgð þess
samkvæmt pöntun kaffibrennsl-
unnar, er gerð var áður en kaup
SÍS fóru fram. Þannig skuldbatt
SÍS sig ekki erlendis fyrr en
ákvörðun kaffibrennslunnar um
það, hvaða tilboði skyldi tekið, lá
fyrir. Breyting á viðskiptaháttum
var því fyrst og fremst fólgin í
lánsfyrirgreiðslu, auk þess að
ábyrgjast í reynd kaupin fyrir félag,
sem SÍS átti nær hálft og stærsta
sambandskaupfélagið nær hálft. „
Ljóst er að engin tilkynning fór
frá SlS til kaffibrennslunnar um
breytt réttarsamband í þessu efni
og kaffibrennslunni var ekki fyrr
en 1981 tilkynnt um þær endur-
greiðslur er til höfðu fallið síðan
1979.“
Endurgreiðslumar
Þær endurgreiðslur sem hér um
ræðir komu til árið 1979 en þá varð
verulegt offramboð á hrákaffi og
fór þá verulega að gæta endur-
greiðslna frá útflytjendum vömnn-
ar. Stjórnvöld í Brasilíu og Kól-
umbíu gerðu útflytjendum hrákaff-
is að halda útflutningsverði háu en
jafnframt var brugðið á það ráð að
endurgreiða hrákaffikaupendum
hluta kaupverðsins síðar. Þessar
endurgreiðslur em í ákæmnni tald-
ar „afsláttur". Ávísun endur-
greiðslu mátti eingöngu nota við
síðari kaup á hrákaffi. Þannig
tryggðu útflytjendur áframhald-
andi viðskipti þrátt 'fyrir offram-
boðið.
Seint á árinu 1979 urðu þær
breytingar á viðskiptunum milli
SfS og Kaffibrennslu Akureyrar
sem áður hefur verið lýst. SÍS tók
að sér að greiða reikningana með
erlendum bankalánum. Þessar
greiðslur fóm fram samkvæmt
reikningum útflytjenda, þar sem
tilgreint var samningsverð hrákaff-
is samkvæmt tilboði og jafnframt
hvaða endurgreiðslur vegna fyrri
kaupa kæmu nú til frádráttar samn-
ingsverði. Mismunurinn var
greiddur með millibankafærslu.
En það vom tveir reikningar
sendirhverjusinni. Áhinumreikn-
ingnum var einungis tilgreint samn-
ingsverð hrákaffis og niðurstöðu-
tala hans var þeim mun hærri
hinum fyrmefnda sem fjárhæð
endurgreiðslu nam. Lundúnaskrif-
stofa SÍS framvísaði einungis þess-
um hærri reikningi til kaffibrennsl-
unnar og krafðist greiðslu sam-
kvæmt honum. SÍS hélt þannig
endurgreiðslum fyrir árin 1979 og
1980 en ákvað einhliða að kaffi-
brennslan skyldi njóta þeirra að
hluta fyrir árið 1981 og síðar.
Rannsókn var gerð á skattskilum
SÍS í febrúar 1982. Skattrannsókn-
arstjóri taldi endurgreiðslurnar til-
heyra kaffibrennslunni og eiga að
koma til skattskila hjá henni. f
framhaldi af þessu kærði hann
síðan málið til ríkissaksóknara 14.
febrúar 1985.
I dómsyfirlýsingu segir að í sam-
ræmi við eignarhluta SÍS í kaffi-
brennslunni hafi á SÍS hvílt trúnað-
arskyldur gagnvart henni og því
bar SÍS jafnharðan að gera henni
grein fyrir þeim endurgreiðslum,
er til féllu vegna kaupa á hrákaffi.
1 stað þess var kaffibrennslan leynd
endurgreiðslunum og krafin
greiðslu samkvæmt þeirri útgáfu
vörureiknings, þar sem þær komu
ekki fram. Þetta tvöfalda reiknis-
kerfi var notað til að leyna kaffi-
brennslunni endanlegu verði hrá-
kaffis til kaupanda. í ákæru eru
þessir viðskiptahættir taldir varða
við 248. gr. almennra hegningar-
laga sem hljóðar svona:
„Ef maður kemur öðrum manni
til að hafast eitthvað að eða láta
eitthvað ógert með því á ólögmæt-
an hátt að vekja, styrkja eða hag-
nýta sér ranga eða óljósa hugmynd
hans um einhver atvik, og hefur
þannig fé af honum eða öðrum, þá
varðar það fangelsi allt að 6 árum. “
Sératkvæðið
I sératkvæði Magnúsar Thor-
oddsen og Guðmundar Jónssonar
segjast þeir ósammála meirihlutan-
um í því að sakfella þá Hjalta,
Sigurð Áma og Gísla. Um breyt-
ingar á viðskiptum kaffibrennsl-
unnar við SÍS hafa þeir þetta að
segja:
„Eigi var gerður skriflegur samn-
ingur milli kaffibrennslunnar og
SÍS varðandi brevtingu þessa á
viðskiptaháttum. Áður fyrr virðist
svo, að viðskipti þessi hafi verið
umboðsviðskipti, enda þótt skrif-
legan samning skorti um það. Aft-
ur á móti er það ekki sjálfgefið að
viðskiptin hafi haldið áfram að
vera umboðsviðskipti eftir breyt-
inguna... Eins og fyrr getur tók
SÍS að fjármagna hrákaffikaupin
seint á árinu 1979 fyrir milligöngu
Lundúnaskrifstofu sinnar. f farm-
skírteinum var SÍS sagður kaup-
andi vörunnar og bar því fjárhags-
lega ábyrgð á kaupunum gagnvart
seljanda. Kaffibrennslan er hins
vegar nefnd „consignee“ í farm-
skírteinum, er merkir: viðtakandi
vöru samkvæmt farmskírteini.
Endurgreiðslur... stóðu kaffi-
brennslunni sjálfri ekki til boða,
heldur vom þær háðar því að SÍS
var þátttakandi í Norræna sam-
vinnusambandinu. Endurgreiðslur
þessar og hið tvöfalda reiknings-
kerfi var uppfundið af stjórnvöld-
um í Brasilíu og Kólumbíu til þess
að örva og viðhalda sölu á hrákaffi
eftir að verðhrun hafði orðið á því
á heimsmarkaði. Þetta voru flóknir
og óvenjulegir viðskiptahættir,
sem ósannað er að hinir ákærðu
forráðamenn SÍS hafi átt þátt í að
koma á.
Þegar virt er það, sem nú hefur
verið rakið er ýmislegt sem bendir
til þess, að hér hafi fremur verið
um verslunarkaup milli SÍS og
kaffibrennslunnar að ræða heldur
en umboðsviðskipti það tfmabil
sem ákæran nær yfir. Að minnsta
kosti ríkir vemlegur vafi á, að
kaup þessi hafi verið umboðsvið-
skipti. Samkvæmt 108. gr. laga nr.
74/1974 ber að túlka allan vafa um
sönnunaratriði sakborningi í hag,
enda hefir ákæruvald sönnunar-
byrðina um sekt sökunauts. Eigi
verður talið, að ákæruvaldi hafi
tekist að sanna, að hér hafi verið
um umboðsviðskipti að ræða. Ber
því að sýkna ákærða Hjalta Pálsson
af ákæru fyrir brot á 248. gr.
almennra hegningarlaga nr. 19/
1940.
Samkvæmt þessari niðurstöðu
um sýknu ákærðu, Erlendar Ein-
arssonar og Hjalta Pálssonar, ber
að sýkna aðra ákærðu, sem einung-
is eru ákærðir fyrir hlutdeild í
brotum hinna fyrrnefndu."
Samkvæmt þessu telja þeir að
leggja beri allan kostnað sakarinn-
ar á ríkissjóð, þar með talin máls-
varnarlaun til verjenda ákærðu í
héraði, svo og fyrir Hæstarétti.
Hverjir hafa
rétt fyrir sér?
Guðmundur Ingvi Sigurðsson,
hæstaréttarlögmaður, sem var
verjandi Hjalta Pálssonar, sagði
eftir að dómsúrskurður lá fyrir í
gær, að enginn væri kominn til með
að segja til um það að niðurstaða
meirihlutans væri réttari en niður-
staða minnihlutans. Örn Clausen,
verjandi Gísla Theodórssonar tók
í sama streng og var óhress með
dómsúrskurðinn. Þá sagði Ragnar
Aðalsteinsson, verjandi Arnórs
Valgeirssonar, að hann hefði dæmt
á sömu nótum og minnihlutinn í
Hæstarétti gerði. IGÞ/JIH