Tíminn - 01.10.1988, Side 2

2
HELGIN
Laugardagur 1. október 1988
GRÆDDI
BÓG ...
Skraparotspredikunarinnar frægu úr
Skálholti - eða enn afkáralegri.
Ýmsir töldu að hann hefði þýtt þetta
og að „ævisagan" væri verk erlends
manns, en nú er víst talið að hann
hafi samið hana sjálfur. Hefur hún
þótt það forvitnileg að ýmsir landar
hans urðu til að skrifa hana upp aftur
og aftur og er hún því til í þó
nokkiStm handritum. Honum er
raunar líka eignuð önnur kynjasaga,
„Sagan af Membranaceo hertoga,"
en hvort hún er og skrifuð í Krist-
ianssand skal ósagt látið.
Læknastúdentinn
En vorið 1715 kveður Jón vini í
Noregi og heldur suður til Kaup-
mannahafnar, þar sem hann var
skráður í stúdentatölu hinn 23. maí.
Hann tók nú til við að læra
læknislistina og fékk einkakennara,
Georg Frederik Franck de
Franckenau að nafni. Hann var
Þjóðverji og mjög hliðhollur Jóni að
sögn. En þótt Jón muni hafa stundað
námið af kappi í fyrstu og verið gleði
kennara síns, þá fór það svo að
aldrei tók hann nokkurt próf í grein-
inni né varö liann baccalaurus í
heimspeki - þótt sums staðar sé svo
talið. Hann ntun hafa borist talsvcrt
á og að heldri manna sið tók hann
sér nú ættarnafn, Bergmann - eftir
Setbergi, þar sem hann hafði alist
upp. Lenti hann í miklu svalli og
óreglu ytra og sást lítt fyrir um
útgjöldin. Þótt hinir virðulegu for-
eldrar hans sendu honum bæði pen-
inga og alls konar matvöru, þá
hrökk það lítt til þess að mæta
kostnaðinum af veisluhöldunum og
er sagt að hann hafi skuldaö 1600
ríkisdali er mælirinn þótti fullur og
ekki um annað að ræða en að hann
sneri heim til fósturjaröarinnar. Það
var vorið 1718 að hann kom út á
Akureyri og hélt þegar heim til sín
að Hólum.
Kvonbænir
Það var breyttur maður sem reið
í hlað á Hólum eftir fjögurra ára
útivist. Hann hafði, eins og skap-
lyndi hans löngum var, lifað lífinu
hratt og það hafði sett sitt mark á
hans ytri og innri mann.
Hann hafði áður en hann sigldi
fest ást á ungri stúlku, Guðrúnu
Aradóttur frá Sökku í Svarfaðardal.
Stúlkan hafði alist upp hjá föðursyst-
ur sinni, Ragnheiði Jónsdóttur, bisk-
upsekkju í Gröf á Höfðaströnd. Var
Guðrún allra kvenna fríðust sýnum,
svo hún var af ýmsum kölluð Guörún
„só!“ og minnir það ekki lítið á
samtímakonu hennar, Þórdísi hina
fögru í Bræðratungu, sem í skáld-
verki Laxness hét einmitt „sól“ -
meira að segja „íslandssól". Guðrún
var ákaflega vandfýsin og hafði
hryggbrotið niarga biðla - og þar á
meðal Jón Steinsson.
Hún hafði vistast á Hólum og lært
þar hannyrðir og aðrar dyggðir og
var því meðal þeirra fyrstu er á vegi
Jóns urðu þegar hann kom heim, og
vaknaði hin gamla ást nú enn til
lífsins. Ætla hefði mátt að henni hafi
ekki þótt Jón girnilegra mannsefni
er hann kom úr utanförinni, meira
og niinna útbrunnið skar, að telja
má. En viti menn - þegar Jón fór að
gera sínar hosur grænar fyrir henni
reyndist ekkert til fyrirstöðu að
þessu sinni.
En það kom ekki til af góðu.
Guðrún hin fagra var nefnilega
þunguð orðin og fæddist þetta barn
á sama árinu og Jón kom út. En Jón
vildi endilega gangast við barninu og
fá hennar. En þá komu hans gömlu
foreldrar á ný til skjalanna og þá
ekki síst hin stórlynda móðir hans.
Leit hún soninn enn ekki smærri
augum en svo að hún taldi að það
mundi vera hið mesta hneyksli, ef
kunnugt yrði að hann gengi að eiga
stúlku er var með barn á armi, sem
ekki gat verið hans. Hinn rétti faðir
reyndist líka vera Brynjólfur nokkur
Gíslason frá Höskuldsstöðum í
Breiðdal. Hafði hann verið við nám
á Hólum í nokkur ár. Mun honum
hafa orðið hverft við er hann frétti
hvernig komið var hjá Guðrúnu og
kom ekki í skólann haustið 1718.
Gekkst hann þó við faðerni barnsins.
Þau urðu því örlög Guðrúnar
„sólar“ að hún giftist lítilsháttar
manni, sem Vigfús hét Ólafsson,
kallaður „Svarti Fúsi.“
Svipleg endalok
Vottfest er að maddama Valgerð-
ur og faðir hennar, þ.e. afi Jóns
Bergmanns, hafi bæði verið veil á
geði og trúlega hefur Jón Steinsson
erft þennan veikleika að meira og
minna leyti. Að minnsta kosti varð
hann gripinn miklu og erfiðu þung-
lyndi þegar hann ekki fékk Guðrún-
ar og er ekki erfitt að geta sér þess
til að hann hefur horfið að því ráði
margra er við slíkt eiga að stríða -
að halla sér að flöskunni. Mun sá
siður enda hafa verið orðinn honum
tamur í Höfn. Ekki er þó um að
ræða nema eina sögu sem styður
þetta: Var það eitt sinn að þeir
fundust frændurnir Jón og Benedikt
sýslumaður Bech og voru að hressa
sig á brennivíni. Mun eitthvað hafa
kastast í kekki á milli þeirra og Jón
á að hafa sagt við Benedikt: „Ekki
verður þú jafn stæltur, þegar selur-
inn rífur þig.“ En Benedikt svaraði
að bragði: „Ei mun ég þó drepa mig
sjálfur."
Því hafa munnmælin geymt ein-
mitt þessa sögu, að nú átti Jón
Bergmann skammt eftir ólifað. Það
mun hafa verið að kveldi hins 4.
febrúar 1718 að honum var svo
þungt í skapi að hann varö sér úti um
eitur - „skeiðvatn" - og hvolfdi í sig.
Þess má geta að „skeiðvatn" var
þeirra tíma nafn á saltsýru. Þetta
gerðist í svonefndri kjallarabaðstofu
á Hólum. Eru sagnir um aðckki hafi
liann fyrr verið búinn að sporðrenna
þessari ólyfjan en hann sá sig um
hönd og bað um að fá mjólk að
drekka - úr þrílitri kú. Og
munnmælin bæta um betur: Herma
þau að móðir Jóns, frú Valgerður,
hafi tafið fyrir að mjólkin yrði sótt,
því heldur hafi hún viljað hann
dauðan en vita hann fá Guðrúnar.
Þar að auki hafi stúlkan er mjólkina
sótti víxlað könnunum, svo það var
mjólk úr einlitri kú sem hann fékk.
Þar með var vitanlega allur lækn-
beggja, er þeir hnipptust á yfir
brennivíninu.
Læknirinn mikli
Nei, Jón Bergmann varð ekki
gamall og sannar saga hans að ekki
gat mönnum sfður orðið hált á
refilstigum heimsins á 18. öldinni en
nú í dag. Þá skipta gáfurnar heldur
ekki alltaf máli og áður er vitnað til
orða Árna Magnússonar um Jón
sem eins af þrem gáfuðustu mönnum
landsins. Páll Vídalín á líka að hafa
skrifað Árna árið sem Jón sigldi og
sagt hann „bráðskarpan og til alls
færan,“ en kvaðst ekki vita hvort
hann væri að saman skapi fastráður.
Það átti vissulega eftir að koma á
daginn.
En menn létu sér mjög títt um
sögu hans og urðu ýmsir til að skrá
hana og hefur mönnum að vonum
þótt mest til um harmræn ástamál
höfðingjasonarins og svo skáldskap
hans - og lækningar.
Miklar sögur fóru af þeim krafta-
verkum sem Jón gerði sem læknir,
og raunar hefur varðveist lækninga-
kver hans, þar sem getið er fjölda
læknisdóma. Er ekki að efa að sumt
af þessu hefur komið að haldi, en
annað er þess lags að fáa mun fýsa
að reyna það á sjúklingi og það þótt
líf lægi við. Svo var raunar um mikið
af læknisráðum hans aldar.
En til marks um það álit sem hann
naut sem læknir má nefna að al-
mannarómur hafði það fyrir satt að
hann og Þorgeir Jónsson, bróðir
Steins biskups, hefðu tekið bóg af
svörtum sauði og grætt við hvítan og
hinsvegar af hvítum á svartan! Þá á
hann að hafa gert holskurð á kind
með lambi, náð úr henni lambinu og
tekist svo vel að skepnan var alheil
á eftir. Vera má að eitthvað sé hæft
í síðari sögunni og hefur þá verið
skammt í ólíkindahistoríur á borð
við hinar listilegu ágræðslur. Hver
veit nema Jón hafi sjálfur komið
þeim sögum af stað - ólíkt honum
hefði það ekki verið.
Um langlífi
Hins vegar hefur honum verið
rammasta alvara er hann reit lækn-
ingakver sitt, þótt þar sé ekki allt
ingamáttturinn úr mjólkinni. Eða
var ástæðan sú, eins og ein sagan
greinir, að mjólkin hafi verið látin í
tinílát, sem dró úr hennni kraftinn?
En hvað svo sem menn vilja hafa
fyrir satt, þá dó Jón Steinsson
Bergmann þar í baðstofunni þennan
dag og láuk þannig sinni 23 ára æfi.
Benedikt Bech orti eftir hann
huggunarljóð handa foreldrunum,
en var þá sjálfur bráðfeigur. Hann
drukknaði aðeins þrem mánuðum
seinna og þegar lík hans fannst í
árósum, var það nokkur rifið eftir
sel og þótti heldur en ekki hafa
sannast langskyggni þeirra Jóns
Kristianssand á vorum dögum. Hér
dvaldi Jón Bergmann við glaum og
gleði veturinn 1714-1715 og ritaði
ævisögu Pólíkarpi.
sannfærandi eins og fyrr segir og má
sem dæmi taka það sem hér segir um
líkindi á langlífi manna:
„Að fæðast um sólaruppkomu,
eða þar um bil, item þá pláneturnar
ganga undir jörðina. Þeir sem fæðast
um jafndægur á vori, sem cru mar-
gtcnntir og þétttenntir. Þeir sem
hafa þrjár línur aflangar í lófa,
jafnar og skýrar og rjóðan yfírlit.
Þeir sem hafa hæga þvaglausn, held-
ur freka en lata og hverra þvag
spillist ekki fljótt. Þeir sem sofa
samfellt eða jafnt 6 eða 7 stundir eða
nokkru minna, þeir sem hafa vel-
stilltan líkama, liðuga hugsan,
skarpa sjón, sem hafa góðan andar-
drátt, þeir sem hafa hvítranda
neglur. Þeir sem hvorki eta né
drekka án lystar, þeir sem ei eru
þorstlátir, þeir sem óttast guð og
heiðra föður.“... og Jón Bergmann
á líka ráð við þyngslum af drykkju-
skap: “Tak uppsprettuvatn áður sól
kemur upp eða fugl flýgur yfir það
Hólar í Hjaltadal, eins og þeir litu út
árið eftir miðja átjándu öld. Hér er
að vísu búið að reisa steinkirkjuna,
en til hægri rís hin forna Auðunar-
stofa, byggð snemma á 14 öld. Hún
var elsta hús landsins og því miður
rifín 1826.
og lát ei koma undir beran himinn
og drekk. Ef þú ert sem fullur af
ölinu, þá drekk vatn og edik saman.
Þá svengist þú mátulega. Sjóð arfa í
vatni og drekk fastandi.“... og þá
var ekki ónýtt að geta gripið til
lækningakversins ef sóttir gengu og
fletta upp á læknisráði „Gegn drep-
sótt og pest“: “Sjálfs manns þvag
eða hreinlegs sveinbarns drukkið.
Hann (sá sjúki - innsk.) skal og láta
sína fætur ofan í mjólk volga, hún
mun lilaupa og þykkna af forgiftinni,
sem hún útdregur. Item haf ætíð í
þínu húsi þá sóttir ganga uppi í
rjáfrinu nokkurskonar ílát af mess-
ing eða eiri, uppfullt af vatni. Það
dregur að sér þann skaðlega sudda
af loftinu og rennur saman í vatninu
og verður að skán og því þykkri sem
hún verður, því heilsusamlegra verð-
ur loftið í húsinu."
Ó, illskan mín góð
Skáldskapur Jóns Bergmanns var
líka hinn ærilegasti samsetningur,
og er minnst á Polykarpsögu hans
hér að framan. En sem sýnishorn af
ljóðagerð hans má taka ljóðabréf til
unnustu hans, sem varð all frægt.
Tvær sögur eru til um tilurð þess:
Önnur er sú að Valgerður, móðir
Jóns, hafi verið búin að sjá honum
út það kvonfang, er hún taldi hann
sæmdan af - eftir að hún hafði
fyrirboðið honum að fá Guðrúnar.
Átti Jóni að hafa geðjast stúlka þessi
lítt og því sent henni ljóðabréfið,
svo hún mundi ekki hugsa til hjú-
skapar þeirra meir.